بسم الله الرحمن الرحیم
 
نگارش 1 | رمضان 1430

 

صفحه اصلی | کتاب ها | موضوع هامولفین | قرآن کریم  
 
 
 موقعیت فعلی: کتابخانه > مطالعه کتاب فیلسوف, ( )
 
 

بخش های کتاب

     01 -
     02 -
     03 -
     04 -
     05 -
     06 -
     fehrest -
 

 

 
 

back indexnext

شرح حال و آثار ابوعبدالله زنجانى (1)

ابوعبدالله زنجانى، فرزند شيخ الاسلام ميرزا نصرالله يكى ازپيشوايان روحانى شهر زنجان در جمادى الثانىسال 1309 ه . ق‏1891م در زنجان، چشم به جهان گشود. وى در دامان پدر كه درهاله‏اى از علم و فضيلت و ادببود پرورش يافته و بعد از رسيدن به‏سن جوانى، در زادگاهش به حوزه علميه پيوست. علوم ادبى و مبادى‏فقه واصول را در نزد علماى زنجان آموخت و سپس به حوزه درسى‏فيلسوف و حكيم الهى زنجان ميرزا ابراهيم فلكى -كه از شاگردان‏فيلسوف شهير ميرزا ابوالحسن جلوه بود - در آمد و فلسفه، كلام ورياضيات را از وى آموخته و بهسال 1329 به تهران سفر كرد. چنانكه‏برهه‏اى از زمان، در مدرسه فرانسوى «سنلوئى‏» در تهران بهتحصيل‏پرداخت و در ذى‏حجه سال 1330 پس از بازگشت‏به زنجان، به‏همراه برادرش ميرزا فضل الله شيخالاسلام زنجانى، آهنگ نجف كردو در آنجا نزد مجتهدان نامدار، علوم عالى را كسب كرد.

وى در نجف به همراه برادرش به درس سيد محمد كاظم يزدى وشيخ الشريعه اصفهانى حاضر شد و بهره‏اىبسزا بر گرفت و هنگام‏درنگ در آن خطه پاك، به مجلس درس آية الله آقا سيد ابوالحسن‏اصفهانى و شيخ ضياءالدين عراقى و شيخ ميرزا حسين نائينى و جزآنان نيز در آمد و تا سال 1338 يا 39 در نجف بوده و به درجهاجتهادنائل گرديد. بخشى از اجازات ايشان بدين شرح است:

اجازه روايت از علامه سيد حسن صدر كاظمى و علامه سيدمحمود شكرى الآلوسى بغدادى صاحب «بلوغالارب‏» كه از علماى‏اهل سنت است و سيد محمد بدرالدين بن يوسف المغربى محدث‏دمشق.

و اجازه اجتهاد از سيد ابوالحسن اصفهانى، هبة‏الدين حسينى‏شهرستانى، علامه سيد محمد فيروزآبادى وعلامه شيخ الشريعه‏اصفهانى و علامه شيخ عبدالكريم حائرى.

ابوعبدالله در اواخر سال 1338ه. ق به زادگاه خود، زنجان‏بازگشت و به تاليف و نشر كتب و تبليغ افكار اسلامىپرداخت وپس از توقفى كوتاه در آن شهر به برخى شهرهاى مهم ايران رهسپارشد. سپس زيارت خانه خدا را ازبهر حج گزاردن بجد منظور نظر قرارداد و در سوريه، فلسطين، عراق به سياحت پرداخت و از قدس وقاهره وبغداد ديدن كرد و در آنها بانخبگان بسيارى از عالمان و اديبان‏و انديشه‏وران ديدار داشت و از ديدار ايشانخرسند و كامياب شد.

در اين سفر كه يك سال به درازا كشيد، به سال 1344ه . ق‏توانست‏برخى از آثار خود كه به زبان عربى در سالهاىبين پايان‏تحصيلات عالى در حوزه نجف و آغاز اين سفر طولانى به قلم آورده‏بود، به طبع بسپارد. بعد از اين بهزنجان بازگشت وبه تدريس فقه وفلسفه و تفسير و نشر مقالات علمى و دينى در مجلات عربى وفارسى پرداخت.چنانكه در اوائل 1354ه به سفر سياحتى ديگرى به‏قاهره دست‏يازيد كه پس از ورود، از طرف اساتيد بزرگدانشگاه‏الازهر و دانشگاه مصر و از جانب فضلا و ادباى آن سامان، مورداستقبال گرم قرار گرفت. در اين سفر بودكه كنفرانس ارزنده خود را به‏زبان تازى، به عنوان «دواء المسلمين فى الرجوع الى القرآن‏» در«دار الهدايةالاسلامية‏» ايراد كرد كه سخت از آن استقبال شد و درشماره 448 نشريه مصرى «الفتح‏» نشر گرديد، و نيز در اينسفر باعلماى دانشگاه الازهر درباره وحدت اسلامى و اتحاد مسلمانان‏تبادل نظر كرد و از جمله كسانى كه باايشان ديدار كرد، يكى علامه‏فقيد مصطفى مراغى رئيس دانشگاه الازهر و ديگر شادروان دكترعبدالرحمنشهبندر و سوم علامه عبدالوهاب عزام بودند.

ابوعبدالله پس از اتمام سفر به ايران بازگشت و در دانشگاه تهران- دانشكده علوم معقول و منقول - به تدريسعلم تفسير و اخلاق وتاريخ مشغول شد و سپس يك سال در دانشسراى عالى تدريس كرد.

زنجانى در برخى كانونها و انجمنهاى علمى و ادبى در ايران وكشورهاى عربى عضو بود. از جمله در فرهنگستانعلمى عربى‏دمشق كه در محرم سال 1347ق صورت گرفت. (2) .

علامه زنجانى را آثارى است كه پاره‏اى چاپ و پاره‏اى ديگرهمچنان دست نويس‏اند. از جمله آنها چنين است:

1 . «تاريخ القرآن‏» كه در دومين سفر به قاهره به گونه‏اى آبرومندچاپ شده است. اين عبارت عربى را روى جلدآن نگاشته‏اند: «كتاب‏وجيز يبحث عن سيرة النبى الاكرم والقرآن الكريم والادوار التى مرت‏به من كتابته وجمعهوترتيبه وترجمته الى سائر اللغات...».

خود زنجانى درباره اين كتاب نوشته است:

«اين مختصر پايه و مقدمه جزئى از مقدمه تفسيرى است كه قصدتاليف آن را به اسلوب تحليل و عقل و روشتجزيه منطقى دارد...».

چنانكه زنجانى اشاره دارد ايشان در صدد نگاشتن تفسيرى بوده‏كه ظاهرا اجل فرصت نداد تا اين قصد راعينيت‏ببخشد. كتاب «تاريخ‏القرآن‏» در ميان علماى اهل سنت تاثيرى بسزا داشته و مورد اهتمام‏عالمان وروشنفكران آنان قرار گرفته است. دكتر احمد امين نگارنده‏كتاب «فجر الاسلام‏» آن را گامى در راه وحدتاسلامى به شمار آورده (3) و كميته ترجمه دائرة المعارف اسلام به شدت از آن استقبال كرده و به‏زبان انگليسىبراى اطلاع عالمان ديار غرب شناسانده است.

اين كتاب به قلم ابوالقاسم سحاب در تاريخ 4 مرداد 1317ترجمه شده است.

2 . اصول القرآن الاجتماعيه، (عربى، خطى).

3 . كتاب الافكار - عربى، خطى - كتابى است فلسفى كه عقيده‏اسلامى را از جنبه عقل و قرآن روشن مى‏سازد.

4 . كتاب «دين فطرت‏» فارسى - خطى.

5 . كتاب «شرح بقاء النفس بعد فناء الجسد» (عربى) كه شرح‏مبسوطى است و در سال 1340ه . ق با شيوه‏اىامروزين به انجام‏رسيده، و اصل آن از آثار فيلسوف و متكلم برجسته، خواجه‏نصيرالدين طوسى است كه درموضوع مهم «بقاء النفس بعد فناءالجسد» نگارش يافته است. اين كتاب در قاهره و در تهران به سال‏1415ه/1995م به زيور طبع آراسته شده. چاپ اول ترجمه فارسى‏آن در آبان ماه 1325ش و به قلم دكتر زين‏الدين كيائىانجام يافته و درتاريخ 1373ش توسط شركت‏سهامى انتشار تجديد چاپ شده‏است.

6 . رساله‏اى در قاعده فلسفى «الواحد لا يصدر عنه الا الواحد» كه‏استادش شيخ الشريعه در سال 1337ه باستايش مؤلف، تقريظى برآن نگاشته و استدراكاتى را اضافه كرده است. (خطى)

7 . «الفيلسوف الفارسى الكبير صدرالدين الشيرازى حياته و اهم‏اصول فلسفته‏» كه به زبان عربى است و دردمشق در چاپخانه المفيدطبع شده و در سال 1392 چاپ چهارم كتاب، توسط كتابخانه صدرتهران به پايانرسيد. اين نوشتار تزى است كه به مناسبت عضويت‏مؤلف در فرهنگستان علمى عربى دمشق به قلم آمده، برخىازمباحث آن در ماهنامه فرهنگستان علمى دمشق و در مجله «الزهواء»مصرى و«لغة العرب‏» بغدادى به زبان تازىطبع و انتشار يافته است.كتاب به وسيله ابن يوسف شيرازى به فارسى ترجمه شده و بخشى ازآن در روزنامه«ايران آزاد» به طبع رسيده است. مجله فارسى زبان‏«ارمغان‏» از كتاب مذكور يادى كرده است.

8 . ترجمه و گزينش جستار فيلسوف انگليسى توماس كارلايل‏درباره پيامبر معظم از كتاب قهرمانانش كه درتبريز به چاپ رسيده‏است. (زبان اصلى در اين ترجمه عربى است).

9 . رساله «طهارت اهل كتاب‏» به زبان عربى كه در بغداد به سال‏1345ه چاپ گرديد. اين رساله در ميانگروههاى متعصب در عراق وايران جنجال به پا كرد و چون نويسنده با ادله محكم رايى كه قائل به‏طهارت اهلكتاب است را ترجيح داده بود و رايى كه قائل به نجاست‏ايشان است را نقض مى‏كرد، بسيارى آن را نقد و در ردآن، رساله‏هايى‏نگاشتند كه در آن زمان نشر يافت.

10 . «التصوف فى التاريخ‏» كتابى است در وحدت وجود و روندآن در مكتبهاى عرفانى از دورترين ايام تا به امروزكه خطى است وبرخى از فصول آن در شماره‏هايى از مجله «الاخا» نشر يافته است.

11 . كتاب گرانبار «شرح زندگى روحى حسين بن على (ع)» كه‏عوامل پيدايش واقعه تاريخى عاشورا و اسرار نهانآن و عظمت نفس‏نفيس حسين بن على (ع) را با شيوه‏اى مطلوب و امروزين و با طرزى‏نغز و فلسفى، موردبحث و بررسى قرار داده و به زبان پارسى به رشته‏تحرير در آورده است. كتاب در سال 1317ه . ش/ 1357ه . قباپى‏نوشتهاى واعظ چرندابى در تبريز به چاپ رسيده است.

12 . رساله «لزوم حجاب‏» كه پاسخ پرسشى است كه از آمريكا به‏وى آمده بود و به زبان فارسى چاپ گرديده است.

13 . الاسلام والاوربيون (عربى - خطى).

14 . الوحى (عربى - خطى).

15 . فرهنگ ايران پيش از اسلام.

16 . ترجمه «وصيت ارسطو به اسكندر» كه از عربى به فارسى‏ترجمه كرده است.

17 . كتاب «فى التصويب‏» كه آخرين تاليف ايشان است.

مضاف بر اينها زنجانى داراى پژوهشهاى گرانبهايى است كه هراز چندى بر صفحات مختلف مجله‏هاى عربى وفارسى نشر گرديده وكنفرانسهاى فراوانى كه در انجمنهاى علمى و كانونهاى ادبى القامى‏نمود كه برخى از آنها بهصورت كتابچه‏هايى جداگانه نشر يافته‏اند.

علامه زنجانى، زبانهاى عربى، فارسى و تركى را با قواعد، به‏نيكى مى‏دانست و با زبان فرانسه آشنايى داشت. وىبسيار خوش‏اخلاق، با حوصله و نيك نهاد و دورانديش و هشيار و غيور بر اسلام ومسلمانان و دلسوز به حال آنانبراى ارتقاى سطح فكرى و معيشتى‏بود تا در رديف ملتهاى متمدن اين عصر درآيند.

ابوعبدالله زنجانى بالاخره در روز پنجشنبه 7 جمادى الثانى‏1360ه .ق موافق 12 تير 1320ه . ش به سبب كسالتقلبى، رحلت‏نموده و پيكرش پس از وفات به نجف اشرف انتقال يافت و در آرامگاه‏خانوادگى وى، بنابر وصيتش بهخاك سپرده شد.

وى شش فرزند از خود به يادگار گذاشت، پنج پسر و يك دختركه در پروردن آنان عنايتى خاص مبذول داشت.

از ابوعبدالله زنجانى، كتابخانه پر ارجى بر جاى مانده كه حاوى‏نزديك به هزار و پانصد جلد از كتابهاى خطى وچاپى است.ابوعبدالله را عده‏اى از عالمان و نويسندگان ستوده‏اند كه به بخشى ازآنها اشاره مى‏شود:

1 . آية‏الله محسن امين صاحب كتاب «اعيان الشيعه‏»: «وى (علامه‏زنجانى) عالم، فاضل و مؤلف بود.»

2 . آقا بزرگ تهرانى صاحب كتاب «الذريعه‏»: «شيخ ميرزاابوعبدالله زنجانى، عالم، فاضل و مصنف بود.»

3 . حجة الاسلام مدرس تبريزى صاحب «ريحانة الادب‏»: «حاج‏ميرزا ابوعبدالله زنجانى از علماى قرن حاضر...مى‏باشد.»

4 . اعضاى كميته ترجمه دائرة المعارف اسلام: «مؤلف اين كتاب(علامه زنجانى) محتاج معرفى نيست، معظمله يكى از مشاهيرفضلاى عالى مقدار و از بزرگان مجتهدين عصر حاضر و تاليف او«تاريخ قرآن‏» كمك بزرگى بهمعلومات عصر حاضر كرده است.»

5 . استاد «استاس مارى الكرملى‏» صاحب امتياز مجله «لغة‏العرب‏» سال هشتم، ج دهم، ص‏791 گفته است:«دوست علامه وبزرگوار و مجتهد نامدار، ابوعبدالله زنجانى، از اعلام انگشت نماى‏ايران است.»

6 . در كتاب شرح حال رجال ايران، نگارش مهدى بامداد،جلد5، ص‏17 چنين آمده: «حاج ميرزا ابوعبداللهزنجانى ... از افاضل‏قرن اخير بوده و تاليفاتى از خود باقى گذاشته است.»

7 . دكتر احمد امين صاحب «فجر الاسلام‏» در مقدمه كتاب‏«تاريخ قرآن‏» درباره ابوعبدالله زنجانى چنين گفتهاست: «استادابى عبدالله زنجانى از عالمان برجسته شيعه و مجتهدان آنان است. ازجوان بختى بود كه با استادابوعبدالله زنجانى در زمان زيارتش به مصردر سال 1935م آشنا شدم... از اين روپيوند بين ما استوار گرديد ... اورافراخ دانش، ژرف انديش، و بسيار آگاه به فلسفه اسلامى و شيوه‏هاو مراحل آن يافتم و با روحى وارسته وخويى‏نرم، چيزى كه وى را نزدمن محبوب مى‏ساخت.»

رساله الفيلسوف الفارسى الكبير

اين رساله در بردارنده اجمالى يك دوره اصول فلسفى ملا صدرااست كه مؤلف آنها را با مراجعه به حدود پنجاهكتاب و مقاله‏جمع‏آورى كرده است. كاوشى در زندگى علمى ملا صدرا بر پايه منابع‏رجالى و گزارشى از اوضاعاجتماعى شيراز در دوران حيات وى‏بخش‏هاى اول رساله را به خود اختصاص داده است. از جمله‏مسائلى كه دررابطه با درج زندگينامه ملا صدرا در رساله قابل ذكراست، تاريخ ولادت وى مى‏باشد كه بعد از نگارش اين رسالهو باتحقيقات صدراشناسان مشخص شده است و مؤلف به واسطه عدم‏دسترسى به آن، تاريخ ولادت را ذكر نكردهاست.

تاريخ تولد صدرالمتالهين را تا زمان حاضر هيچ كدام از آثاررجالى و منابع تاريخى درج نكرده‏اند، تا اينكه اخيرااستاد سيدجلال‏الدين آشتيانى در تتبع از آثار و تاليفات ملا صدرا در حاشيه‏مشاعر چاپ تهران (ص‏77) عبارتىاز مصنف در رابطه با بحث اتحادعاقل و معقول مشاهده مى‏كنند كه در خاتمه آن آمده بود: «تاريخ هذاالافاضةكان ضحوة يوم الجمعة سابع جمادى الاولى لعام سبع وثلاثين بعد الالف من الهجرة النبوية وقد مضى من عمرالمولف ثمان وخمسون سنة‏».

از آن جا كه از عمر صدر المتالهين موقع نگارش حاشيه مذكور 58سال مى‏گذشته، پس تاريخ تولدش در سال979هجرى بوده است ودر موقع رحلت از دنيا 71 سال داشته است. (4) .

ابوعبدالله زنجانى در رساله خود سعى در بيان آراى فلسفى‏ملاصدرا داشته و لذا از مواردى كه ملا صدرا دربنيان مكتب خويش‏از آنها بهره برده بحث كرده و منابع افكار ملا صدرا را شامل آراى‏ارسطو، ابن سينا، ابنعربى و منابع دينى دانسته است. از مسائلى كه‏داراى اهميت‏خاصى در آشنايى با افكار ملاصدرا به شمار مى‏رود،آگاهى از عوامل اجتماعى دوران حيات وى مى‏باشد كه مؤلف به‏خوبى از عهده آن بر آمده است.

بخش ديگرى از رساله ابوعبدالله به تاليفات ملا صدرا اختصاص‏يافته و تمامى آثار ملا صدرا كه تا زمان نگارشاين رساله شناخته شده‏بودند، ذكر شده‏اند. نواقص اين بخش در بخش‏هاى قبلى تامين شده‏و مجموعه كاملآثار و تاليفات ملا صدرا به تفكيك آثار چاپ شده(مصحح و سنگى) و نسخه‏هاى خطى ارائه شده است. بخشپايانى‏رساله را ابوعبدالله به بحث از امهات اصول فلسفى ملا صدرا پرداخته‏و مباحثى چون وحدت وجود -حركت در جوهر - الهيات بمعنى‏الاخص - علم بارى - غايت وجود عالم و تحليلى از عشق هيولى به‏صورت را بهشكل تطبيقى با افكار و انديشه‏هاى فلاسفه ديگر چون‏ابن سينا - مالبرانش و .. مورد بحث قرارداده است.

رساله «الفيلسوف الفارسى الكبير» اولين نوشته‏اى است كه افكارو انديشه‏هاى ملا صدرا را به جهان عرب معرفىنموده و بيش از هرچيز از ارزش تاريخى خاصى بر خوردار مى‏باشد; با اينكه در گزارش‏انديشه‏هاى فلسفىملاصدرا از نواقصى بى‏بهره نبوده است. همانطوركه در شرح حال ابوعبدالله زنجانى گذشت، وى اين رساله را بهعنوان‏تز و پژوهش علمى براى عضويت در فرهنگستان علمى عربى دمشق‏در سال 1347ق نگاشته و در آن مجمعمورد تاييد قرار گرفته است.

رساله ابوعبدالله‏بعد از انتشار اوليه آن مورد توجه انديشمندان‏عرب قرارگرفته و به دفعات در مجلات ادوارى وبه صورت مستقل‏تجديد چاپ شده است.

تصحيح اين رساله بر اساس چاپ چهارم آن انجام گرفته كه به‏اهتمام فرزند ابوعبدالله، آقاى محمد صادقضيائى در تهران به سال‏1392ق در انتشارات صدر منتشر شده است. از مزاياى چاپ حاضرتصحيح متن و اصلاحاغلاط چاپى و استخراج منابع مى‏باشد.

تك نگارى‏هاى تازه درباره ملاصدرا

امروزه در ميان اهل علم و انديشمندان اسلامى توجه به‏ملاصدرا گسترش يافته و گذشته از نگارش‏هاى فنى وتخصصى، شرح‏حال ملا صدرا به شكل رمان و داستان نيز عرضه مى‏شود و اين همه‏حاكى از بذل عنايت اهل علماين ديار به ميراث فكرى و فلسفى خودمى‏باشد. در خاتمه اين مقدمه فهرستى از تك نگارى‏هايى كهدرباره‏زندگى و افكار ملا صدرا بعد از نگارش رساله ابوعبدالله در طى بيست‏سال گذشته به رشته تحرير درآمده‏اند، ارائه مى‏شود:

1 - آشتيانى، جلال الدين ، شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا ،انتشارات زوار ، مشهد ، 1340 ش ، (چاپ دوم:انتشارات نهضت‏زنان مسلمان ، تهران ، 1360 ش) .

2 - آشتيانى ، جلال الدين ، هستى از نظر فلسفه و عرفان ،انتشارات زوار ، مشهد ، 1380 ق ، (چاپ دوم:انتشارات نهضت زنان‏مسلمان ، تهران ، 1360 ش) .

3 - آل ياسين ، جعفر ، صدرالدين شيرازى مجدد الفلسفة‏الاسلامية ، مطبعة المعارف ، بغداد ، 1375 ق .

4 - ابراهيمى ، نادر ، مردى در تبعيد ابدى ( بر اساس داستان‏زندگى ملاصدراى شيرازى)، انتشارات فكر روز،تهران، 1375ش.

5 - حسن زاده آملى، حسن ، عرفان و حكمت متعاليه، انتشارات‏قيام ، قم، 1374 ش;(چاپ اول: مؤسسهمطالعات و تحقيقات‏فرهنگى، دومين يادنامه علامه طباطبائى، تهران، 1363 ش.)

6 - حسن زاده آملى، حسن، قرآن و عرفان و برهان از هم جدايى‏ندارند، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى،تهران، 1370 ش.

7 - خواجوى ، محمد ، لوامع العارفين في احوال صدرالمتالهين ،انتشارات مولى ، تهران ، 1366 ش .

8 - راشد ، حسنعلى ، دو فيلسوف شرق و غرب (صدرالمتالهين واينشتين) ، بى‏تا ، تهران ، 1318 ش . (چاپدوم:1346 ش ، چاپ‏سوم: مؤسسه انتشاراتى فراهانى ، تهران ، 1355 ش) .

9 - سبحانى ، جعفر ، هستى شناسى در مكتب صدرالمتالهين ،بى‏نا ، قم ، 1398 ق ، (چاپ دوم: نشر قيام ، قم ،1400 ق) .

10 - سجادى ، جعفر ، مصطلحات فلسفى صدرالدين شيرازى ،انتشارات نهضت زنان مسلمان ، تهران ، 1360 ش ،(چاپ دوم) .

11 - سروش ، عبدالكريم ، نهاد ناآرام جهان ، مؤسسه فرهنگى‏صراط ، تهران ، بى‏تا ، (چاپ دوم) .

12- Fazlurrahman: The philosophy of Mulla sadra.stare university of new York press, Aibany 1975.

13 - Corbin, H: Mollasadra Shirazi: Le Lievre desPenetrations Metaphusiques, texte Introd. et trad.Fransaise, paris, Maisontleuve, 1964.

14 - كربن، هانرى، ملاصدرا، ترجمه‏و اقتباس ذبيح‏الله منصورى،سازمان انتشارات جاويدان ، تهران ، 1372 ش ،(چاپ پنجم).

15 - ميرى ، محسن و محمد جعفر علمى، فهرست موضوعى‏كتاب «الحكمة المتعالية فى الاسفار الاربعة‏»،انتشارات حكمت،تهران، 1374 ش.

16 - Nasr, Hossein, Sadral-Din Shirazi andhisTranscendent Theosophy. Imperial Iranian Academyof Philosophy, 1978. .

17 - Nasr, Hossein, Sadral-Din Shirazi den hikmatMutaaliyah. Tras. Baharudin .Ahmad. kuala lumpur:Dewan Bahasa den pustaka, 1992.(M)

18 - نصر ، حسين (به اهتمام و مقدمه) ، يادنامه ملاصدرا ،انتشارات دانشگاه ، تهران ، 1340 ش .

مجموعه مقالاتى به مناسبت‏بزرگداشت چهارصدمين سال تولدملاصدرا.

19 - Horton, max, Die Philophischey SystemVonschirazi. strass. bury 1913.

به سامان آمدن اين كار مرا سپاسگزار بزرگانى نمود كه در مراحل‏مختلف تحقيق از راهنماييهاى آنان بر خورداربوده و اتمام كار را ميسرنمودند.

تشكر و قدردانى نهايى من از همسر و فرزندانم است كه با صرف‏نظر از حقوق خويش در تدارك محيطى آرام ودرخور فكرورزى وتحقيق، مراحل تصحيح رساله را برايم آسان نموده و مشوق تحقيقات‏بعدى شدند.

به همين خاطر تحقيق اين رساله را به همسر و فرزندانم عطاءالله‏و على تقديم مى كنم.

على اصغر حقدار.

زمستان 1375.

پى‏نوشتها:

1) اقتباس و تلخيص از: كيهان انديشه، شماره 61، مرداد و شهريور 1374ش.

2) مجلة مجمع اللغة العربية بدمشق (مجلة المجمع العلمي العربي سابقا)، ج‏1، مجلد 62،ص‏163.

3) ر. ك: ترجمه فارسى «تاريخ القرآن‏».

4) شرح حال و آراء فلسفى ملا صدرا، سيد جلال الدين آشتيانى، ص‏1.

back indexnext