 |  |
مقدمه مصحح
سير فلسفه اسلامى
از زمانى كه متون فلسفى بدست اولين مترجمان مسلمان واردفرهنگ و تمدن با عظمت اسلامى گرديد،محققان و فلاسفه با گذر ازانديشههاى يونانى، خود به ابتكار و ابداع نظريات تازهاى در مسائلفلسفىستيازيده و موجبات بارورى و رشد تفكر فلسفى در جهاناسلام را شتاب بخشيدند. پس از حيات فيلسوفعرب «الكندى» كهبه لحاظ شرايط زمانى خود سعى در معرفى افكار فلاسفه يونانداشت، نخستين فيلسوفمستقل اسلامى ابونصر فارابى، برخى ازآراى پيشينيان را پذيرفت و به صورت خاصى با محيط فرهنگىخودمنطبق كرد و«فلسفه اسلامى» را با اوصاف متمايزى بنيان نهاد.
فارابى با معرفى منطق ارسطو به عالم اسلام، خود نيزافزودههايى بر آن دارد، پىريزى صناعات خمس و جاىدادن خطابهو شعر در عنوان منطقاز جمله ابتكارهاى وى در منطق بودهو درفلسفه همگذشته از ائتلافىكهميان بعضى از آموزههاى دين و فلسفهبرقرار كرد،با داخل كردن افكار نو افلاطونى در مكتب مشائى،خودصورت ديگرى به فلسفه ارسطو داده و با طرح نظريه نبوت كه نشاتگرفته از آراى افلاطون بوده،آرمانشهراو را در شكل مدينهفاضله ارائهنمود كه حاكمدر آن فيلسوفى است كه بهكمال عقل نظرىو عقلعملى رسيدهواين شخص از نظر فارابى به غير از نبى نمىتواند باشد.
بعد از وى، شيخ الرئيس ابوعلى سينا با گسترش مسائل الهيات- بر پايه نظريه وجودى - در ميان افكار فلسفى ونقادى آراى ارسطو وافلاطون، فلسفه اسلامى را در مسيرى ديگر انداخته و نحلهاى كهآميختهاى از مكتبمشائى - نو افلاطونى بود، در جهان اسلام عرضهنمود. در كنار اين نحله، مكتب ارسطوئى به روايت ابن رشد درغربجهان اسلام(آندلس) نيز پاى به عرصه وجود نهاد.
دوران ديگرى از فلسفه اسلامى با ظهور مكتب اشراقى در قرنششم شروع مىشود كه علاوه برانتقادات شيخاشراق بر نظرياتمشائى ابن سينا، خود نيز ايراداتى را بر منطق و فلسفه ارسطو مستقلاوارد كرده و به بارورى واستقلال فلسفه اسلامى(در شكل اشراقى)مىافزايد.
شيخ اشراق در آراى منطقى موفق به پىريزى قواعد جديدىشده و با ايراد بر تعاريف مشائى، منكر معرفت تامبه حقايق اشيامىشود و در ضمن بحث از قضايا، خود قضيه تازهاى به نام «ضروريهبتانه»را ابتكار مىكند و درفلسفه نيز با ابتناى روش اشراقى در كناراستدلال صرف، در مقابل نظريه تركب جسم از ماده و صورت، راىبهبساطت جوهر جسمانى مىدهد و با اثبات جوهر مستقلى به نام«جوهر مثالىو برزخى» شكل جديدى از اقسامجواهر ارائه مىدهد ومقولات ارسطوئى را كه در ده مقوله جاى داشته، به چهار مقولهنسبت، كم، كيف و حركتتقليل مىدهد، وى همچنين در بحثشناخت هم پاى از تابعيت افكار يونانى (افلاطون و ارسطو) فراترگذاشته وبا اعتقاد به اينكه ابصار در نتيجه مقابله شىء مستنير باچشم سالم محقق مىشود، رويت را بر مبناى اضافهاشراقى بينموضوع مدرك و شىء مدرك به اشراق ارجاع مىدهد.
شيخ اشراق در حكمت اولى هم با وارد كردن نظريات فلاسفهايران باستان(پهلويين)در مكتب خود، نظاممابعدالطبيعى تازهاى برمبناى تشكيك در حقيقت نور پىريزى مىكند و آن را تا بحثفرشتهشناسى اشراقىادامه مىدهد.
سير تكاملى فلسفه اسلامى بعد از طى تحولاتى چند و گذر از«دوران فترت» و با زمينهسازى ميرداماد در قرندهمادامه يافته تابدست تواناى فيلسوف بزرگ عالم اسلام، صدرالدين محمد شيرازىبا تكيه بر ميراث چندينقرنى فلاسفه اسلامى - يونانى و با ابتكاراتخود وى، مكتب جديدى در فلسفه اسلامى پىريزى شد.
وى كه مكتب خود را در مقابل مكاتب مشائى و اشراقى به«حكمت متعاليه» نامبردار ساخته بود، با پىريزىوجود شناسىفراعقلانى(حكمت)،مسائل عديدهاى را وارد مباحث فلسفى كرد.
اين تفكرات كه در معناى عامترى از «كلامTheology » و«فلسفهPhilosophy » به كار برده شده و باTheosophy معادلاست، دربردارنده معارفى بوده كه مكتب ملاصدرا را از مكاتباشراقى و مشائى متمايزمىكند.
بهاين لحاظ حكيمشيرازى،هرمس را بانىحكمتدانسته و گويد:
«اعلم ان الحكمة نشات اولا من آدم صفي الله، و عن ذريته شيث وهرمس اعني ادريس، و عن نوح، لان العالم ماخلا قط عن شخصيقوم به علم التوحيد و المعاد، و ان هرمس الاعظم هو الذي نشرهافي الاقاليم و البلاد، واظهرها و افاضها على العباد، و هو ابوالحكماءو علامة العلماء اشركنا الله في صالح دعائه; (1) بدانكه حكمت نخستازحضرت آدم صفى و از فرزندش شيث و هرمس يعنى ادريس وازنوح نشات گرفته، چون عالم هيچگاه از شخصىكه به او علمتوحيد و معاد قائم باشد خالى نيست و هرمس بزرگ كسى است كهحكمت را در نواحى عالم وشهرها نشر و ظاهر كرده و بر بندگانخداوند بخشيده است و او پدر حكما و علامه دانشمندان است كهخداوندما را در دعاى صالح او شريك فرمايد.»
اين مكتب كه ميراث فلسفى - عرفانى چندگانهاى را در خودجاى داده، با اينكه از استدلال و اشراق استفادهفراوان برده، اما درمنظومه جامع و كلاسيك حكمى خود، از اين عناصر معرفتى گذركرده و مؤسس آن(ملاصدرا) در مرحله ابتدايى تحقيقاتخويش(مقام گردآورى) از اشراقات و الهامات شخصى بهره جسته،اما درارائه و نشر افكار خود (مقام داورى) جانب برهان و استدلال رارعايت كرده است.
به عبارت ديگر:
« در حكمت متعاليه ذرهاى از التزام به برهان كاسته نشده و اينمحور كه ستون اصلى تفكر فلسفى است،همچنان مورد احترام وتقديس است. آنچه تفاوت كرده اين است كه دايره تاملاتحكيمان نسبتبه فلسفه مشاءشعاع وسيعترى يافته و موضوعاتمورد تحقيق، تنوع و كثرت بيشترى پيدا كرده است و دليل امر ايناست كهدر حكمت اشراق و متعاليه، فقط عقل و حس نيست كه دامشكار حكيمان استبلكه فرآوردههاى معنوى وكشفهاى عرفانىو افاضات و الهامات و اشراقات و واردات قلبى و غيبى كه به دامتهذيب و رياضتشكار مىشوند،نيز مورد توجه و مداقه حكيمواقع مىشوند و او را به تامل و تحقيق وامىدارند. بر خلاف فلسفهمشاء كه در آنحقايق، به تور تجربه و حدس شكار و به ترازوىعقل سنجيده مىشوند، لذاست كه حكمت اشراق و متعاليه درمقامشكار، با عرفان مماس است و در مقام داورى با فلسفه مشاء،ازيك جهتخويشاوندى با عرفان دارد و ازجهتى با فلسفه عقلىخالص و خشك.» (2) .
صدرالمتالهين كه پايه حكمتخود را بر دواصل «اصالت وجود»و «تشكيك در وجود»قرار داده بود، توانستباايجاد توافق در ميانسه جريان مهم معرفتى وحيانى، عرفانى و برهانى، مسائل فلسفى راكه در فلسفه يونان واسكندريه در دويست مساله خلاصه مىشدند بهحدود هفتصد مساله برساند.
صدرا در ساختمان مكتب خويش مواد ديگرى را وارد كرد كهقبل از دوران نضجحكمت متعاليه در ميان فلاسفهرايج نبودند،مسائلى چون تقسيم وجود به مستقل و رابط و تقسيم وجود به لنفسهو لغيره و ارائه انتولوژيكىبحثحركت و اثبات برهانى حركتجوهرى و اتحاد عاقل و معقول و ... از جمله ابتكارات صدرالمتالهيندرمسائل فلسفى بشمار مىروند.
زندگى ملاصدرا
محمد بن ابراهيم شيرازى ملقب به صدرالمتالهين و مشهور بهملا صدرا در حدود سال 979 يا 980 هجرى درشيراز ديده به جهانگشوده و بواسطه محيط خانوادگى خود كه از اقوام با نفوذ و ثروتمندفارس بودند و استعدادفوقالعادهاى كه از همان اوان كودكى خود دارابوده از تحصيل و تعليم شايستهاى برخوردار شده و همانندديگرانمراحل اوليه تحصيل را در مكتب خانه شروع كرده و پيش ملا احمدنامى به آموختن قرآن و صرف و نحوپرداخته و بعد از طى اينمراحل، براى تكميل تحصيلات خود عازم اصفهان كه در آن زمانمركزيت علمى وسياسى ايران را داشته، گرديد.
صدرالدين در اصفهان نخست نزد شيخ بهاءالدين عاملى(شيخبهائى)به تحصيل علوم نقلى پرداخته تا به حدىكه به درجه اجتهادنائل گشته و از استاد خود به روش سنتى و معمول حوزههاى دينىنقل حديث مىكرده است.
وى در ذيل نقل و شرح حديث اول از باب العقل و الجهل اصولكافى سلسله اسانيد خود را از طريق شيخ بهائىو ميرداماد اينگونهمىآورد:
«حدثني شيخي و استاذي و من عليه في العلوم النقلية استنادي،عالم عصره و شيخ دهره بهاء الحق و الدينمحمد العاملي الحارثيالهمداني - نور الله قلبه بالانوار القدسية - عن والده الماجد المكرم،و شيخه الممجدالمعظم، الشيخ الفاضل الكامل حسين بنعبدالصمد - افاض الله على روحه الرحمة و الرضوان، واسكنهدارالجنان - عن شيخه الجليل و استاذه النبيل عماد الاسلام و فخرالمسلمين الشيخ زين الملة و الدينالعاملي - طاب ثراه و جعلالجنة مثواه - عن الشيخ المعظم المفخم و المطاع المؤيد المكرمعالي النسب،سامي اللقب، المجدد للمذهب، علي بن عبدالعاليالكركي - قدس الله روحه - عن الشيخ الورع الجليل علي بنهلالالجزائري عن الشيخ العالم العابد احمد بن فهد الحلي، عن الشيخعلي بن الخازن الحائري، عن الشيخالفاضل و النحرير الكاملالسعيد الشهيد محمد بن مكي - اعلى الله رتبته - [حيلولة] و عنالشيخ زين الملةوالدين، عن الشيخ الفاضل علي بن عبدالعاليالميسي - روحالله روحه بالفيض القدسي - عن الشيخالسعيدمحمدبن داود المؤذن البحريني، عن الشيخ الكامل ضياء الدينعلي عن والده الافضل الاكمل المحققالمدقق الجامع بينالفضيلتين، الحاوي للمنقبتين، رتبة العلماء و درجة الشهداء، الشيخشمسالدين محمد بنمكي - رفع الله قدره، و اكمل في سماءالرضوان بدره -[حيلولة] واخبرنى وسيدي وسندي واستاذيواستناديفي المعالم الدينية، والعلوم الالهية، والمعارف الحقيقية،والاصول اليقينية السيد الاجل الانور، العالم المقدسالازهر،الحكيم الالهي والفقيه الرباني، سيد عصره و صفوة دهره، الاميرالكبير و البدر المنير، علامة الزمان اعجوبةالدوران، المسمىبمحمد، الملقب بباقر الداماد الحسيني - قدس الله عقله بالنورالرباني - عن استاذه و خالهالمكرم المعظم الشيخ عبدالعالي -رحمه الله - عن والده السامي المطاع المشهور اسمه في الافاقوالاصقاع،الشيخ علي بن عبدالعالي مسندا بالسند المذكور و غيرهالى الشيخ الشهيد محمد بن مكي - قدس سره - عنجماعة منمشايخه، منهم الشيخ عميدالدين عبدالمطلب الحسيني، والشيخالاجل الافضل فخر المحققينابوطالب محمد الحلي و المولىالعلامة مولانا قطب الدين الرازي، عن الشيخ الاجل العلامة آيةاللهفي ارضهجمال الملة و الدين ابيمنصور الحسن بن مطهرالحلي - قدس الله روحه - عن شيخه المحقق رئيسالفقهاءوالاصوليين نجم الملة والدين ابي القاسم جعفر بن الحسن بن سعيدالحلي، عن السيد الجليل النسابةفخار بن معد الموسوي، عنشاذانبن جبرئيل القمي، عن محمد بن ابي القاسم الطبري، عنالشيخ الفقيه ابيعلي الحسن، عن والده الاجل الاكمل شيخ الطائفةمحمدبن الحسن الطوسى - نورالله مرقده - [ح]و عن العلامةجمالالملة والدين عن استاذه افضل المحققين سلطان الحكماء والمتكلمين خواجه نصير الملة و الحكمة والحقيقة و الدين محمدالطوسي - روح الله روحه بالنور القدوسي - عن والده محمد بنالحسن الطوسي، عنالسيد الجليل فضل الله الراوندي، عن السيدالمجتبى بن الداعي الحسيني، عن الشيخ الطوسي، عنالشيخالاعظم الاكمل المفيد محمد بن محمد بن النعمان الحارثي - سقىالله ثراه - عن الشيخ الاجل ثقة الاسلامو قدوة الانام محمد بنعلي بن بابويه القمي - اعلى الله مقامه - عن ابي القاسم جعفر بنقولويه، عن الشيخالجليل ثقة الاسلام سند المحدثين ابي جعفرمحمد بن يعقوب الكليني...» (3) .
صدرالدين پس از طى مدارج عالى در علوم منقول به شاگردىميرداماد درآمده و رموز حكمت و فلسفه را درطول ساليانى چند درمحضر وى آموخته و به مراحل بلندى در ميان همگنان خود نائلشده تا حدى كه استادزبان به ستايش شاگرد گشوده و در يكى ازرباعيات خود در منزلت علمى وى سرود:
صدرا بگرفت فضلت اوج از گردون.
بر علم تو داده استخراج افلاطون.
در مسند تحقيق نيامد مثلت.
يك سر زگريبان طبيعتبيرون.
ملا صدرا بعد از تكميل تحصيلات در رشتههاى متعارف آنروزگار كه در حقيقت مرحله اوليه از مراحل زندگانىوى را تشكيلمىدهد، به علت مخالفت عدهاى از علماى ظاهربين ناچار شده كهاصفهان را ترك گويد و براىتزكيه نفس و سير و سلوك معنوى به قريهكهك در نزديكى قم پناه برد.
مورخان و تراجم نگاران از اساتيدى كه راهبر ملا صدرا به علومباطنى و تعليمات صوفيانه باشد، گزارشىندادهاند و معلوم نيست كهوى از چه كسانى اصول عرفانى را آموخته است، اما قدر مسلم ايناست كه ورود بهدرياى بيكران عرفان و تصوف و ارائه معضلاتى ازاين علوم كه در جاى جاى نوشته جات ملا صدرا به چشممىخورد،بدون تعليم و تعلم از اساتيد فن ميسور وى نبوده و اگر چهصدرالمتالهين جزو هيچ كدام ازسلسلههاى صوفيه وارد نشده، ولىدر آشنايى با عرفان و بالخصوص عرفان نظرى محيى الدين بن عربىكه درآثار وى همانند كتابهاى سيدر حيدر آملى رنگ تشيع به خودگرفته است، دست در دست استاد كار آزمودهاىداشته است.
دوران خلوت گزينى و سلوك معنوى صدرالمتالهين كه دوره دوماز دوران زندگى وى را شامل مىشود،فتسال و بنابه قولى پانزدهسال به طول كشيد تا اينكه ملا صدرا در اثر رياضات شرعى و عباداتعارفانه به شهودو كشف حقايق و علم حضورى نائل آمد، همچنانكهخود مىنويسد:
«فلما بقيت على هذا الحال من الاستتار والانزواء والخمولوالاعتزال زمانا مديدا، و امدا بعيدا، اشتعلت نفسيلطولالمجاهدات اشتعالا نوريا، و التهب قلبي لكثرة الرياضات التهاباقويا، ففاضت عليها انوار الملكوت، و حلتبهاخبايا الجبروت،ولحقتها الاضواء الاحدية، وتداركتها الالطاف الالهية، فاطلعت علىاسرار لم اكن اطلع عليها الىالآن، وانكشف لي رموز لم تكنمنكشفة هذا الانكشاف من البرهان، بل كلما علمته من قبل البرهانعاينته معزوائد بالشهود والعيان من الاسرار الالهية والحقائقالربانية، والوداع اللاهوتية والخبايا الصمدانية...» (4) .
همزمان با دوران خلوت گزينى، آوازه آخوند كم كم عالمگيرشده و به دنبال تاسيس مدرسه خان در شيراز ودرخواست والىشيراز، ملاصدرا به وطن خود بازگشته و در مرحله سوم زندگيش تاپايان عمر به تعليم و تدريسافكار و يافتههاى متعاليه خود اشتغال واهتمام ورزيد.
صدرالمتالهين در كنار كارهاى تحقيقاتى موفق شد شاگرداننامدارى همچون فيض كاشانى، فياض لاهيجى،حسين تنكابنى و ...را در عرصههاى مختلف علمى و فلسفى تربيت نمايد كه هر كدام ازاين بزرگان در تاريخ علومدينى و فلسفه و عرفان اسلامى، از جايگاهويژهاى برخوردارند. ملا صدرا على رغم مشاغل تدريسى و تاليفىازعالمان زاهد و عابد روزگار خود بشمار مىرفته و بر حسب گزارشتذكره نويسان در طول عمر خويش، هفتبارپياده به زيارت حج رفتهتا اينكه در سال 1050 قمرى(1640ميلادى) در بازگشت از هفتمينسفر خانه خدا دربصره به جوار حق تعالى شتافت .
آثار و تاليفات ملا صدرا
ملا صدرا همانند فيلسوفان ديگر از كثرت تاليف برخوردار بودهو منظومه فلسفى خود را در شكلهاى موجز ومفصل در مكتوباتمختلفى به يادگار گذاشته است. تمامى نوشتههاى صدرا دربارهالهيات فلسفى و امور عامهوعلم النفس بوده كه با نثرى بسيار فصيح وروشن تحرير شده و نسبتبه آثار فلسفى كسانى چون ميرداماد،براىخواننده سهلتر مىنمايد.
نوشتههاى ملا صدرا با توجه به محتواى آنها بدين شرح قابلبخش بندى است:
الف - نوشتههاى دينى (5) :
1 - [رسالة في] اثبات البارئ..
2 - اسرار الآيات و انوار البينات.
3 - تفسير القرآن الكريم.
4 - حاشيه بر رواشح السماوية (ميرداماد)..
5 - الحكمة العرشية.
6 - خلق الاعمال.
7 - ديباچه عرش التقديس (ميرداماد)..
8 - شرح الاصول من الكافي.
9 - القضاء و القدر.
10 - [رسالة] الكفر و الايمان..
11 - المبدا و المعاد.
12 - متشابهات القرآن.
13 - المظاهر الالهية في اسرار العلوم الكمالية.
14 - مفاتيح الغيب.
15 - الواردات القلبية في معرفة الربوبية.
ب - نوشتههاى فلسفى:
1 - اتحاد عاقل و معقول..
2 - اتصاف الماهية بالوجود.
3 - اجوبة المسائل الجيلاني.
4 - اجوبة المسائل النصيرية.
5 - اجوبة المسائل بعض الخلان.
6 - اكسير العارفين فى معرفة الحق و اليقين.
7 - ايقاظ النائمين.
8 - التشخص.
9 - تعليقات شرح حكمة الاشراق.
10 - تعليقات على الالهيات من الشفاء.
11 - حدوث العالم.
12 - الحشر.
13 - الحكمة المتعالية في الاسفار العقلية الاربعة.
14 - سريان نور وجود الحق في الموجودات.
15 - سه اصل.
16 - شرح الهداية الاثيرية.
17 - الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية.
18 - الرسالة القدسية في اسرار النقطة الحسية.
19 - كسر اصنام الجاهلية.
20 - لميه اختصاص المنطقة بموضع معين من الفلك..
21 - المزاج..
22 - المسائل القدسية.
23 - المشاعر.
24 - المعاد الجسماني (زاد المسافر).
25 - الوجود..
ج - نوشتههاى منطقى:
1 - التصور و التصديق.
2 - اللمعات المشرقية في المباحث المنطقية.
د - نوشتههاى منحول و مشكوك:
گذشته از نوشتههاى بالا، در تحقيقات جديد صدرا شناختىعدهاى از رسالات و مكتوبات قبلى را كه تصورمىشد از صدرا باشد،منحول و مشكوك تشخيص داده و فهرست ذيل را اكثر محققان دررابطه با آثار ملا صدرا،منحول دانستهاند:
1 - اثبات شوق الهيولى للصورة.
2 - آداب البحث و المناظرة.
3 - [رسالة في] اثبات واجب الوجود.
4 - [رسالة في] اجوبة الاسئلة.
5 - الامامة.
6 - [رسالة في] بحث المغالطات.
7 - [رسالة في] بدء وجود الانسان.
8 - [رسالة في] تجريد مقالات ارسطو.
9 - حاشية انوار التنزيل.
10 - حاشية رواشح السماوية.
11 - حاشية الروضة البهية.
12 - رساله فارسى.
13 - حاشية شرح التجريد.
14 - [رسالة في] رموز القرآن.
15 - شبهة الجذر الاصم.
16 - شرح حديث نبوى (ص): خلق الله الارواح..
17 - طرح الكونين.
18 - [رسالة في] الفوائد.
19 - القواعد الملكوتية.
20 - [رسالة في] المباحث الاعتقادية.
21 - [رسالة] المسائل القدسية.
غير از آثار و تاليفاتى كه فهرستشدند، از ملا صدرا تعدادىمثنوى و رباعى باقى مانده كه بخشى از آنها بهپيوست رساله سه اصلو بمناسبت چهار صدمين سالگرد تولد آخوند، به اهتمام سيد حسيننصر منتشر شدهاند.
همچنين سه نامه از ملا صدرا خطاب به استاد خود ميردامادبدست آمده كه يكى از آنها را استاد آشتيانى درشرح حال و آراءفلسفى ملاصدرا درج كردهاند.
منابع نظريات ملاصدرا
در قرن دهم حكمت الهى به وسيله صدر المتالهين دگرگونيىيافت كه مىتوان آن را يك «جهش» در فلسفهاسلامى ناميد. (6) .
ملاصدرا بر پايه افكار فلاسفه و عرفاى پيش از خويش و براساس تعاليم دينى كه در آيات الهى و روايات پيغمبراكرم(ص) و ائمهاطهارعليهمالسلام آمده بود، موفق به پىريزى مكتب فلسفى خود شده و آن را درمقابلنحلههاى فلسفى پيشين «حكمت متعاليه» (7) ناميد. استاد سيدجلال الدين آشتيانى درباره فلسفه ملاصدرامىنويسد:
«قبل از ملاصدرا بين متصديان معرفتحقايق و محققان از اهلافكار و انظار و آرا و متخصصان در علوم حقيقيهاز عرفا و مشايخصوفيه، و فلاسفه مشاء و اشراق اختلاف نظر عميق وجود داشت وهر يك از اين فرق به اثباتطريقه خود و نفى ممشاى ديگرانمىپرداخت... ملاصدرا به واسطه غور در كتب فلسفى اعم ازاشراقى و مشائى وتدرب در علوم اهل كشف واحاطه بر ماثوراتواراده در شريعتحقه محمديه و سير كامل در افكارافلاطونيانجديد و قديم و بالجمله اطلاع كافى از جميع مشارب و افكار، خودمؤسس طريقهاى شد كه بر جمعمشارب و مآرب فلسفى ترجيحدارد. افكار عميق شيخ رئيس وساير اتباع مشاء و آراى افلاطونيانجديد وتحقيقات عميق و ژرف متصوفه، آرا و افكار حكماىاشراقى و رواقى در كتب تحقيقى او هضم شده است و سعهافكار وتحقيقات او همه را فرا گرفته...». (8) .
بنابراين، منابع و مآخذ افكار آخوند را مىتوان در چهار مبدااساسى جستجو كرد كه عبارتند از:
1 - فلسفه مشاء و به خصوص افكار ابن سينا (370 - 428 ه) كهبه صورت تركيبى از فلسفه يونان و آراى نوافلاطونى در ميانانديشمندان مسلمان منشا فلسفه مشائى اسلامى را تشكيل مىداد.
2 - حكمت اشراق كه در قرن ششم به دستشيخ شهابالدينسهروردى (549 - 587 ه) با انتقاد از فلسفه مشاءو بر پايهانديشههاى فلسفى حكماى ايران باستان به وجود آمده بود.
3 - مكتب عرفانى محيىالدين عربى (560 - 638 ه) كهدربردارنده جنبههاى نظرى يافتههاى شهودى بوده وشكل تكامليافتهاى از تصوف را عرضه داشته بود.
4 - تعاليم اسلام كه در منابع دينى به آنها اشاره شده و در حقيقتاساس حكمت را در ميان مسلمانان تشكيلمىدادند.
مبادى افكار ملاصدرا
ملاصدرا بعد از كاوش در افكار فلسفى پيشينيان، اساس«حكمت متعاليه» را در چند اصل محورى و مبنايىبنيان كرد كه اهمآنها عبارتند از:
1 - اصالت وجود: هر چيز واقعيت دارى به تحليل ذهنى داراى دوحيثيتبوده كه از آنها به وجود و ماهيت تعبيرشده است، حيثيتوجودى وجه مشترك اشيا را تشكيل داده و حيثيت ماهوى سببتمايز شىء از شىء ديگربوده و غير از حيثيت وجودى است. در ميانفلاسفه توجه به دوران امر بين اصالتيكى از دو حيثيتبهمعنىتحقق خارجى آن و اعتباريت ديگرى كه نسبت واقعيتخارجى به آنعرضى باشد، براى اولين بار توسطميرداماد مطرح شد و به واسطهانگارههاى اشراقى، وى قائل به اصالت ماهيت و اعتباريت وجود شدكه ملاصدرادر ابتداى تحصيل خود پيرو استاد بوده، ولى در سيرتكامل علمى خويش قائل به اصالت وجود شده و آن را برپايه دلايلمحكمى به اثبات رسانيد. (9) .
قبل از ملاصدرا مساله به شكل ابتدايى ذيل زيادتى وجود برماهيت در خارج مطرح بود كه مختار عدهاى ازمشائيان بوده وايرادات شيخ اشراق بر اصالت وجود - به آن معنى كه از زيادتى درخارج مورد نظر بود - ناظر بهتوالى فاسده قائل به زيادتى بوده واصالتيكى از دو حيثيت (وجود، ماهيت) كه از زمان صدر المتالهينموردبحث واقع شده، در آن زمان مطرح نبوده است. صدر المتالهيندر بيان نظريه خود گويد:
«وجود سزاوارترين چيزى است كه به تحقق در خارج; زيراماسواى وجود به سبب وجود متحقق و موجود دراعيان و در اذهاناست. پس اوست كه به وسيله او هر صاحب حقيقتى به حقيقتخويش مىرسد، پس چگونهوجود امرى اعتبارى است چنان كهآنان كه از مشاهده وجود محجوب ماندهاند چنين تصور كردهاند. ونيز به اينعلت كه وجود، مجعول بالذات است نه آن چه كه به نامماهيت ناميده مىشود.» (10) .
وى سپس براهينى را در اصالت وجود و اعتباريت ماهيت تقريرمىكند كه بعضى از آنها تاسيسى بوده و برخىديگر حلى. (11) .
با اثبات اصالت وجود كه سنگ بناى افكار ملاصدرا به شمارمىرود و به همين خاطر در ميان بعضى ازانديشمندان، حكمتمتعاليه به فلسفه وجودى ناميده مىشود، مساله تشكيك دروجودات (12) به صورت جديدىطرح و حل شده و بحث از تقسيموجود به رابط و محمولى (13) ، واجب و ممكن (14) ، قوه و فعل، اثباتحركتجوهرى (15) و مبحث علت و معلول و سنخيت آنها (16) در امورعامه و انيت صرفه حق تعالى (17) و وحدت حقيقيه و تجرد خيال به نحوه ابتكارى (20) در علم النفس فلسفىچهره تازهاى به خود گرفتهاند.
2 - حركت جوهرى: فلاسفه قبل از ملاصدرا حركت را در چهارمقوله عرضى كم، كيف، وضع واين قائل بودند وبه واسطه اشكالى كهاز ناحيه موضوع حركت متوجه آراى آنان بوده، حركت در مقولهجوهر را منكر شده بودند.صدرالمتالهين بر اساس تقسيم موجود ازحيث اين كه موجود استبه وجود ثابت و وجود سيال، حركت راازخواص موجودات جسمانى دانسته و حركت مقولات عرضى را نيز ازحركت در جوهر ناشى دانست، همان طوركه عرض از لحاظ وجودىهمه وابسته به جوهر است. (21) .
ابن سينا تغيير و تحول در جوهر را به معنى كون و فسادمىدانسته و بر حسب اين كه با تغيير ذات شىء (جوهر) تبدل درشىء لازم مىآيد، منكر حركت در جوهر مىشود. (22) .
مراد شيخ الرئيس اين است كه: به حكم عقل موضوع حركت درتمام زمان حركت هم موجود بايد باشد و هم درذات و حقيقتخودثابت و محفوظ، تا گفته شود اين موجودى ثابت الذات در صفتى ازصفات رو به كمال حركتمىكند، نظير حركت در اعراض چهارگانهكه موضوع آنها جسم است كه در همه حال ثابت مىباشد. و بااينفرض حركت در جوهر معقول نمىباشد; زيرا كه موضوع حركتجوهرى ذات و حقيقت نوعيه هر جسمىاست كه در نزد قائلان درهر آنى تغيير و تبدل مىپذيرد.
صدرا از اين اشكال جواب گفته كه با فرض قبول اين كه هرجسمى مركب از هيولى و صورت نوعيه و جسميهاست، و هيولى درفعليتخود محتاج به دو صورت نوعيه و جسميه به نحو لا تعيناست، نمىتوان در بقاء هيولىوجود فرد معينى از هر دو صورت رامعتبر دانست، چه اين كه جايز است كه هيولى در هر آنى بر فردى ازصورتجسميه و نوعيه متلبس گردد، بدون اين كه در تمام مدتحركتخالى از نوعى صورت باشد و فعليتخود را بهتعاقب افرادصور متبادله از دستبدهد و در اين حال به واسطه تبديل افراد صوردر ذات و جوهر جسم، تجرد وسيلان واقع مىشود كه مراد از حركتجوهرى همين است.
به تقرير ديگر، معنى حركت جوهرى اين است كه هيولاى جسمرا از بدو پيدايش تا آخرين مراحل كمال در هرلحظه و آنى يك فرد ازجنس صورت نوعيه به او افاضه مىگردد، به نحوى كه فرد لاحق دروجود اكمل از فردسابق بوده و در عين حال واجد كمالات و مزاياىفرد سابق باشد، اين را لبس بعد لبس گويند كه مراد همانحركتجوهرى در فلسفه صدرايى است و همچنين اگر در آمدن فرد لاحق،سابق از بين برود، خلع و لبس ياتجدد امثال گويند. (23) .
ملاصدرا در اثبات حركت جوهرى براهين نقضى و تاسيسىمتعددى در كتابهاى خود اقامه كرده است كه ازجمله آنها تبعيتاعراض در حركتخود از جوهر مىباشد. (24) كه حكيم سبزوارى هم درمنظومه مىگويد:
وجوهرية لدينا واقعه.
اذ كانت الاعراض كلا تابعه (25) .
بنابراين، روشن مىشود كه حركت از نظر ملاصدرا امرى بنيادىاست; زيرا كه ذاتى موجودات مادى و حتىاثيرى است و زمان تابعآن است، بر خلاف نظر فلاسفه قبل كه حركت را تابع زمانمىدانستند. (26) .
نتايجى كه اثبات حركت جوهرى در فلسفه اسلامى به ارمغانآورده عبارتند از:
الف: تحقيق برهانى معاد جسمانى; ب : اثبات حدود جسمانىنفس; ج : اثبات ربط حادث بهقديم; د : اثبات بعدچهارم (زمان)براى ماده; ه : تحقق حركت در حركت; (27) و : بحث از حركت درمباحث الهيات; و ديگر مسائلى كههر كدام از آنها محتاج بررسىجداگانهاى بوده تا حقايقى تازه را در ذيل حركت در مقوله جوهرنمايان سازند.
3 - اتحاد عاقل و معقول: اين اصطلاح را اولين بار فرفرويوس درمورد نحوه علم خداوند به كار برده و در ميانفلاسفه اسلامى، شيخالرئيس (28) و اكثر مشائيان با آن مخالفت كردهاند. در حكمت متعاليه،ملاصدرا با توسعه آنبه اقسام علم حتى ادراك حسى، اتحاد عاقل ومعقول را تاييد نموده و براهين محكمى را بر آن اقامه كرده است. (29) صدرا در حل معضل عاقل و معقول كه باعث انكار آن از سوىفلاسفه بوده، مىگويد: به سبب توجه به مسببالاسباب و تضرع بهدرگاه الهى توفيق حل آن را از پروردگار دريافت داشته و به اثبات آننائل آمده است. (30) وروشن كرده كه هر ادراكى فقط به طريق اتحاد بينمدرك و مدرك است وعقلى كه كليه اشيا را تعقل مىكندخود عينكليه اشياست و اين است آن چه كه ما در صدد اثبات آن بوديم وهركس كه با ديده انصاف بنگرد،خواهد فهميد كه نفس عالم آگاههمان نفس جاهل نا آگاه نيست. (31) .
ملاصدرا بر اساس تقسيم علم به علم حضورى و حصولى و باپيروى از شيخ اشراق در شمول علم حضورى به علممجرد به ذاتخود و علم علتبه معلول و معلول به علتبر خلاف فلاسفه مشاء،علم خداوند به موجودات را همانعلم حضورى به ذات اشيا دانستهاست، نه آن كه ارتسام صور موجودات باشد. و از آن جا كه علم حقتعالى مانندعلم نفس به ذات خود است و از طرفى وجود حق كامل وبدون نقص است، اين علم هم از هر جهت كامل بوده،بنابر اينخداوند بالذات عالم است و علم او به ذات خود در واقع علم او برجميع موجودات است... بنابراين نفسهم چون چيزى را تعقل كند،عين صورت عقلى آن مىگردد و در مقام وجودى عاقل عين صورتمعقوله مىشودو اتحاد عاقل و معقول را بايد همانند اتحاد هيولىوصورت دانست.
مقدماتى را كه آخوند براى اثبات اتحاد عاقل و معقول ذكر كرده،عبارتند از: اصالت وجود، حدوث جسمانىنفس، نفس ناطقه كلقواست، تركيب اتحاد ماده و صورت و ..
از جمله ديگر ابتكارات صدرالمتالهين مىتوان از مسائل زيرنامبرد:
الف - اثبات تجرد برزخى قوه خيال، وى در بيان آن گويد:
«خداوند متعال به فضل و كرم خويش برهانى مشرقى و دليلىاشراقى براى اثبات تجرد نفس حيوانى در مقام ومرتبه تخيل برقلب من الهام فرمود و بر من معلوم و مكشوف گرديد كه نفسحيوانى در مقام و مرتبه تخيلمجرد از ماده و عوارض ماده است وخلاصه آن برهان الهامى اين است كه: نفس حيوانى داراى قوهاىاستبه نامقوه خيال كه به وسيله آن اشباه و صور مثاليه را ادراك ومشاهده مىكند; زيرا اين صور خياليه و مثاليه از نوعموجوداتى كهداراى اوضاع و قابل اشاره حسيهاند نيستند و بنابراين، در اين عالممادى و جهان محسوسنخواهند بود، بلكه در عالمى ماوراى اينعالماند و بنابراين موضوع و محلى كه اين صور قائم به وى وموجود دراويند نيز موجودى مجرد و عارى از ماده و وضعاست.» (32) .
ب - اقامه برهان بر معاد جسمانى، ملاصدرا بعد از بيان مقدماتدهگانهاى مىگويد:
«... لم يبق له شك وريب في مسالة المعاد وحشر النفوسوالاجساد، ويعلم يقينا ويحكم بان هذا البدن بعينهسيحشر يومالقيامة بصورة الاجساد، وينكشف له ان المعاد في المعاد مجموعالنفس والبدن بعينهما وشخصهما،وان المبعوث في القيامة هذاالبدن بعينه لا بدن آخر مبائن له». (33) .
ج - بيان قاعدة بسيط الحقيقة كل الاشياء، وى در بيان اين قاعدهمىگويد:
«هذا من الغوامض الالهية التي يستصعب ادراكه الا على من آتاهاللهمن لدنه علما وحكمة، لكن البرهان قائم علىان كل بسيط الحقيقةكل الاشياء الوجودية، الا ما يتعلق بالنقائص والاعدام، والواجب(تعالى) بسيط الحقيقة واحدمن جميع الوجوه فهو كل الوجود، كماان كله الوجود». (34) .
د - وى در مورد ثبوت جسمانية الحدوث و روحانية البقاء بودن نفس،مىگويد:
«فالحق ان النفس الانسانية جسمانية الحدوث والتصرف، روحانيةالبقاء والتعقل، فتصرفها في الاجسام جسماني،وتعقلها لذاتها وذاتجاعلها روحاني...». (35) .
بررسى تفصيلى هر كدام از آنها خارج از هدف نوشتار حاضراست، ولى همان طور كه اشاره شد، امهاتانديشههاى ابتكارىملاصدرا در حكمت الهية، اثبات اصالت وجود و حركت جوهرىاست كه به لحاظ آنهاحكمت متعاليه از ديگر مكتبهاى فلسفىمتمايز مىگردد.
تاثير فلسفى ملاصدرا
بعد از ملاصدرا اكثر فلاسفه اسلامى پيرو افكار و آراى متعاليه اوبوده و به اعتبارى با ظهور و گسترش مكتبصدرايى «بسيارى ازمسائل مورد اختلاف مشاء و اشراق يا مورد اختلاف فلسفه و عرفان ويا مورد اختلاف فلسفه وكلام براى هميشه حل شده است». (36) وپيروان او در تلفيق و امتزاج شرع و استدلال و عرفان كوشيده وموجباتبالندگى و شكوفايى حكمت متعاليه را تا به امروز فراهمآوردهاند.
به طور اجمالى مىتوان طبقات شارحان و مدرسان حكمتمتعاليه را در ده طبقه كه رابطه استاد و شاگردى دربين آنان رعايتشده و افكار فلسفى صدرالمتالهين را تا زمان معاصر محفوظداشتهاند، از فيض كاشانى تا علامهطباطبائى ترسيم كرد.
نزديك به نيم قرن است كه فلسفه اسلامى وارد مرحله جديدىشده است و نمايندگان آن در دوران معاصر برپايه افكار اصلىصدرالمتالهين در مصاف با مسائل عصرى، افق تازهاى را در عرصهفلسفه اسلامى و اوج معرفتىآن يعنى حكمت متعاليه گشوده و باگسترش مباحث فلسفى و نگاه تازهاى به مكتب صدرا، نظير بحث ازتوابعمسائلى چون معرفتشناسى و علم حضورى، حركت جوهرىو ... «فلسفه نو صدرايى» را با اوصاف متمايزى ازافكار سنتى فلسفهعرضه داشتهاند. بيشترين حجم ابتكارات فلسفى اين دوران از آنعلامه طباطبائى و شاگردانايشان است كه با اظهارات برهانى خويشبهترين سند زنده بودن فلسفه اسلامى به شمار مىروند و آن راچونانهر جريان صحيح تعقلى ديگر در يافتن افقهاى فكرى بديع به پيشمىبرند.
مبدا معرفتى دوران جديد از حكمت متعاليه با نگارش كتاب«اصول فلسفه و روش رئاليسم» توسط علامهطباطبائى به وجود آمدكه به دنبال تحولات فكرى حوالى دهه 1320 ه ش. و آشناييهاىابتدايى متفكران ايرانىنسبتبه فلسفه غرب و ظهور فلسفهدانشگاهى از طرفى و گسترش افكار ماترياليستى و لزوم مقابله فكرىبا اينافكار از طرف ديگر، طرح اين گونه مسائل جديد را در فلسفهاسلامى به عنوان يك مكتب پويا و زنده ضرورتبخشيده بود.
علامه طباطبائى با طرح مرتب مباحث فلسفى بر پايه رابطهمنطقى بين آنها و طرح مسائل معرفتشناختىنوعى از رئاليسمانتقادى را كه ديدى تازه به كشف حقايق و امور واقع داشت، به منصهظهور رسانيد و با اين كارخويش هم دوران جديدى را در فلسفهاسلامى گشود و هم آن را وارد ديالوگ سازنده و گفتگوى روشمند باديگرمكاتب فلسفى معاصر كرد.
به واسطه ارائه تازهاى از مسائل فلسفى، نزديك به نيم قرن استكه طرح مباحث عقلانى در نوشتجات فلاسفهنو صدرايى با تمهيدىدر تاريخ فلسفه، معرفتشناسى و امور عامه ( هستى شناسى) باتغيير شكل محسوسىوالهيات به معنى اخص را در خود جاى دادهاست و خبر گرفتن از پيشينه تاريخى مسائل فلسفى و توجه بهسيرتاريخى آنها در كنار ارائه اصول موضوعه تازهاى از علوم جديدنشسته است.
از طرف ديگر علم شناسى كه در دوران متاخر فلسفه اسلامى بهواسطه غلبه و رشد ناموزون بحثهاى مربوط بهالهيات، مغفولفلاسفه قرار گرفته بود، به دنبال وجود يافتن هستى شناسى كثرتگرا وبا ديدى هستى شناختىبه تبيين عقلانى مسائل و موضوعات علومجزئى چه در حيطه علوم تجربى و اجتماعى و چه در علوماسلامىمىپردازد و به اين لحاظ است كه مسائل درون معرفتى فلسفه با زبانامروزى تكميل و تنظيم تازهاى بهخود گرفته است.
از ديگر مختصههاى فلسفه نو صدرايى مىتوان به پيرايش نكاتكلامى و عرفانى در بيان مسائل ناب فلسفى وعنايتخاص به شيوهبرهانى در طرح مباحث آن اشاره كرد كه فلسفه را در مقام فلسفه وعرفان را در مقام عرفانو علم را در مقام علم قرار داده است و اين امربا ارائه سبك نوينى در ادبيات فلسفى و ورود اصطلاحات تازه درآنكه حاكى از وجود مباحث جديدى در ميان فلاسفه مسلمان استبهنحو بارز در كتب فلاسفه نو صدرايى بهچشم مىخورد.
پىنوشتها:
1) صدرالدين شيرازى، رسالة حدوث العالم، ص 272(با ترجمه و تصحيح خواجوى).
2) حكمت در فرهنگ اسلامى ، عبدالكريم سروش ، دانشگاه انقلاب ، شماره 98/99 ،تابستان و پائيز1373 .
3) شرح اصول كافى، ج 1، ص 213، به تصحيح محمد خواجوى.
4) الاسفار الاربعة، صدرالدين شيرازى، ج1، ص8.
5) آثار و تاليفاتى كه در دو بخش دينى وفلسفى با علامت ( ) مشخص شدهاند،حاكىاز نوشتجات خطى ملاصدرا هستند كه تاكنون به چاپ مصحح نرسيدهاند; ر . ك:كتابشناسى توصيفى ملا صدرا، على اصغر حقدار،ص117، قم، 1375ش.
6) مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، جلد13، ص249، انتشارات صدرا.
7) مراد از حكمتآميزهاى از عرفانو فلسفه بر پايه آموزههاىشيعى بوده كهمعادلTheosophy است و درمعناى عامترى از فلسفه متعارف به كار برده مىشود.اساس اين گونه از معرفت را مىتوان در عقايد باطنى دينىو آراى عرفا يافت كهنشات گرفته از تعاليم هرمسى (حكمتيمانيه) است. در ميان فيلسوفان مسلمان قبلى،چهمشائى و چه اشراقى تاثير نوشتههاى هرمسى از منابع فكرى اوليه به شمار مىرفتهاست، (براى اطلاع بيشتررجوع كنيد به: سه نمط آخر اشارات ابن سينا و اوائل حكمةالاشراق سهروردى); ملاصدرا نيز ذيل بحثى درگزارشى به حقيقت تعليمات هرمساشاره كرده و منشا آنها را اشراقات نورانى از عالم معقول مىخواند (ر، ك:اسفار اربعه:2/60) با اين حال توجه و ارائه اوليه تئوسوفى و تمايز حكيم الهى و شرافت وجودىآن از فيلسوفباحث، صوفى سالك و عالم دانا، را نخستين بار شيخ اشراق مورد تاملقرار داد (ر. ك: حكمة الاشراق، ص23همراه با شرح علامه شيرازى).
8) مقدمه استاد آشتيانى بر «الشواهد الربوبية» ملاصدرا، ص17 و 1، مركز نشردانشگاهى.
9) رسالة المشاعر (با شرح لاهيجى)، ص146، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم.
10) ملا صدرا، الشواهدالربوبية، ص6.
11) ر. ك: الاسفار الاربعة: ج1; رسالة المشاعر، ص48 و ديگر كتب ملاصدرا.
12) سيد جلال الدين آشتيانى، هستى از نظر فلسفه و عرفان، ص134، نشر نهضت زنانمسلمان.
13) الاسفار الاربعة: 1/327.
14) همان ماخذ، ص83.
15) همان ماخذ: 3/2 و 61.
16) همان ماخذ: 2/27.
17) الاسفار الاربعة: 6/48.
18) هستى از نظر فلسفه و عرفان، ص227.
19) شرح بر زاد المسافر، سيد جلال الدين آشتيانى.
20) الشواهد الربوبية، ص197.
21) الاسفار الاربعة: 3/61.
22) ابن سينا، دانشنامه علائى، ص3.
23) على اصغر حقدار، رساله در حركت جوهرى، ص8.
24) ر. ك: الاسفار الاربعة: 3/101 و 103; الشواهد الربوبية، ص84 و 95.
25) حاج ملا هادى سبزوارى، شرح المنظومه، ص249، نشر دارالعلم.
26) مقاله سيد حسن نصر در تاريخ فلسفه در اسلام: 2/501، پاورقى 46.
27) الاسفار الاربعة: 3/78 (حاشيه علامه طباطبائى) و رساله قوه و فعل، علامه طباطبائى.
28) ابن سينا، الاشارات والتنبيهات (با شرح خواجه طوسى): 3/295، دفتر نشر كتاب.
29) الاسفار الاربعة: 3/321.
30) الاسفار الاربعة: 3/313.
31) الشواهد الربوبية: ص244.
32) الشواهد الربوبية: ص197.
33) الاسفار الاربعة: 9/197.
34) همان ماخذ: 6/110.
35) همان ماخذ: 8/347.
36) مرتضى مطهرى، مجموعه آثار: 5/152.
| |
