امام على عليه السّلام در جواب فرمود:
يَخشَعُ لَهُ القَلب ، وَتَذِلُّ بِهِ النَّفس وَيَقتَدى بِهِ المُؤ مِنُونَ

(لبـاس وصـله دار دل را خـاشع ، و نفس اماره را خوار مى كند، و الگوى مؤ منان مى شود).⁽⁶⁰⁾

3 ـ اصلاح لباس بادست خويش
لبـاس هائى كه امام على عليه السّلام براى خود مى خريد و مى پوشيد، اگر آستين ، يادامن آن بلند بود، به خيّاطى نمى داد، بلكه خود آن را كوتاه و اصلاح مى كرد و سپس مىپوشيد. ⁽⁶¹⁾
يعنى بيشتر به ساده پوشى وخود كفائى در امور زندگى مى انديشيد.
4 ـ پيراهن محدود
ابى اسحاق سبيعى مى گويد :
مـن دركـودكى باپدرم به نماز جمعه رفتم ، على عليه السّلام را ديدم كه خطبه جمعه مىخواند، امّا هر چند گاه پيراهن خود را با دست تكان مى داد،
از پدرم پرسيدم آيا براى گرما چنين مى كند كه بخود باد بزند؟
پدرم گفت :
نـه بـلكـه يك پيراهن دارد و آن را شسته و چون هنوز خشك نشده است آن را به حركت در مىآورد كه زودتر خشك شود. ⁽⁶²⁾
5 ـ اعتراض به ساده پوشى امام على عليه السّلام
زيد بن وهب مى گويد :
پس از جنگ جمل گروهى از مردم بصره كه در ميان آنها مردى از سركردگان خوارج به نام(جعدة بن نعجه ) بود خدمت حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام رسيدند.
وقتى لباس ساده امام على عليه السّلام را ديدند، جعده از روى تمسخر گفت :
چه چيز باعث شد كه از پوشيدن لباس خوب خوددارى مى كنى ؟
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام پاسخ داد :
اين لباس ساده مرا از غرورزدگى دور مى كند، و ساده پوشى بهترين روش است .
جعده به امام على عليه السّلام گفت :
از خدا بترس تو روزى خواهى مُرد.
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام فرمود:
بـه خـدا سـوگـنـد با ضربتى كه برسرم فرود مى آيد به شهادت خواهم رسيد، و اينعـهدى الهى است كه واقع خواهد شد، امّا سياه روى كسى است كه به مردم تهمت و افترا مىزند. ⁽⁶³⁾

6 ـ استفاده از لباس بافته شده خانواده
امام على عليه السّلام به كار وتوليد وخود كفائى اهميّت فراوانى مى داد، ونيازهاى خودرا بـادسـت تـوانـاى خـود بـرطـرف مـى كـرد، و فـرزنـدان و هـمسران خود را نيز به كاروتـوليـد و سـازنـدگـى تـشـويـق مـى فـرمـود كـه لباس هاى مورد احتياج را با دست مىبافتند، و نخ آن را از پَشم ريسى فراهم مى كردند.
ابو مخنف ، (لوط بن يحيى ) نقل مى كند كه :
پـس از جـنـگ جـمـل حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام سخنرانى هائى براى هدايت مردمداشت و در يكى از آنها فرمود:
ما تَنقَمُون عَلَىَّ يا اءَهلَ البَصرَة وَاللّهِ إِنَّهُما لِمَن غَزلِ اَهلى

(مردم بصره ! چرا بر من ايراد مى گيريد؟
سـوگـنـد بـه خـدا ايـن دو لبـاس مـرا كـه مـى بـيـنـيـد از بـافـتـه هـاىاهل خانه ام مى باشد).

سپس به كيسه اى كه همراه داشت و در آن مختصر نان خشك بود اشاره كرد و فرمود :
وَاللّهِ مَا هِىَ اِلاّ مِن غَلَّتى بِالمَدينَةِ
(سوگند به خدا اين نيست جز همان خوراك مختصرى كه از مدينه همراه خود آورده ام )

آنگاه خطاب به مردم فرمود:
فَاِن اءَنَا خَرَجتُ مِن عِندِكُم بِاءَكثَرِ مِمّا تَرون ، فَاءنَا عِندَ اللّه مِنَ الخائِنِين

(پـس اگـر مـن از نـزد شـمـا مردم بصره خارج شوم ، و زياده از آنچه كه ديديد برداشتهباشم پس در نزد خدا از خيانتكاران مى باشم .)⁽⁶⁴⁾

در روايات نقل شد كه همين سخنرانى را امام على عليه السّلام براى مردم كوفه نيز ايرادكرده و مطالب فوق را تذكر داد.⁽⁶⁵⁾
7ـ پوشش با حوله اى ساده
هارون بن عنتره مى گويد:
در قـصـر خـورنـق ⁽⁶⁶⁾، خـدمـت حـضـرت امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـلى عـليـه السـّلام رسـيـدم ،فـصـل زمـسـتـان بود، ديدم امام على عليه السّلام حوله اى برخود پيچيده و در آن سرما مىلرزد و در زحمت است .
گفتم :
يـا امـيـرالمـؤ منين ! از اموال فراوان بيت المال لباسى براى خود تهيّه فرما، چرا با خوداينگونه رفتار مى كنى ؟
پاسخ داد:
وَ اللّهِ ما اَزرَؤُكُم شَيئاً وَ ما هِىَ اِلاّ قَطيفَتى اَلَّتى اَخرَجتُها مِنَ المَدينَةِ

(بـه خـدا قـسـم بر شما خشم نگرفته ام و ناراحت نيستم ، اين حوله همان است كه از مدينههمراه خود آورده ام .) ⁽⁶⁷⁾

8 ـ سادگى در لباس
الف ـ عبدالرّزاق از ثورى و او از ابوحيّان نقل مى كند:
على بن ابيطالب عليه السّلام را بر منبر ديدم كه مى گفت :
چه كسى از من اين شمشير را مى خرد؟ اگر بهاى لباسى را داشتم آن را نمى فروختم .
مردى به سوى او برخاست و گفت :
من بهاى لباسى را به تو قرض مى دهم .⁽⁶⁸⁾
ب ـ كيع از على بن صالح و او از عطا روايت كرد كه او گفت : ⁽⁶⁹⁾
(بر تن على عليه السّلام پيراهنى از كرباس نشسته بود.)
(فصلاوّل ـ اخلاق فردى امام على عليه السّلام )
سوم ـ خود كفائى
1ـ خودكفائى در امور زندگى
بسيارى سعى دارند تابه اين و آن امر و نهى كنند؛
فرمان بدهند ؛
كـارهـاى خـود را بـه ديـگـران بـسـپـارنـد، ديگران را در استخدام خود درآورند، يا از روىجـهـالت و نـادانى يا بر اساس غرور وخودبزرگ بينى يا از روى خودخواهى به تحقيرديگران ، به امر و نهى اين و آن مى پردازند؛
و هـمـواره يـك مـوجـود تـنـبل و مصرف كننده و بى تحرّك باقى مى مانند كه امام على عليهالسـّلام بـاايـن روحـيـّه نـادرسـت مقابله مى فرمود و تلاش داشت تا كارهاى خود را شخصاانجام دهد.
دركارخانه به همسرش كمك مى كرد؛
گندم آرد مى كرد ؛
عدس پاك مى كرد ؛
نعلين را با دست خود وصله مى زد؛⁽⁷⁰⁾
براى خريد پيراهن ، خود به بازار مى رفت ؛
براى اداره زندگى كار مى كرد ؛
آبيارى نخلستان ديگران رابه عهده مى گرفت تا پولى به دست آورد؛
و مشكلات زندگى را با دست خود برطرف مى كرد.
2ـ فروش وسائل زندگى
حـضـرت امـيـرالمـؤ منين على عليه السّلام هرگاه احتياج پيدا مى كرد سعى داشت تا از بيتالمـال استفاده نكند و با فروش وسائل زندگى ، مشكلات اقتصادى خانواده رابرطرف مىفرمود.
روزى شمشير خود رابه بازار آورد تابفروشد واز آن لباس تهيّه كند، و فرمود :
چـه كـسـى ايـن شـمشير را از من مى خرد؟ به خدا سوگند با اين شمشير چقدر غبار اندوه ازچهره رسول خدا صلى الله عليه و آله زدودم ، و اگر احتياج به لباس نداشتم آن را نمىفروختم .
شخصى نزد امام على عليه السّلام آمد و گفت :
من اين لباس را نسيه به شما مى فروشم .⁽⁷¹⁾
در حالى كه جهان اسلام و همه سرمايه هاى كشور اسلامى در اختيار آن حضرت بود.
3ـ استفاده از دسترنج خويش
امام صادق عليه السّلام فرمود:
جَدِّ ما اميرالمؤ منين عليه السّلام هميشه با دسترنج خود زندگى مى كرد، در باغات اطرافمـديـنـه كـار مـى كـرد، وقـتـى گندم يا جو آرد مى شد، آرد آن را اَلَك نكرده در كيسه اى مىگذاشت و به هنگام غذا تناول مى فرمود،
و آن را چند گِرِه مى زد كه چيزى به آن اضافه نكنند.
راسـتـى چـه كـسـى زاهـدتـر و پـارسـاتـر از على عليه السّلام يافت مى شود؟ كه انواعسـرمـايـه هـاى بيت المال كشور پهناور اسلامى در اختيار او بود (كه اكنون به 50 كشورتبديل شده است ) با اينكه از باغات خودش انواع خرماها را در اختيار داشت ، و به مستمندانمى بخشيد امّا خود با مقدارى آرد و آب افطار مى كرد. ⁽⁷²⁾
4ـ انجام كارهاى ضرورى
در كـتـاب ابـانـه عـكـبـرى و فـضـائل احـمـد (از كـتـاب هـاى مـعـروفاهل سنّت ) آمده است كه :
على عليه السّلام مقدارى خرما براى خانواده خود خريد و آن را در دامن خود ريخته مى برد،مـردم بـشـتاب آمدند كه آن را از حضرت گرفته و ببرند، حضرت اميرالمؤ منين على عليهالسّلام فرمود:
رَبُّ العَيالِ اَحَقُّ بِحَملِهِ
(سرپرست خانواده شايسته تر است كه آن را بردوش ‍ كشد.)

و در روايت ديگرى است كه :
به دنبال آن اين شعر را مى خواند :
للّه للّه لا يَنقُصُ الكامِلُ مِن كَمالِهِ غغغ ماجَرَّ مِن نَفعٍ اِلى عَيالِه ⁽⁷³⁾للّه للّه للّه

(انـسـان كـامـل از ارزش هـا سـقـوط نـمى كند، اگر براى اداره زندگى خانواده اش كار وتلاش كند.)

و از زيد بن على نقل شده كه گفته است :
آن حضرت در پنج مورد با پاى پياده راه مى رفت و نعلينش را به دست چپ خود مى گرفت.
در عيد فطر و عيد اضحى (قربان ) و روز جمعه و هنگام عيادت بيمار و تشييع جنازه ومى فرمود:
اينها جايگاه خدا است ، و من دوست دارم پاهايم برهنه باشد.

(فصلاوّل ـ اخلاق فردى امام على عليه السّلام )
چهارم ـ عبادت و حالات معنوى امام (ع )
1 ـ مدهوش شدن در عبادت
ابودرداء (به نقل از عروة بن زبير) در مسجد مدينه خطاب به مردم گفت :
آيا مى دانيد پارساترين مردم كيست ؟
گفتند : شما بگوئيد.
پاسخ داد :
اميرالمؤ منين على عليه السّلام .
و آنگاه خاطره اى نقل كرد كه :
مـا و تـعـدادى از كارگران با على عليه السّلام در يكى از باغات مدينه كار مى كرديم ،بـه هـنـگام عبادت ، على عليه السّلام را ديدم كه از ما فاصله گرفت و در لابلاى درختانناپديد شد،
با خود گفتم شايد به منزل رفته است ،
چـيـزى نـگـذشـت كه صداى حزن آور على عليه السّلام را در عبادت شنيدم كه با خدا راز ونياز مى كند.
آرام آرام خود را به على عليه السّلام رساندم ، ديدم در گوشه اى بى حركت افتاده است .
بـا خـود گـفـتـم : شـايد از خستگى كار و شب زنده دارى به خواب رفته است ، كمى صبركـردم خـواسـتـم او را بـيـدار كـنـم ، هـرچـه تـكـانـش دادم بيدار نشد، خواستم او را بنشانمنتوانستم ، با گريه گفتم :
اِنّا لِلّه وَ اِنّا اِلَيهِ راجِعُونَ
فـورا بـه مـنـزل فـاطـمـه سـلام الله عـليها رفتم و گريان و شتابزده خبر را گفتم كهحضرت زهراء سلام الله عليها فرمود:
(ابـودرداء بـه خـدا عـلى عليه السّلام مانند هميشه در عبادت از خوف خدا مدهوش شده است.)
آب بـردم ، بـه سـر و صـورت امـام عـلى عـليه السّلام پاشيدم ، به هوش ‍ آمد، وقتى مراگريان ديد، فرمود:
(پس در قيامت كه مرا براى حساب فرا مى خوانند چگونه خواهى ديد.)
ابودرداء مى گويد:
بـه خـدا سـوگـنـد كـه ايـن حـالت را در هـيـچ كـدام از يـارانرسول خدا صلى الله عليه و آله نديدم . ⁽⁷⁴⁾
2 ـ عبادت در كودكى
هـمـه مـردم مـى ديـدنـد كـه رسـول خـدا صـلى الله عليه و آله ، خديجه سلام الله عليها وكودكى بنام على عليه السّلام وارد مسجدالحرام مى شوند و نماز مى گزارند.
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام فرمود:
وَ لَقـَد صـَلَّيـتُ مَعَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله قبلَ النّاسِ بِسَبعَ سِنين وَ اءنَااءوَّلُ مَن صَلّى مَعَهُ

(و همانا من با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پيش از همه انسانها نمازخواندم ، در حالىكه من هفت ساله بودم ، من اوّل كسى هستم كه باپيامبر نمازگزاردم .) ⁽⁷⁵⁾

و رسول گرامى اسلام هم فرمود :
يَا عَلى اءنتَ اءوَّلُ هذِهِ الاُمَّةِ اِيمانَاً بِاللّهِ و رَسُولِهِ

(اى عـلى ! تـو اوّل فـرد از ايـن امّت اسلامى هستى ، كه به خدا و پيامبرش ايمان آوردى .)⁽⁷⁶⁾

پنجم ـ شجاعت و مردانگى
1ـ شجاعت و چالاكى در كودكى
على عليه السّلام را در كودكى با فقر مالى كه بر خانواده ابيطالب حاكم شد.
پيامبر او را به خانه خود برد و در دامن خود بزرگ كرد.
نوشته اند :
در كودكى با هريك از همسالان خود كه كشتى مى گرفت آنها را بر زمين مى كوبيد،
پـيـاده چنان سريع مى دويد كه درحال دويدن به اسبان تندرو مى رسيد و بر آنها سوارمى شد. ⁽⁷⁷⁾
و خود در نهج البلاغه فرمود :
اءَنَا وَضَعتُ فِى الصِّغَرِ بِكَلاكِلِ العَرَبِ وَ كَسَرتُ نَواجِمَ قُرُونِ رَبيعَةٍ وَ مُضَرَ

(مـن در كودكى ، بزرگان و شجاعان عرب را بخاك افكندم و شاخه هاى بلند درخت قبيلهربيعه و مضر را دَر هم شكستم .) ⁽⁷⁸⁾

2 ـ شجاعت بى همانند امام على عليه السّلام
شجاعت و قدرت بازو و قوام وقدرت روحى امام على عليه السّلام را با هيچ كس ، و با هيچقدرتى نمى توان مقايسه كرد.
ـ كسى كه در كودكى ونوجوانى سر سركشان و دلاوران را به خاك ماليد.
ـ كـسـى كـه سنگ بزرگى را كه همه سپاهيان از كندن آن عاجز بودند، از جاى كَند تا آبروان را همه بنوشند.
ـ كسى كه تمام زخم هاى دشمن را روبرو تحمّل كرده ، و هرگز پُشت به دشمن نكرده است.
ـ كسى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به او فرمود :
(اگـر مـردم شـرق و غرب در برابر على عليه السّلام بايستند، بر همه آنها غلبه مىكند.) ⁽⁷⁹⁾

و خود فرمود:
وَاللّهِ لَو تَظاهَرتِ العَرَب عَلى قِتالى لَمّا وَلَّيتُ عَنها

(سـوگـنـد بـه خـدا اگر تمام اعراب رو در روى من قرار گيرند، از مقابلشان فرار نمىكنم .) ⁽⁸⁰⁾

و درب بـزرگ ورودى خـيـبـر كـه ده ها نفر آن را باز و بسته مى كردند با دست يداللّهىخـود از جـاى كـنـد و بـرروى خـنـدقـى قـرار داد كـه سر بازان اسلام از آن عبوركنند وخودفرمود:
مـا قـَلَعـتُ بـابَ خـَيـبـَرَ وَ دَكـدَكـتُ حـِصـنَ يـَهـُودٍ بـِقـُوّةٍ جـِسـمـانـِيَّةٍبَل بِقُوّةٍ اءلهِيَّة
(من در بزرگ خيبر و حصار يهود را با دست مادّى از جاى نكندم و درهم نكوبيدم ، بلكه باقدرت الهى موفّق گرديدم .)⁽⁸¹⁾

و باز نسبت به شجاعت و قوّت قلب خود فرمود:
اِنّى وَاللّهِ لَو لَقيتُهُم واحِداً وهم طِلاعُ الاَرضِ كُلِّها مابا لَيتُ وَ لا اِستَوحَشتُ

(سـوگـنـد بـه خـدا هـمـانـا مـن اگـر دشـمنان را در حالى ملاقات كنم كه تمام روى زمين راپُركرده باشند باكى نداشته ، وحشتى نخواهم كرد.)⁽⁸²⁾

آيا ويژگى هاى ياد شده را در انسان دلاور ديگرى مى توان سراغ گرفت ؟
آيـا اگـر هـمـه جـهـان و هـمـه قدرت ها هماهنگ شوند، مى توانند چنان مبارز بى همانندى راپديد آورند؟
در كدام عصر و زمانى ، دلاورى يافت مى شود كه شكست ناپذير باشد؟
و در هيچ شرائطى فرار نكند، و هرگز نترسد؟
3 ـ زخم هاى على عليه السّلام در پيكار
كسى كه خط شكن جبهه هاست ، و خود را در تمام جنگها در قلب سپاه دشمن فرو مى بُرد، واز فـراوانـى دشـمـن بـاكـى نـداشـت ، و سـَرِ سركشان و شجاعان عرب را بر خاك ماليد،طبيعى است كه بايد زخم هاى فراوانى برتن داشته باشد.
دو نكته نسبت به جراحات بدن حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام وجود داشت :
الف ـ همه زخم ها در قسمت جلوى بدن او وجود داشت .
ب ـ زخم ها فراوان و عميق بود. (كه تا هزار زخم را توانستند بشمرند)
چـون امـام عـلى عـليـه السـّلام بـه دشـمن پُشت نمى كرد، وهمواره در حالت پيشروى و خطشكنى و دفاع بود.
نوشتند:
زِرِه حـضـرت امـيـرالمـؤ منين على عليه السّلام تنها قسمت جلوى بدن را مى پوشاند، زيرانيازى نداشت تا پُشت سر را حفظ كند.
وعـمـيـق بـودن و فـراوانـى زخـمـهـا در طـول 94 جـنگ و يورش و تهاجم بيگانگان در زمانرسـول خـدا صلى الله عليه و آله و سه جنگ مهم در دوران 5 ساله حكومت ، حقيقت ديگرى ازايثارگرى هاى امام على عليه السّلام را به اثبات مى رساند.
وقـتـى در روز بـيست ويكم ماه رمضان سال چهلم هجرى بدن حضرت اميرالمؤ منين على عليهالسّلام را غسل مى دادند و زخمهاى فراوان بدن آنحضرت را شمردند، ديدند كه آثار حدودهـزار زخـم بـر پـيكر آن حضرت باقيمانده است كه تنها هشتاد موردش مربوط به جنگ اُحُدبود آن هنگام كه همه فرار كرده و تنها امام على عليه السّلام و ابودجّانه باقى مانده وازپيامبر صلى الله عليه و آله دفاع مى كردند. ⁽⁸³⁾
و زخـم هـاى پـيكر حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام پس از جنگ اُحُد چنان عميق بود كهجـرّاحـان و پـرسـتـاران از دوخـتـن زخـم هـا در مـانـده شـدنـد، زخـماوّل را مـى دوخـتـنـد و بـه هـنـگام دوختن زخم دوّم ، زخم دوخته پاره مى شد، كه حضرت زهراعليه السّلام با مشاهده آن فراوان گريست .
4ـ شجاعت و خط شكنى
امام على عليه السّلام پس از اتمام حجّت با شورشيان بصره ، وبردبارى در آغاز نبرد،وقتى آنها جنگ را آغاز كردند، زره پوشيد وپيشاپيش سپاه ، خود رابه قلب سپاه دشمن زد،و حملات شديدى كرد كه دشمن چون روباه درمقابلش مى گريخت .
در حمله اوّل جناح راست لشگر دشمن را در هم ريخت ،
و در حمله دوّم جناح چپ لشگر بصره را دچار پراكندگى كرد.
و چند بار شمشير حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام خم شد كه به خيمه برگشت تاآن را اصلاح كند، اصحاب و فرزندان و مالك اشتر به امام على عليه السّلام مى گفتند:
حملات را به ما واگذار.
ولى حـضـرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام پاسخ نمى داد و دوباره حمله مى كرد، و صفها را درهم مى شكست .
وقتى اصحاب اصرار كردند كه :
إِن تُصَب يَذهَبُ الدِّين
(اگر به شما آسيبى برسد دين در خطر است )
در پاسخ فرمود :
وَاللّه ما اُريدُ بِما تَرَونَ اِلاّ وَجهَ اللّهِ وَالدّارَ الاخِرَة
(به خدا سوگند آنچه مى بينيد بخاطر خدا وآخرت است ) ⁽⁸⁴⁾

5 ـ شجاعت و جنگاورى
راويان حديث اتّفاق نظر دارند كه :
على عليه السّلام به سوى هر دو قبله نماز گزارد و مهاجرت نمود و در جنگ بدر و حديبيّهو ديگر جنگ ها شركت داشت .
او در جـنـگ بـدر و احد و خندق و خيبر از امتحان الهى به خوبى بيرون آمد و همه آنها را دربى نيازى از غير خدا بدست آورد و در منزلت كريم و والايى قرار گرفت .
پرچم سپاه اسلام در موارد بسيارى همچون روز بدر در دست على عليه السّلام قرار داشت .
و چـون مـصـعـَب بـن عمير ⁽⁸⁵⁾ در روز اُحُد كه پرچم پيامبر را به دست خويش داشت كشتهشد، رسول اللّه صلى الله عليه و آله آن را به دست على عليه السّلام داد.
عـلى عـليه السّلام شاهد جنگ بدر بود و در آن نقش تعيين كننده داشت ، در حالى كه بيست وپنج ساله بود.
ابـن سـَرّاج در تـاريـخ خـويـش از قـول ابـن عـبـّاس گـفـتـه اسـت :رسول اللّه صلى الله عليه و آله پرچم را در روز ( بدر ) به دست على عليه السّلامسپرد، در حالى كه على عليه السّلام بيست ساله بود. ⁽⁸⁶⁾
6ـ جلوه هاى شجاعت امام على عليه السّلام
          الف ـ پرچمدارى بى همانند
          در تـمـام جـنگ ها پرچم نشانه استقلال و پيشروى و صلابت لشگر بود و اگر سقوط مىكرد نشان شكست و نابودى به حساب مى آمد.
از ايـن رو پرچم را هميشه به دست افرادى دلير و توانا مى سپردند، استقامت و پايدارىپـرچـمـدار و اهـتـزاز پـرچم در رزمگاه ، موجب دلگرمى جنگجويان بود، و بر عكس ، كشتهشدن پرچمدار و سرنگونى پرچم مايه تزلزل روحى آنان مى گرديد، به همين جهت پيشاز آغـاز جـنـگ بـه مـنـظـور جـلوگـيـرى از شـكـسـت روحى سربازان ، چند نفر از شجاعترينرزمندگان به عنوان پرچمدار تعيين مى گرديد.
در جنگ اُحُد نيز قريش به همين ترتيب عمل كردند، و پرچمدارانى از قبيله ( بنى عبدالدّار) كـه بـه شـجـاعـت مـعروف بودند، انتخاب كردند ولى پس از آغاز جنگ پرچمداران آنانيـكى پس از ديگرى به دست تواناى على عليه السّلام كشته شدند و سرنگونى پى درپـى پـرچـم بـاعـث ضـعف و تزلزل روحى سپاه قريش گرديد و افرادشان پا به فرارگذاشتند.
از امام صادق عليه السّلام نقل شده است كه فرمود:
پـرچـمـداران سـپاه شرك در جنگ اُحُد نُه نفر بودند كه همه آنها به دست على عليه السّلامبه هلاكت رسيدند. ⁽⁸⁷⁾
ابن اثير نيز مى نويسد:
كسى كه پرچمداران قريش را شكست داد، على عليه السّلام بود.⁽⁸⁸⁾
بـه نـقـل مـرحـوم شـيـخ صـدوق ، عـلى عـليـه السـّلام دراسـتـدلال هـاى خـود در شـوراى شـش نـفـره كـه پـس از مـرگ خـليـفه دوّم ، جهت تعيين خليفهتشكيل گرديد، روى اين موضوع تكيه نموده و فرمود:
(شما را به خدا سوگند مى دهم آيا در ميان شما كسى جز من هست كه نُه نفر از پرچمدارانبنى عبدالدّار را (در جنگ احد) كشته باشد؟)

پاسخ دادند : نه .
سپس حضرت اميرالمؤ منين على عليه السّلام فرمود:
(پس از كشته شدن اين نُه نفر بود كه غلام آنان بنام صواءب كه هيكلى بس درشت داشت، به ميدان آمد و در حالى كه دهانش ‍ كف كرده بود و چشمانش سرخ گشته بود،
مى گفت : به انتقام اربابانم جز محمّد را نمى كشم .
شـمـا بـا ديـدن او جـا خـورده ، خـود را كـنـار كـشـيـديـد ولى مـن بـه جنگ اورفتم و ضربتمـتـقـابل بين من و او ردّ و بدل شد و من آنچنان ضربتى به او وارد كردم كه از كمر دو نيمشد.

اعضاء شوراء همگى سخنان على عليه السّلام را تصديق كردند. ⁽⁸⁹⁾
          ب ـ تنها مدافع خستگى ناپذير
          چـون در مـرحـله اوّل نـبـرد، سـپاه قريش فرار كردند، و افراد تحت فرماندهى عبداللّه بنجـبير به منظور جمع آورى غنايم ، جنگى منطقه استقرار خود را رها كردند، گرچه عبداللّهفـرمـان صـريح پيامبر صلى الله عليه و آله را به يادشان آورد ولى آنان ترتيب اثرنـداده و بـيـش از 40 نـفـرشـان از تـپـّه سـرازيـر شـده بـهدنبال جمع آورى غنايم رفتند.
خـالد بـن وليد با گروهى سواره نظام كه در كمين آنان بود، به آنان حمله كرد و پس ازكـشـتـن آنان از پشت جبهه به مسلمانان يورش ‍ برد و اين همزمان شد با بلند شدن پرچمآنـان تـوسـّط يـكـى از زنـان قـريـش بـه نام عمرة بن علقمه ، كه جهت تشويق سربازانقريش به ميدان جنگ آمده بودند.
از اين لحظه ، وضع جنگ به كلّى عوض شد ؛
آرايش جنگى مسلمانان به هم خورد ؛
صفوف آنان از هم پاشيد ؛
ارتـبـاط فـرمـانـدهـى با افراد قطع گرديد و مسلمانان شكست خوردند و حدود هفتاد نفر ازمجاهدين اسلام ، از جمله حمزة بن عبدالمطلّب و مصعب بن عمير، (يكى از پرچمداران ارتش ‍اسلام )، به شهادت رسيدند.
از طـرف ديـگـر، چون شايعه كشته شدن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در ميدان جنگتـوسـّط دشـمـن پـخـش گـرديـد، روحـيـه بـسـيـارى از مـسـلمـانـانمتزلزل شد و در اثر فشار نظامى جديد سپاه شرك ، اكثريّت قريب به اتّفاق مسلمانانعقب نشينى كرده و پراكنده شدند، و در ميدان جنگ افرادى انگشت شمار در كنار پيامبر صلىالله عليه و آله ماندند و لحظات بحرانى و سرنوشت ساز در تاريخ اسلام فرا رسيد.
ايـنـجـا بـود كـه نـقـش بـزرگ عـلى عـليـه السّلام به عنوان تنها مدافع خستگى ناپذيرنـمـايان گرديد، زيرا على عليه السّلام با شجاعت و رشادتى بى نظير در كنار پيامبرشـمـشـيـر مـى زد و از وجود مقدّس ‍ پيشواى عظيم الشّاءن اسلام در برابر يورشهاى مكرّرفوج هاى متعدّد مشركان حراست مى كرد.
ابن اثير در تاريخ خود مى نويسد:
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله گروهى از مشركين را مشاهده كرد كه آماده حمله بودند،بـه عـلى عـليـه السّلام دستور داد به آنان حمله كند، على عليه السّلام به فرمان پيامبربه آنان حمله كرد و با كشتن چندين تن موجبات فرار آنان را فراهم ساخت .
پـيـامـبـر صلى الله عليه و آله سپس گروه ديگرى را مشاهده كرد و به على عليه السّلامدستور حمله داد و على عليه السّلام آنان را كشت و متفرّق ساخت .
در اين هنگام فرشته وحى به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
اين نهايت فداكارى است كه على عليه السّلام از خود نشان مى دهد.
رسول خدا فرمود :
او از من ، و من از او هستم ،
در اين هنگام صدايى از آسمان شنيدند كه مى گفت :

لا فَتى اِلاّ عَلِىّ، لا سَيفَ اِلاّ ذُو الفَقار

(جوانمرد شجاعى چون على عليه السّلام و شمشيرى چون ذوالفقار وجود ندارد).

ابن ابى الحديد نيز مى نويسد :
هـنـگـامى كه غالب ياران پيامبر صلى الله عليه و آله پا به فرار نهادند، فشار دستههاى مختلف دشمن به سوى پيامبر صلى الله عليه و آله بالا گرفت .
دسـتـه اى از قـبـيـله بـنـى كـنانه ، و گروهى از قبيله بنى عبد مناة ، كه در ميان آنان چهارجنگجوى نامور به چشم مى خورد، به سوى پيامبر يورش بردند.
پيامبر به على عليه السّلام فرمود :
حمله اينها را دفع كن .
عـلى عـليـه السـّلام كـه پـيـاده مى جنگيد، به آن گروه كه پنجاه نفر بودند، حمله كرده وآنان را متفرّق ساخت .
آنـان چند بار مجدّدا گرد هم جمع شده و حمله كردند، باز هم على عليه السّلام حمله آنان رادفع كرد.
در اين حملات ، چهار نفر قهرمان مزبور و ده نفر ديگر كه نامشان در تاريخ مشخّص نشدهاست به دست على عليه السّلام كشته شدند.
جبرئيل به رسول خدا صلى الله عليه و آله گفت :
راسـتـى كـه عـلى عليه السّلام فداكارى مى كند، فرشتگان از فداكارى او به شگفت آمدهاند.
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود :
چرا چنين نباشد، او از من و من از او هستم .
جبرئيل گفت : من هم از شما هستم .
آنگاه صدايى از آسمان شنيده شد كه مكرّر مى گفت :
لا سَيفَ اِلاّ ذُوالفَقار وَلافَتى اِلاّ عَلِىّ
ولى گوينده ديده نمى شد.
از پيامبر سؤ ال كردند كه : گوينده كيست ؟
فرمود : جبرئيل است . ⁽⁹⁰⁾
          ج ـ درهم شكننده قهرمان قريش
          در جنگ احزاب تمام قبائل و گروه هاى مختلف دشمنان اسلام براى كوبيدن اسلامِ جوان متّحدشده بودند.
بعضى از مورّخان نفرات سپاه كفر را در اين جنگ بيش از ده هزار نفر نوشته اند، در حالىكه تعداد مسلمانان از سه هزار نفر تجاوز نمى كرد.
سران قريش كه فرماندهى اين سپاه را به عهده داشتند، با توجّه به نفرات و تجهيزاتجـنـگـى فـراوان خـود، نـقـشـه جـنـگ را چـنـان طـرّاحـى كـرده بـودنـد كـه بـهخـيـال خـود بـا اين يورش ، مسلمانان را به كلّى نابود سازند و براى هميشه از دست محمّدصلى الله عليه و آله و پيروان او آسوده شوند !
زمـانـى كـه گـزارش تـحرّك قريش به اطّلاع پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله رسيد،حضرت ، شوراى نظامى تشكيل داد.
در ايـن شـوراء سـلمـان فـارسـى پـيـشـنهاد كرد كه در قسمت هاى نفوذ پذير اطراف مدينهخندقى كنده شود كه مانع عبور و تهاجم دشمن به شهر گردد.
ايـن پـيشنهاد را همه قبول كردند و تصويب شد و ظرف چند روز با همّت و تلاش مسلمانانخندق آماده گرديد.
خـنـدقـى كـه پـهـنـاى آن بـه قـدرى بود كه سواران دشمن نمى توانستند از آن با پرشبـگـذرنـد و عـمـق آن نيز به اندازه اى بود كه اگر كسى وارد آن مى شد به آسانى نمىتوانست بيرون بيايد.
سپاه قدرتمند شرك با همكارى يهود از راه رسيد.
آنان تصوّر مى كردند كه مانند گذشته در بيابان هاى اطراف مدينه با مسلمانان روبروخـواهـنـد شـد، ولى ايـن بار اثرى از آنان در بيرون شهر نديده و به پيشروى خود ادامهدادنـد و به دروازه شهر رسيدند و مشاهده خندقى ژرف و عريض در نقاط نفوذ پذير مدينه، آنان را حيرت زده ساخت .
زيـرا اسـتفاده از خندق در جنگ هاى عرب بى سابقه بود، ناگزير از آن سوى خندق شهررا محاصره كردند.
مـحـاصـره مـديـنـه مـطـابـق بـعـضـى از روايـات حـدود يـك مـاه بـهطول انجاميد.
سـربـازان قـريـش هـر وقـت بـه فـكـر عـبـور از خـنـدق مـى افـتـادند، با مقاومت مسلمانان وپاسداران خندق كه با فاصله هاى كوتاهى در سنگرهاى دفاعى موضع گرفته بودند،روبـرو مـى شـدند و سپاه اسلام هر نوع انديشه تجاوز را با تيراندازى و پرتاب سنگپاسخ مى گفت .
تـيـرانـدازى از هـر دو طـرف روز و شـب ادامه داشت و هيچ يك از طرفين بر ديگرى پيروزنمى شد.
از طـرف ديـگر، محاصره مدينه توسّط چنين لشگرى انبوه ، روحيّه بسيارى از مسلمانان رابـه شـدّت تضعيف كرد، بويژه آنكه خبر پيمان شكنى قبيله يهود بنى قريظه نيز فاششـد و مـعـلوم گـرديـد كـه ايـن قـبـيـله بـه بـت پـرسـتـانقـول داده انـد كه به محض عبور آنان از خندق مسلمانان را از اين سوى خندق از پشت جبهه ،مورد هجوم قرار دهند.
قرآن مجيد وضع دشوار و بحرانى مسلمانان را در جريان اين محاصره در سوره احزاب بهخوبى ترسيم كرده است :
يَا اءَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذكُرُوا نِعمَةَ اللّهِ عَلَيكُم إِذ جَاءَتكُم جُنُودٌ فَاءَرسَلنَا عَلَيهِم رِيحاوَجُنُودا لَم تَرَوهَا وَكَانَ اللّهُ بِمَا تَعمَلُونَ بَصِيرا إِذ جَاءُوكُم مِن فَوقِكُم وَمِن اءَسفَلَ مِنكُموَإِذ زَاغـَت الاَْبـْصـَارُ وَبـَلَغـَتْ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللّهِ الظُّنُونَ هُنَالِكَ ابتُلِىَالمـُؤ مـِنـُونَ وَزُلزِلُوا زِلزَالا شـَدِيـدا وَإِذ يـَقُولُ المُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِى قُلُوبِهِم مَرَضٌ مَاوَعـَدَنـَا اللّهُ وَرَسُولُهُ إِلا غُرُورا وَإِذ قَالَت طَائِفَةٌ مِنهُم يَا اءَهلَ يَثرِبَ لاَ مُقَامَ لَكُم فَارجِعُواوَيـَسـتـَاءذِنُ فـَرِيقٌ مِنهُم النَّبِىَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَورَةٌ وَمَا هِيَ بِعَورَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلافـِرَارا وَلَو دُخـِلَت عـَلَيـهـِم مـِن اءَقطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الفِتنَةَ لاََّتَوهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلايَسِيرا
8 ـ بـه ايـن مـنـظـور كـه خـدا راسـتـگـويـان را از صـدقـشـان (در ايـمـان وعمل صالح ) سؤ ال كند؛ و براى كافران عذابى دردناك آماده ساخته است .
9 ـ اى كـسـانـى كـه ايـمـان آورده ايـد! نـعـمـت خدا را بر خود به ياد آوريد در آن هنگام كهلشـكـرهـايـى (عـظـيـم ) بـه سـراغ شـمـا آمـدنـد؛ ولى مـا بـاد و طـوفـان سختى بر آنانفرستاديم و لشكريانى كه آنها را نمى ديديد (و به اين وسيله آنها را درهم شكستيم )؛ وخداوند هميشه به آنچه انجام مى دهيد بينا بوده است .
10 ـ (بـه خـاطـر بـيـاوريد) زمانى را كه آنها از طرف بالا و پايين (شهر) بر شما واردشدند (و مدينه را محاصره كردند) و زمانى را كه چشم ها از شدت وحشت خيره شده و جانهابه لب رسيده بود، و گمانهاى گوناگون بدى به خدا مى برديد.
11 ـ آنجا بود كه مؤ منان آزمايش شدند و تكان سختى خوردند!
12 ـ و (نـيـز) بـه خـاطـر آوريـد زمـانـى را كـه مـنـافقان و بيمار دلان مى گفتند: (خدا وپيامبرش جز وعده هاى دروغين به ما نداده اند!)
13 ـ و (نـيـز) بـه خـاطـر آوريـد زمـانـى را كـه گـروهـى از آنـهـا گـفـتـنـد: (اىاهـل يثرب (اى مردم مدينه )! اينجا جاى توقف شما نيست ؛ به خانه هاى خود بازگرديد!)و گـروهـى از آنـان از پـيامبر اجازه بازگشت مى خواستند و مى گفتند: (خانه هاى ما بىحفاظ است !)، در حالى كه بى حفاظ نبود؛ آنها فقط مى خواستند (از جنگ ) فرار كنند.
14 ـ آنـها چنان بودند كه اگر دشمنان از اطراف مدينه بر آنان وارد مى شدند و پيشنهادبـازگـشـت بـه سـوى شـرك بـه آنـان مـى كـردند مى پذيرفتند، و جز مدّت كمى (براىانتخاب اين راه ) درنگ نمى كردند! ⁽⁹¹⁾

بـا تـوجـّه بـه هـمـه مـشكلات دفاعى ، خندق همچنان مانع عبور سپاه احزاب شده و ادامه اينوضع براى آنان سخت و گران بود.
زيـرا هـوا رو بـه سردى مى رفت و آذوقه و علوفه اى كه تدارك ديده بودند تنها براىجنگ كوتاه مدّتى مانند جنگ (بَدر) و (اُحُد) بود،
بـا طـول كـشـيـدن مـحاصره ، كمبود علوفه و آذوقه به آنان فشار مى آورد و مى رفت كهحـمـاسـه و شـور جـنـگ از سـرشـان بـيـرون رود و سـسـتـى و خـسـتـگـى در روحـيـّه آنـانتزلزل ايجاد كند.
از ايـن جـهـت سـران سـپـاه چـاره اى جز اين نديدند كه رزمندگان دلاور و تواناى خود را ازخندق عبور دهند و بگونه اى بن بست موجود جنگ را بشكنند.
بـنـابـر ايـن ، پـنـج نفر از قهرمانان لشگر احزاب ، اسب هاى خود را در اطراف خندق بهتاخت و تاز در آورده و از نقطه تنگ و باريكى به جانب ديگر خندق پريدند و براى جنگتن به تن هماورد خواستند. ⁽⁹²⁾
يكى از اين جنگاوران ، قهرمان نامدار عرب به نام (عمرو بن عبدَوُدّ) بود كه نيرومند ترينو دلاورترين مرد رزمنده عرب به شمار مى رفت .
او را با هزار مرد جنگى برابر مى دانستند،
و چون در سرزمينى بنام يَليَل به تنهائى بر يك گروه دشمن پيروز شده بود، فارسيَليَل شهرت داشت .
عـمـرو در جـنـگ بـدر شـركـت كـرد و زخـمـى شـد. بـه هـمـيـندليـل از شـركـت در جـنـگ اُحُد باز مانده و اينك در جنگ خندق براى آنكه حضور خود را نشاندهد، خود را نشاندار ساخته بود.
عمرو پس از پرش از خندق ، فرياد زد :
( هَل مِن مُبارز )
و چون كسى از مسلمانان آماده مقابله با او نشد، جسورتر گشت و عقائد مسلمانان را به باداستهزاء گرفت و گفت :
شـمـا كـه مـى گـوئيد كشتگان شما در بهشت و مقتولين ما در دوزخ قرار دارند، آيا يكى ازشما نيست كه من او را به بهشت بفرستم و يا او مرا به دوزخ روانه كند ؟!
سپس اشعارى حماسى خواند و ضمن آن گفت :
للّه للّه وَلَقَد بَحَحتُ عَنِ النِّداءِ غغغ بِجَمعِكُم هَل مِن مُبارِزٍللّه للّه للّه

(بـس كـه فـريـاد كـشـيـدم و در مـيـان جـمـعـيّت شما مبارز طلبيدم ، صدايم گرفت !، آياهماوردى نيست تا با من نبرد كند؟)

نـعـره هـاى پـى در پـى عـمـرو، چـنـان رعـب و وحـشـت دردل هـاى مـسـلمـانـان افـكـنـده بـود كـه در جـاى خـود مـيـخـكـوب شـده ، قـدرت حـركـت و عـكسالعمل از آنان سلب شده بود. ⁽⁹³⁾
هـربار كه فرياد عمرو براى مبارزه بلند مى شد، فقط على عليه السّلام برمى خاست واز پـيـامـبـر صـلى الله عليه و آله اجازه مى خواست كه به ميدان برود ولى پيامبر صلىالله عليه و آله موافقت نمى كرد.
اين كار سه بار تكرار شد.
آخرين بار على عليه السّلام باز اجازه مبارزه خواست ،
پيامبر به على عليه السّلام فرمود : اين عمرو بن عبدَوَدّ است !
على عليه السّلام فرمود : من هم على هستم !⁽⁹⁴⁾
عـلى عـليـه السـّلام كـه بـه مـيـدان جـنـگ رهـسـپـار شـد، در آنحال پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود :
بَرَزَ الاِْيمَانَ كُلُّهُ اِلى شِرْكِ كُلِّهِ
( تمام ايمان در برابر تمام شرك قرار گرفته است .⁽⁹⁵⁾

اين بيان به خوبى نشان مى دهد كه پيروزى يكى از دو نفر بر ديگرى ، پيروزى ايمانبر كفر يا پيروزى كفر بر ايمان بود، و به تعبير ديگر كارزارى بود سرنوشت سازكه آينده ايمان و شرك را مشخّص مى كرد.
پيامبر شمشير خود را به على عليه السّلام داد، عمامه مخصوصى بر سر او بست و در حقّاو چنين دعا كرد:
خداوندا على را از هر بدى حفظ بنما، پروردگارا در روز بدر، عبيدة بن الحارث و در جنگاحد شير خدا حمزه از من گرفته شد، پروردگارا على را از گزند دشمن حفظ بنما.

سپس اين آيه را خواند:
رَبِّ لا تَذَرنى فَردا وَ اءنتَ خَيرُ الوارِثينَ ⁽⁹⁶⁾
( بار الها مرا تنها مگذار و تو بهترين وارثى . ⁽⁹⁷⁾

على عليه السّلام براى جبران تاءخير با سرعت هرچه زيادتر به راه افتاد و رجزى بروزن و قافيه رَجَز حريف سرود و فرمود:
للّه للّه لاتَعجَلَنَّ فَقَد اءتاكَ غغغ مُجيبٌ صَوتِكَ غَيرُ عاجِزٍللّه للّه للّه
( عجله نكن ! پاسخگوى نيرومندى به ميدان تو آمد.)

سـراسـر بـدن عـلى عليه السّلام زير سلاح هاى آهن قرار گرفت و چشمان او از ميان كلاهخود مى درخشيد.
عمرو خواست حريف خود را بشناسد. به على عليه السّلام گفت :
تو كيستى ؟
على عليه السّلام كه به صراحت لهجه معروف بود، فرمود :
على فرزند ابوطالب .
عمرو گفت :
مـن خـون تـو را نـمـى ريـزم ، زيـرا پـدر تو از دوستان ديرينه من بود، من در فكر پسرعـمـوى تـو هستم كه تو را به چه اطمينان به ميدان من فرستاده است ، من مى توانم تو رابـا نـوك نـيزه ام بردارم و ميان زمين و آسمان نگاهدارم ، در حالى كه نه مرده باشى و نهزنده .
ابن ابى الحديد مى گويد :
استاد تاريخ من (ابوالخير) هر موقع اين بخش از تاريخ را شرح مى داد، چنين مى گفت :
عـمـرو در حقيقت از نبرد با على عليه السّلام مى ترسيد، زيرا او در جنگ بَدر و اُحُد حاضربود و دلاورى هاى على عليه السّلام را ديده بود.
از اين نظر، مى خواست على عليه السّلام را از نبرد با خود منصرف سازد.
على عليه السّلام فرمود :
تـو غـُصـّه مـرگ مـرا مـخور، من در هر دو حالت (كشته شوم و يا بكشم ) سعادتمند بوده وجايگاه من بهشت است ؛ ولى در همه احوال دوزخ انتظار تو را مى كشد.
عمرو لبخندى زد و گفت :