اگر براى مالك افتخار باشد كه بزرگترين استاد شافعى بوده , واگربراى شافعى افتخار باشد كه بـزرگـتـريـن اسـتـاد ابن حنبل است , واگربراى اين دو شاگرد افتخار باشد كه شاگرد آن دو استادند, ولى شاگردى امام صادق فقه مذاهب چهارگانه اهل سنت را پر ازافتخار نموده است , اما افـتـخـارات امام صادق كم وزياد نمى شود,زيرا ايشان مبلغ علم جدش عليه الصلاة والسلام براى تـمام مردم است .
وامامت مقام او است , وشاگردى ائمه اهل سنت نزد اوشرافتى براى آنها است كه به صاحب اين مقام نزديك شده اند ((356)) .
واقـعا, همنشينى با امام صادق (ع ) شرفى است قابل افتخار, او عالم اهل بيت ومعدن حكمت است , ودشـمـنـان بـه فـضـل او اعـتـراف كـرده انـد, مـنـصور مى گويد: اين استخوانى كه گلوى مرا گرفته است اعلم اهل زمان است , او از كسانى است كه آخرت را مى خواهد نه دنيا را.
ولى آنچه مهم است تنها اعتراف به فضل او وتشرف به همنشينى اونيست , بلكه بايد تسليم او بوده ودسـتـور او را اطـاعـت كـرد, زيـرااطـاعـت از او از طـرف خـداونـد بـر هـر مـسـلـمان واجب گـرديده ,همانگونه كه از حديث ثقلين كتاب اللّه وعترتى اهل بيتى بدست مى آيد, ولى متاسفانه ابو حنيفه حاضر به تسليم در برابر ايشان نبودولذا به طور مستقل با راى خود فتوى داده ودر دين قـياس مى كرد,وبدين ترتيب با احاديث رسول اللّه (ص ) مخالفت ورزيد وجزهفده حديث چيزى از آنها را نپذيرفت ...! مـن اين بحث را با مناظره اى ميان امام صادق (ع ) وابو حنيفه خاتمه مى دهم , روزى ابو حنيفه نزد امام صادق (ع ) بود, امام فرمود: تو كه هستى ؟
ابو حنيفه .
مفتى اهل عراق ؟
آرى به چه فتوى مى دهى ؟
به كتاب خدا آيا كتاب خدا را مى دانى ؟
.. .ناسخ ومنسوخ آن ؟
.. .محكم ومتشابه آن ؟
آرى پس درباره اين آيه شريفه (وقدرنا فيها السير سيروا فيها ليالى واياما آمنين ) ((357)) : وفاصله هاى متناسب در آن قرار داديم , در آنجاشبها وروزها در امنيت مسافرت كنيد .
اين چه جايى است ؟
ميان مكه ومدينه .
امام به دو طرف مجلس نگاه كرد وگفت : شما را به خدا.. .
وقتى ميان مكه ومدينه سفر مى كنيد, آيا نا امنى برجان خود در برابر قتل , وبر مال خود در برابر دزدى وجود دارد ؟
حضار يكصدا جواب دادند: آرى , به خدا.
آنگاه امام (ع ) به ابو حنيفه رو كرد وگفت : واى بر تو اى ابو حنيفه !.. .
خداوند جز حق سخنى نمى گويد.
ابو حنيفه لحظه اى ساكت شد, سپس از سخن خود عقب نشينى كرده , گفت : من به كتاب خدا آشنا نيستم .
سپس بهانه ديگرى آورده , گفت : ولى صاحب قياس هستم .
امام (ع ) فرمود: اگر اهل قياسى , اين مساله را قياس كن : آيا قتل نزد خدا عظيم تر است يا زنا ؟
قتل عظيم تر است .
پس چگونه در قتل به دو شاهد اكتفا شده ولى در زنا جز چهارشاهد پذيرفته نيست ؟
آيا قياس اينها درست است نزد تو ؟
گفت : خير خوب است : آيا نماز افضل است يا روزه ؟
نماز افضل است .
پس بنابر قول تو زن حائض بايد نمازهاى از دست رفته در حال حيض را قضا كند, نه روزه ها را, در حالى كه خداوند متعال قضاى روزه را واجب فرموده , نه نماز .
حال از اين هم بگذريم : آيا بول پليدتر است يا منى ؟
بول پليدتر است .
پس بنابر قياس تو بايد براى خروج بول غسل كرد نه براى منى , درحالى كه خداوند متعال غسل را براى خروج منى قرار داده نه براى بول , آيا در اينجا قياس تو درست است ؟
ابو حنيفه ساكت ماند, سپس گفت : من صاحب رايم .
امام فورا پرسيد: نظر تو چيست درباره مردى كه غلامى دارد, در يك شب خودوغلامش ازدواج كرده ودر يك شب بـا هـمـسران خود همبسترشدند, سپس به سفر رفته وهمسران خود را در يك منزل نگه داشتند, وآنـها دو پسر به دنيا آوردند.. .
پس از آن منزل بر سر آنهاخراب شده , دو زن كشته شده ودو فرزند زنده ماندند, به نظر شماكداميك مالك وكداميك مملوك برده است ؟
...كداميك وارث وكداميك موروث است ؟
ابـو حنيفه براى بارسوم از سخن خود كه صاحب راى است عقب نشينى كرده , وپس از چند لحظه سكوت , تفكر, تحير وخجالت گفت : من تنها صاحب حدودم .
امام فرمود: به نظر تو اگر مردى نابينا, چشم سالمى را كور كند, يا مردى كه دودستش بريده , دست كسى را قطع كند, چگونه بايد حد بر آنهاجارى شود ؟
ابـو حـنـيـفـه سعى مى كرد سؤالهاى امام را جواب دهد تا توجيهى باشد براى تكيه زدنش بر تخت فتوى در عراق , ولى شكست خورده وبا حسرت گفت : من هيچ نمى دانم ...من هيچ نمى دانم .
امام فرمود: .. .
اگر نمى گفتند كه ابوحنيفه بر فرزند رسول خدا وارد شده ولى او از ابو حنيفه چيزى نپرسيد, من هرگز از تو نمى پرسيدم .. .
حال اگر اهل قياسى برو وقياس كن .
خير... من بعد از اين جلسه هرگز با راى وقياس در دين خداسخن نخواهم گفت .
ولى امام (ع ) تبسم كرد وگفت : هرگز.. هرگز.. حب رياست تو را رها نخواهد كرد.. .
همچنانكه پيشينيان را ترك نكرد.
امام مالك بن انس ابـو عبداللّه , مالك بن انس بن مالك , بنابر قولى در سال 93 هجرى در مدينه متولد وبنابر قولى در سـال 179 هـجـرى وفات كرد .
در عهدمالك علم رونق گرفته وطلاب علم از اقصى نقاط كشور اسـلامـى به مدينه مى آمدند, مدارس مدينه متمسك به حديث بوده ومخالف مدارس اهل راى در كـوفـه به رياست ابو حنيفه بودند, اين اختلاف منجر به نزاع ودرگيرى , واز حدود كار علمى وبى طرفانه خارج شده بود.
ودر مقابل اين مكاتب , مكتب امام صادق (ع ) بوده كه مملو از علمابود وافراد از گوشه وكنار جهان اسـلام خـود را بـه ايـشـان رسـانـده وبـراى مـلاقات ائمه اهل بيت (ع ) ساعت شمارى مى كردند, وامـام صـادق (ع ) در مـيان ائمه اهل بيت (ع ) كمترين فشار از طرف دستگاه حاكم ديد .
ومالك نيز بـراى مـدت زمـانـى به مدرسه ايشان پيوسته وحديث دريافت كرد, ولذا امام صادق از بزرگ ترين اسـاتـيد مالك است .
مالك پس از آن از اساتيد ديگرى مانند: عامر بن عبداللّه بن زبير بن العوام , زيد بـن اسـلم , سعيد مقبرى , ابو حازم , صفوان بن سليم وديگران استفاده نمود, همچنين مالك براى فراگيرى علم ملازم وهب بن هرمز, نافع مولاى ابن عمر, ابن شهاب زهرى ,ربيعة الراى , وابو الزناد بـود .
مـالك پيشرفت زيادى كرده تا آنكه رهبرى مكتب اهل حديث را بدست گرفت .
ولى دستگاه سياسى فورا دخالت نموده , مكتب اهل راى را تاييد, واهل حديث را زيرفشار قرار داد .
ولذا مالك بن انس نيز تحت فشار دولت قرار گرفت تا جائى كه او را از نقل حديث منع كردند .
ويك بار به خاطر فتوائى كه بر خلاف خواسته دولت داده بود به شلاق محكوم شد .
اين قضيه در ايام ولايت جعفر بن سـلـيـمان سال 146 هجرى اتفاق افتاد .
وى مالك را برهنه نموده وآنقدر شلاق زد كه شانه هاى او ازجا در آمد.
ابـراهـيـم بن حماد مى گويد: مالك را مى ديدم كه اگر مى خواست ازجا برخيزد, براى بالا بردن دستش از دست ديگر كمك مى گرفت .
ولـى عـجـيـب اين است كه پس از مدتى مالك مقرب دستگاه شده ومورد عنايت قرار گرفت , وتا جـائى بـالا رفـت كـه امرا از هيبت اومى ترسيدند, سؤالى كه در اينجا مطرح مى شود اين است كه چه اتفاقى براى مالك بوجود آمده بود كه اين گونه دولت از او راضى ووى را احترام مى كرد ؟
آيا دولت به خاطر يك راى به خصوصى از او ناراضى بوده , وپس از آن مالك از آن راى دست كشيد ؟
يا آن كه از راى خود صرف نظر نكرده ولى دولت او را تحمل كرد؟
ويا چيز ديگرى وجود داشت ؟
ايـن است آن سؤال سرگردان ونقطه ابهامى كه هرگاه انسان بخواهدتاريخ امام مالك را مطالعه كند به ذهن او مى آيد, زيرا متوجه تغييرنوع روابط ميان او با دولت شده , كه از حالت فشار وخشم , طورى تغيير يافت كه مالك ومنصور با يكديگر تبادل علاقه ومحبت مى كردند.
مـنـصـور به مالك مى گويد: به خدا تو كمترين وداناترين مردم هستى ,اگر بخواهى سخنان تو را مانند قرآن به تحرير در آورده وبه تمام آفاق فرستاده وآن را بر آنها تحميل مى كنم .
از ايـنـجـا بـود كه مذهب امام مالك منتشر شد, زيرا مورد رضايت سلطان قرار گرفت , والا مساله دانـائى يـا نـادانـى مـطـرح نبوده , بلكه ملك است وسلطنت , دعوت است وتبليغ , وسپس تحميل مـذهب بر مردم خواسته يا ناخواسته .
اين بود كه ربيعة الراى استاد مالك وداناتر از او را وادار كرد كه بگويد: مگر نمى دانيد كه يك مثقال دولت بهتر است از يك خروار علم ((358)) .
وقـتـى كه مالك اين رضايت را از سلطان دريافت كرد, چنين گفت :من منصور را اعلم به كتاب خدا وسنت پيامبر وآثار گذشتگان يافتم .
سـبـحان اللّه ! منصور داراى كدام علمى است , تا اينكه اعلم مردم به كتاب خدا وسنت پيامبر(ص ) باشد ؟! ولى اين براى خودشيرينى كردن وتقرب به ملك وسلطان است .
بـه چـه دلـيل گويند كه مالك از سلطان منزوى بود ؟!, تاريخ ‌نگفته است كه او در برابر منصور با جـرات ايـسـتـاده , در موضوعى بااو مخالفت كرده يا راهى را بر او بسته است .
همانگونه كه عبداللّه بن مرزوق با منصور برخورد كرد, هنگامى كه در طواف او را ديد.مردم از اطراف او كنار مى رفتند, عبداللّه به او گفت : چه كسانى تو رانسبت به اين خانه حق بيشترى داده كه اين گونه ميان خانه ومردم جدائى اندازى وهمه را از آن دور كنى ؟! ابـو جـعفر منصور به او نگاه كرد وشناخت آنگاه به او گفت : اى عبداللّه بن مرزوق , چه كسى به تو چنين جراتى داده وتو را وادار به اين سخن نموده است ؟
عبداللّه گفت : تو چه خواهى كرد ؟
آيا نفع وضرر در دست تو است ؟
بـه خـدا سـوگـنـد, نـه از ضـرر تو مى ترسم ونه به نفع تو اميد بسته ام ,مگر آنكه خداوند عزوجل اجازه اى درباره من به تو دهد.
منصور گفت : تو خون خود را حلال , وخويشتن را هلاك كردى .
عـبـداللّه گفت : خدايا اگر اضرار به من در دست ابو جعفر است , پس هر بلائى را بر سر من بياور, واگـر مـنـفعت من در دست او است ,تمام منافعى را كه از او به من خواهد رسيد قطع كن , خدايا همه چيز در دست تو, وتو مالك همه چيز هستى .
ابـو جـعـفـر دسـتـور داد او را بـه بـغـداد بـرده ودر زندان نگه داشتند,وپس از مدتى وى را آزاد كرد ((359)) .
ولـذا مـى بـيـنـيـم كـه مـالك از امام صادق (ع ) دورى جست , زيرا نظرايشان بر دورى از سلطان وكناره گيرى از او است .
بـه نـظـر من , سبب اساسى كه موجب خشم دولت در ابتداى كار عليه مالك شد اين بود كه نوعى مـحـبـت از او نـسبت به امام صادق (ع )ديده مى شد, وچنين به نظر مى رسيد كه عربها در آن ايام قـصـدداشـتـنـد به نفع اهل بيت قيام كنند, ولذا مى بينيم كه دولت به مسلمانان غير عرب بهاى بـيـشترى داده وابو حنيفه را در كوفه تاييدنموده است , تا آنكه اين وضعيت به پايان رسيد, ودولت صـلاح دراين ديد كه از مالك , شخصيتى بزرگ ساخته واو را مانند الگويى دينى براى دولت مطرح كـنـد, تا اينكه نام دولت اسلامى بر آن صدق كند, به خصوص آنكه قيام عباسيان عليه بنى اميه به ايـن بـهانه بود كه آنان از دين خدا دور شده اند, ولذا مى بينيم دستورى سلطنتى براى مالك صادر شـده وصـلاحـيـت هائى به وى داده شده است كه تاكنون براى هيچ عالمى پيش نيامده بود, وآن دسـتـور چـنـين است : هر گونه نارضايتى از نماينده ما بر مدينه يا مكه ويا هر يك از مامورين ما درحـجاز درباره خود يا ديگرى داشتى , يا هر نوع بدرفتارى يا آزارنسبت به رعيت مشاهده كردى , آن را بنويس تا ما آنها را آنگونه كه مستحق آن هستند مجازات كنيم .
بـدين وسيله مقام مالك بالا رفته ودر برابر مامورين حكومتى آنگونه هيبتى داشت كه منصور دارا بـود .
شـافـعـى ايـن وضـعيت را نقل مى كند هنگامى كه به مدينه آمده واز والى مكه نامه اى براى والى مدينه داشت , در نامه از او خواسته بود كه وى را نزد مالك ببرد,والى گفت : اى جوان , اگر از مـديـنه تا مكه پياده وبا پاى برهنه بروم ,براى من آسانتر است كه به خانه مالك بخواهم وارد شوم , من هيچ گاه احساس ذلت نمى كنم مگر وقتى كه به در منزل او مى رسم ((360)) .
پـس از منصور, مهدى كه بر سر كار آمد, باز هم مقام مالك بالا رفته وبيش از پيش مقرب دستگاه حـاكـم گـرديـد, مـهدى بسيار او راتجليل واحترام نموده , هداياى فراوان , وعطاياى بسيار داده وشان ومنزلت بالاى او را براى مردم بازگو مى كرد .
هارون الرشيد هم كه به قدرت رسيد چيزى از مـقام مالك نكاسته وبراى او همان تعظيم وتكريم فراوان را نگهداشت , وبدين وسيله مالك صاحب هيبتى عظيم در دلها شد.
آرى , سياست اينگونه است هر كه را خواست بالا برده , واگرخواهان گمنام كردن كسى شد او را به فـرامـوشـى مى سپارد .
بنابراين چه چيزى مى تواند جلوى انتشار مذهب مالك را بگيرد, پس ازآنكه مورد رضايت دولت قرار گرفت ؟! جانم به فدايت , اى مولاى من , اى جعفر بن محمد صادق (ع ).
آنها مى دانند كه حق با تو واز آن تو است , وامامت براى غير تو جايزنيست .
مـگـر مـالـك نگفت : هيچ چشمى نديد, هيچ گوشى نشنيد وبه هيچ دلى خطور نكرد كه برتر از جعفر الصادق در فضيلت , علم وعبادت ويا ورع وجود داشته باشد ((361)) .
عـلـى رغم فضل آشكار او, جز فشار, اذيت وآزار, قتل وتبعيد براى خود وشيعه اش نديد, اين چيزى است كه تاريخ شيعه از ابتداى وفات رسول اللّه (ص ) ودر طول تاريخ بدان شهادت مى دهد.
ولـى من از خود سؤالى مى كنم كه صاحب كتاب الامام الصادق معلم الانسان آن سؤال را كرد, او گـفـت : سـؤال مـن ايـن نيست كه چرامسلمانان همچنان به دو دسته شيعه واهل سنت تقسيم شـده اند,بلكه سؤال تعجب آور من اين است كه : چگونه شيعه توانسته است تا امروز در برابر آن همه شرايط شكننده ودشوار كه در زير خفقان فكرى وجسمى بر آنها وارد شده است ايستادگى كند ؟!...
آن هـم عـلى رغم تمام كوشش هايى كه براى محو آثار حق واز بين بردن اسلام انجام گرفته است ؟! ((362)) .
آيـا ظـلم نيست كه تمام مذاهب را بر مذهب جعفر بن محمد(ع )مقدم بدارند ؟
بلكه متاسفانه اين مذهب , حتى در ميان طبقات روشنفكر جامعه شناخته شده نيست ((363)) .
به ياد دارم روزى استاد ما در دانشگاه , فقه مالكى را تدريس مى كرد, عده اى از دانشجويان اعتراض كرده , گفتند: چرا فقه را براساس چهار مذهب تدريس نمى كنى ؟
گفت : من مالكى هستم ,واهل سـودان هـمـگى مالكى اند, اگر كسى در ميان شما مالكى نيست , من حاضرم مذهبش را به طور خصوصى تدريس كنم .
من گفتم : من مالكى نيستم , آيا حاضرى مذهبم را تدريس كنى ,گفت : آرى , مذهب تو چيست ؟
آيا شافعى هستى ؟
گفتم : خير گفت : حنفى هستى ؟
گفتم : خير گفت : حنبلى هستى ؟
گفتم : خير حيرت وتعجب بر روى او آشكار شد, گفت : پس از كه تقليد مى كنى ؟! گفتم : جعفر بن محمد الصادق (ع ).
گفت : جعفر كيست ؟! گفتم : استاد مالك وابو حنيفه , از نسل اهل بيت , مذهب او به نام مذهب جعفرى شهرت يافته است .
گفت : تاكنون چنين مذهبى را نشنيده ام .
گفتم : ما شيعه ايم .
گفت : به خدا پناه مى برم از شيعه .
... واز كلاس خارج شد ! هر كه شانس , تبليغات وقدرت داشته باشد به ثريا مى رسد, مالك خود طمعى در اين مقام نداشت , زيرا مى دانست كه از او شايسته تربراى اين مقام بسيار اند.
ولـى دولت از او به عنوان مرجع عمومى فتوى مى خواهد, منصوربه او دستور داد كتابى را بنويسد ومـردم را بـه زور وادار بـه پيروى ازآن نمايد, مالك نپذيرفت , منصور گفت : بنويس , كسى امروز اعـلم از تو نيست ((364)) , او نيز كتاب موطا را تدوين نموده , ومنادى سلطان در ايام حج ندا سر داد: كسى جز مالك حق فتوى ندارد ((365)) .

انتشار مذهب مالكى :

اشكالهايى بر مالك :

اشكالهايى بر شافعى :