روش تذكر
از روشهايى كه انسان را در سير به سوى اهداف تربيت و اتصاف به صفات الهىيارى مى كند، روش تذكر است ، يعنى يادآورى خداىمتعال و نعمتهايش و يادآور شدن مرگ و پيامدهايش . به بيان امام خمينى (ره ):
((از امورى كه انسان را معاونت كامل مى فرمايد در مجاهده با نفس ‍ و شيطان ، و بايدانسان سالك مجاهد خيلى مواظب آن باشد، تذكر است .))⁽⁶⁸⁴⁾
معنا و مفهوم ذكر و تذكر
واژه ((ذكر)) به معناى ((يادآورى )) است و در واقع حفظ معناى چيزى و يا استحضار آن((ذكر)) ناميده مى شود. ((راغب اصفهانى )) مى نويسد: گاهى ((ذكر)) گفته مى شودو مراد از آن هياءت و حالتى است در نفس كه انسان به وسيله آن مى تواند چيزى را كهقبلا بدان معرفت و شناخت حاصل كرده است ، حفظ كند؛ و ((ذكر)) به اين معنا همانند((حفظ)) است ، با اين تفاوت كه ((حفظ)) را در جايى به كار مى برند كه انسانمطلبى را در حافظه خود داشته باشد، هر چند كه الان حاضر و پيش رويش نباشد،برخلاف ((ذكر)) كه در جايى به كار مى رود كه علاوه بر اينكه مطلبى در صندوقحافظه اش هست ، در نظرش نيز حاضر باشد، و گاهى ((ذكر)) گفته مى شود و مراد ازآن حضور مطلب در قلب و يا در زبان است ؛ و از اين رو گفته اند كه ((ذكر)) دو نوعاست : ذكر قلبى و ذكر زبانى ؛ و هر يك از اين دو نيز بر دو قسم است ، يكى پس ‍ ازفراموشى كه همان يادآمدن است و ديگرى بدون سابقه فراموشى كه در حقيقت همان ادامهحفظ است . معناى ديگر ((ذكر)) سخن است ، زيرا هر سخنى را هم ((ذكر)) مىگويند.⁽⁶⁸⁵⁾ ظاهرا اصل در معناى اين واژه ((ذكر قلبى )) است و اگر لفظ را هم((ذكر)) گفته اند به اعتبار اين است كه لفظ معنا را بردل القا مى كند؛⁽⁶⁸⁶⁾ و ((حقيقت ذكر)) حضور شى ء مذكور است نزد ذاكر.⁽⁶⁸⁷⁾
بايد در نظر داشت كه گاهى ((ذكر)) در برابر ((غفلت )) مطرح مى شود، مانند اينسخن خداى متعال :
((و لاتطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا و اتبع هواه و كان امره فرطا.))⁽⁶⁸⁸⁾
و از آن كس فرمان مبر كه قلبش را از ياد خودغافل ساخته ايم و از هوس خود پيروى كرده و (اساس ) كارش بر زياده روى است .
((غفلت )) آن است كه چيزى نزد انسان حاضر باشد ولى انسان به آن توجه نكند يا علمبه چيزى داشته باشد ولى به علم خود توجه نداشته باشد. با اين اعتبار ((ذكر))توجه به آن چيزى است كه نزد انسان حاضر است يا علم به علم داشتن است .⁽⁶⁸⁹⁾گاهى نيز ((ذكر)) در برابر ((نسيان )) مطرح مى شود، مانند اين سخن خداى سبحان :
((و اذكر ربك اذا نسيت .))⁽⁶⁹⁰⁾
و چون فراموشى كردى پروردگارت را ياد كن .
((نسيان )) آن است كه صورت علمى از محفظه ذهنزايل شود يا انسان محفوظ در ذهن خود را از ياد ببرد. با اين اعتبار ((ذكر)) عبارت است ازوجود صورت علمى يا صورت درك شده در حافظه .⁽⁶⁹¹⁾
((تذكر)) اعمال ذكر است ، يعنى به يادآوردن و يادآور شدن آنچه انسان از آن در غفلتاست يا آن را به فراموشى سپرده است .
نقش تذكر در تربيت
آدمى به سبب فرو رفتن در تاريكيهاى مرتبه حيوانى و گرفتار شدن در بندهاى دنيايى، دچار غفلت از ياد حق و فراموش كردن حقيقت هستى مى شود و در نتيجه حقيقت خويش را ازياد مى برد، و در اين صورت متصف به صفات شيطانى مى شود و همه كجيها و ناراستيهاو تباهيها از اينجا برمى خيزد.
((و لاتكونوا كالذين نسوا الله فانساهم انفسهم اولئك هم الفاسقون .))⁽⁶⁹²⁾
و چون كسانى مباشيد كه خداى را فراموش كردند و او (نيز) آنان را دچار خودفراموشىكرد؛ اينانند بدكاران نافرمان .
راه نجات انسان متذكر شدن او به حقيقتش و رجوع دادن وى به معارف و حقايقى است كهبر طبق سرشت اوست ؛ و قرآن كريم كتاب ذكر است و پيامبر اكرم (ص ) تذكر دهنده حقايق.
((فذكر انما انت مذكر.))⁽⁶⁹³⁾
پس تذكر ده كه تو فقط تذكر دهنده اى .
((ان هذه تذكرة فمن شاء اتخذ الى ربه سبيلا.))⁽⁶⁹⁴⁾
اين (آيات ) يادآورى است ، تا هر كه خواهد راهى به سوى پروردگار خود پيش گيرد.
((و ذكر به ان تبسل نفس بما كسبت .))⁽⁶⁹⁵⁾
و (مردم را) به وسيله اين (قرآن ) تذكر ده ، مبادا كسى به (كيفر) آنچه كسب كرده است بههلاكت افتد.
روش تذكر، روشى نيكوست در توجه دادن انسان به حقيقت وجود و سير دادن او در صراطهدايت و اطاعت و عبوديت و دور كردن وى از پستى و كجى و پليدى .

بر اين اساس است كه ياد حق در جان انسان جلوه مى كند و او را آماده اتصاف به صفاتالهى مى سازد؛ و عبادات نيز براى سير به سوى همين مقصد است . به بيان استاد شهيدمرتضى مطهرى : ((ريشه همه آثار معنوى اخلاقى و اجتماعى كه در عبادت است در يك چيزاست : ياد حق و غير او را از ياد بردن .))⁽⁶⁹⁷⁾ و از اين روست كه خداىمتعال مى فرمايد:
((و اقم الصلاة لذكرى .))⁽⁶⁹⁸⁾
و نماز را براى ياد كرد من برپا دار.
نقش ذكر در تربيت آدمى و تعالى روحى چنان است كه هدف عبادت است ، زيرا ذكر است كهدل را جلا مى دهد و صفا مى بخشد و آن را آماده تجليات الهى مى سازد.⁽⁶⁹⁹⁾ امير مؤمنان (ع ) درباره نقش ‍ ذكر در تعالى انسان مى فرمايد:
((ان الله سبحانه جعل الذكر جلاء للقلوب تسمع به بعد الوقرة ، و تبصر بهبعد العشوة ، و تنقاد به بعد المعاندة .))⁽⁷⁰⁰⁾
همانا خداى سبحان ياد خدا را روشنى بخش دلها قرار داده است ؛ دلها بدين وسيله از پسكرى ، شنوا، و از پس نابينايى ، بينا، و از پس ‍ سركشى ، رام مى گردند.
ياد حق
ياد خداى سبحان و نعمتهاى بى كران او، انسان را از غفلت بيرون مى برد و او را متوجهعظمت حقيقت هستى و رحمتهاى الهى مى كند و راه تربيت به سوى مقصد غايى را هموار مىسازد.
خداى رحمان از سر رحمت و محبت بى حد خويش بدين امر تذكر داده است تا دلهاى مردمانبدان نرم شود و توحيد ناب در جانشان جارى گردد.
((يا ايها الناس اذكروا نعمت الله عليكمهل من خالق غير الله يرزقكم من السماء و الارض لا اله الا هو فانى تؤ فكون .))⁽⁷⁰¹⁾
اى مردم ، نعمت خدا را بر خود ياد كنيد. آيا غير از خدا آفريدگارى است كه شما را ازآسمان و زمين روزى دهد؟ خدايى جز او نيست . پس چگونه (از حق ) انحراف مى يابيد؟
خداى رحيم از سر رحمت و محبتى كه خاص مؤ منان است آنان را تذكر مى دهد تا اينكهروشنى عظمت الهى بر دلشان بتابد و جانشان لبريز از ياد او شود.
((يا ايها الذين آمنوا اذكروا نعمت الله عليكم .))⁽⁷⁰²⁾
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، نعمت خدا را بر خود به ياد آريد.
اين يادآورى ، عقل و فطرت را برمى انگيزد تا انسان در برابر عظمت و رحمت خداى بىهمتا سر تعظيم فرود آورد و تنها در برابر ذات اقدس حق تسليم شود كه تربيت باهمين امر سامان مى يابد. امام خمينى (ره ) درباره راهى كه ياد حق و يادآورى نعمتهاى او برانسان مى گشايد چنين مى فرمايد:
((بدان كه از امور فطريه كه هر انسان جبلتا و فطرتا بدان حكم مى كند، احترام منعماست . هر كس در كتاب ذات خود اگر تاءملى كند، مى بيند كه مسطور است كه بايد از كسىكه به انسان نعمتى داد احترام كند. و معلوم است هر چه نعمت بزرگتر باشد و منعم در آنانعام بى غرضتر باشد، احترامش در نظر فطرت لازمتر و بيشتر است . مثلا فرق واضحاست در احترام بين كسى كه به شما يك اسب مى دهد و آن منظور نظرش هست ، با كسى كهيك ده ششدانگى بدهد و در اين دادن منتى هم نگذارد. مثلا اگر دكترى شما را از كورىنجات داد فطرتا او را احترام مى كنيد، و اگر از مرگ نجات داد بيشتر احترام مى كنيد.اكنون ملاحظه كن نعمتهاى ظاهره و باطنه كه مالك الملوكجل شاءنه به ما مرحمت كرده (است ) كه اگر جن و انس ‍ بخواهند يكى از آنها را به مابدهند نمى توانند و ما از آن غفلت داريم . مثلا اين هوايى كه ما شب و روز از آن استفاده مىكنيم و حيات ما و همه موجودات محيط بسته به وجود آن است ، كه اگر يك ربع ساعتنباشد هيچ حيوانى زنده نمى ماند، چه نعمت بزرگى است ؛ كه اگر تمام جن و انسبخواهند شبيه آن را به ما بدهند عاجزند. و همين طور قدرى متذكر شو ساير نعم الهى رااز قبيل صحت بدن (و) قواى ظاهره از قبيل چشم و گوش و ذوق و لمس ، و قواى باطنه ازقبيل خيال و وهم و عقل و غير آن ، كه هر يك منافعى دارد كه حد ندارد. تمام اينها را مالكالملوك به ما عنايت فرموده (است ) بدون اينكه از او بخواهيم ؛ و بدون اينكه به ما منتىتحميل فرمايد. و به اينها نيز اكتفا نفرموده و انبيا و پيغمبران فرستاده و كتبى فروفرستاده و راه سعادت و شقاوت و بهشت و جهنم را به ما نموده ؛ و هر چه محتاج به اوبوديم در دنيا و آخرت به ما عنايت فرموده (است )، بدون اينكه به طاعت و عبادت مااحتياجى داشته باشد، يا به حال او طاعت و معصيت ما فرقى كند. فقط از براى نفع خود ماامر و نهى فرموده (است )، بعد از تذكر اين نعمتها و هزاران نعمتهاى ديگر كه حقيقتا ازشمردن كليات آن تمام بشر عاجز است چه برسد به جزئيات آن ، آيا در فطرت شمااحترام همچو منعمى لازم است ؟ و آيا خيانت نمودن به همچو ولى نعمتى در نظرعقل چه حالى دارد؟... آيا چه عظمتى به عظمت و بزرگى مالك الملوك است كه دنياى پست ومخلوق ناقابل آن كه كوچكترين عوالم است و تنگترين نشآت است ، تاكنونعقل هيچ موجودى به آن نرسيده (است )؟ بلكه به همين منظومه شمسى خودمان كه ازمنظومات شمسى ديگر كوچكتر و در پيش شموس ديگر قدر محسوس ندارد، مستكشفين بزرگدنيا اطلاع پيدا نكرده اند. آيا اين عظيم كه با يك اشاره اين همه عوالم و هزاران هزار عوالمغيبيه را خلق فرموده (است ) لازم الاحترام نيست در فطرتعقل ؟))⁽⁷⁰³⁾
ياد آوردن حق روشى مؤ ثر و مفيد در برافروختن شعله آتش عشق بهكمال مطلق و سوزاندن كمالات موهوم است . به تعبير ملاى رومى به وسيله ياد خدا مىتوان وسوسه هاى گمراه كننده غولهاى بيابان نفس ‍ را سوزاند و چشمدل خود را از پستيهاى دنيا فرو بست و به كمالات حقيقى باز كرد.

ذكر حق كن ، بانگ غولان را بسوز

چشم نرگس را ازين كركس بدوز(704)

((آنچه مايه نجات انسانها و آرامش قلوب است ، وارستگى و گسستگى از دنيا و تعلقاتآن است كه با ذكر و ياد دائمى خداى تعالىحاصل شود.))⁽⁷⁰⁵⁾
((الا بذكر الله تطمئن القلوب .))⁽⁷⁰⁶⁾
آگاه باش كه دلها با ياد خدا آرامش مى يابد.
هيچ قلبى از اين حكم مستثنا نيست ، مگر اينكه كار قلب در نتيجه از دست دادن بصيرت وپشت كردن به حقيقت به جايى رسيده باشد كه ديگر نتوان آن را قلب ناميد.
خداوند با اين حكم مردمان را به ياد خود فراخوانده است تا به آرامش حقيقى دست يابند،همه همت انسان در زندگى اش رسيدن به سعادت و نعمت و گريختن از شقاوت و نقمت استو تنها سببى كه همه امور به دست اوست خداست ؛ و اوست كه فوق همه بندگان و قاهربر آنان و فعال مايشاء است ، و اوست كه سرپرست مؤ منان و پناه ايشان است ؛ پس ياد اوبراى هر كس كه اسير دست حوادث است و پيوسته در جستجوى ركنى محكم است كه سعادتاو را تضمين كند و او را از تحير و سرگشتگى برهاند، مايه انبساط و آرامش ‍ است.⁽⁷⁰⁷⁾ به بيان امام خمينى (ره ):
((آنچه همه را مطمئن مى كند و آتش فروزان نفس سركش و زيادت طلب را خاموش مىنمايد، وصول به اوست ، و ذكر حقيقى او جل و علا چون جلوه اوست استغراق در آن آرامشبخش ‍ است .))⁽⁷⁰⁸⁾
اما ذكر سودمند، ذكرى است كه مداوم يا در بيشتر اوقات باشد و با حضور قلب و توجهكلى به خالق متعال باشد. چنين ذكرى سبب مى شود كه ياد خدا دردل جايگزين گردد و روشنى عظمت او بر دل بتابد و با دميدن نور او بردل سينه آدمى گشاده شود و وجودش ‍ نورانى گردد.⁽⁷⁰⁹⁾
((يا ايها الذين آمنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا.))⁽⁷¹⁰⁾
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را ياد كنيد، يادى بسيار.
خداوند را اسماى حسنا و صفات علياست و اوست كه صاحب تمام كمالات و منزه از هر گونهعيب و نقص است . توجه به چنين حقيقتى روح انسان را به نيكيها و پاكيها سوق مى دهد و ازبديها و زشتيها پيراسته مى كند و آينه وجود را مستعد تجلى صفات او مى سازد. توجهبه چنين معبودى موجب احساس حضور دائم در پيشگاه اوست و چنين حضورى با ياد دائم حقتدارك مى شود.⁽⁷¹¹⁾ از اين روست كه ياد حق ركنى قوى در سير به سوىكمال مطلق شمرده شده است و هيچ كس نمى تواند جز به دوام ذكر خدا، الهىشود؛⁽⁷¹²⁾ و به همين دليل است كه هر چيز اندازه اى دارد جز ياد حق كه آن را حد ومرزى نيست .

جز تو در محفل دلسوختگان ذكرى نيست

اين حديثى است كه آغازش و پايانش نيست (713)

اهل معرفت گفته اند: ذكر اولين گام در طريق محبت است ، چون كه وقتى كسى كسى را دوستدارد، همچنين علاقه مند است كه دائما نام وى را بر زبان آورد، و پيوسته يادش كند.بنابراين ، قلب آن كس كه در آن محبت خداوند ريشه گيرد، جايگاه ذكر دائمى خداوندخواهد بود.⁽⁷¹⁴⁾
شيخ كلينى (ره ) به اسناد خود از امام صادق (ع ) روايت كرده است كه آن حضرت فرمود:
((ما من شى ء الا و له حد ينتهى اليه الا الذكر فليس له حد ينتهى اليه .))⁽⁷¹⁵⁾
هيچ چيز نيست جز آنكه براى آن حد و اندازه اى است كه بدان پايان مى پذيرد جز ذكر خداكه حدى ندارد تا پايان پذيرد.
امام صادق (ع ) در ادامه فرمود: خداوند فرائضى را واجب كرده است و هر كه آنها را بهجاى آورد، همان حد و انتهاى آنهاست ، مثلا ماه مبارك رمضان حد روزه واجب است ، پس هر كه آنرا روزه دارد، حدش را به جا آورده است ، و حد حج واجب يك بار است كه چون انجام شود،حدش برآورده شده است ، اما ذكر خدا چنين نيست ، زيرا خداوند به اندك آن راضى نشده وبراى آن انتها و حدى قرار نداده است .
امام (ع ) سپس اين آيه را تلاوت كرد: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را ياد كنيد،يادى بسيار.))
آن گاه فرمود: ((پدرم بسيار ذكر خدا مى كرد؛ هرگاه با او قدم مى زدم ، ذكر خدا مىگفت ، هنگام غذا خوردن نيز به ذكر خدا مشغول بود، حتى هنگامى كه با مردم سخن مى گفت، از ذكر خدا غافل نمى شد.))⁽⁷¹⁶⁾
اين گونه ياد خدا بودن به همه چيز آدمى رنگ الهى مى زند. از امير مؤ منان (ع ) در اينباره چنين وارد شده است :
((من عمر قلبه بدوام الذكر حسنت افعاله فى السر و الجهر.))⁽⁷¹⁷⁾
هر كه دل خود را به دوام ياد خدا آباد گرداند، كردارش در نهان و آشكار نيكو باشد.
راه اصلاح قلب كه امام وجود آدمى است ⁽⁷¹⁸⁾ در ياد حق است ، و چون قلب اصلاحشود، كردار و رفتار انسان اصلاح مى شود، چنانكه از على (ع ) روايت شده است :
((اصل صلاح القلب اشتغاله بذكر الله .))⁽⁷¹⁹⁾
اساس صلاح دل در اشتغال به ياد خداست .
حيات آدمى به حيات دل اوست و حيات دل به ذكر خداست و چون ياد حق ازدل آدمى برود، حيات حقيقى او نيز مى رود. ازرسول خدا(ص ) روايت شده است كه فرمود:
((بذكر الله تحيا القلوب ، و بنسيانه موتها.))⁽⁷²⁰⁾
با ياد خدا دلها زنده مى شود و با فراموش كردن ياد خدا دلها مى ميرد.
هر جا كه ذكر خدا وجود دارد، آنجا مرتبه اى از عالم قدس است و جايگاهى از قرب الهى ،و هر جا كه ذكر خدا نيست ، آنجا غروب عالم قدس است و غربت آدمى ؛ و روش تذكر راهىاست براى بيرون بردن آدمى از اين غفلت اساسى ؛ و اينكه همواره به ياد داشته باشدكه ذات دانا و بينايى مراقب اوست و فراموش نكند كه بنده اوست .⁽⁷²¹⁾
ياد حق ، يادآورى مراقبت اوست ، ياد حساب و جزاى اوست ، ياد دادگاهعدل او و بهشت دوزخ اوست و چنين يادى انسان را از فرو رفتن در دامهاى دنيا نگه مى دارد،و جانش را مصفا مى كند و قلبش را نور و حيات مى بخشد.⁽⁷²²⁾
ياد مرگ
از جمله روشهاى تربيتى كه در قرآن كريم و روايات معصومين بر آن بسيار تاءكيد شدهاست ، يادآورى مرگ است كه دارويى مؤ ثر در ريشه كن كردن دوستى دنيا ورذايل اخلاقى و محركى قوى در برانگيختن آدمى در استفاده از فرصتهاى اين جهانى براىحيات اخروى است .
((كل نفس ذائقة الموت و انما توفون اجوركم يوم القيامة فمن زحزح عن النار وادخل الجنة فقد فاز و ما الحياة الدنيا الا متاع الغرور.))⁽⁷²³⁾
هر كسى چشنده (طعم ) مرگ است ، و همانا روز رستاخيز پاداشهايتان به طوركامل به شما داده مى شود. پس هر كه را از آتش ‍ به دور دارند و در بهشت درآورندبراستى كامياب شده است ؛ و زندگى دنيا جز مايه فريب نيست .
آرزوهاى دنيايى آدمى را با خود مى برد و در برهوت پستيها به هلاكت مى رساند و آنچهبازدارنده انسان از همراهى با آرزوهاى دنيايى است ، در نظر داشتن مرگ و ذكر معاد استكه بالاترين ذكرهاست .
((اينما تكونوا يدرككم الموت ولو كنتم فى بروج مشيدة .))⁽⁷²⁴⁾
هر كجا باشيد، مرگ شما را درمى يابد، هرچند در برجهاى استوار باشيد.
انسان به سبب درك نادرست خود از مرگ و زندگى ، و فرو رفتن در دام دنيا و اوهام از يادمرگ گريزان است و خود را از نيكوترين وسيله رهايى از دنيا و كسب وارستگى محروم مىسازد. خداى رحمان مرگ را به آدمى يادآور مى شود تا با ياد آندل آدمى صيقل بخورد و ديده اش به حقايق هستى گشوده شود و رفتار و كردارش اصلاحشود و به خلوص راه يابد. خداى سبحان پيامبر گرامى اش را فرمان مى دهد كه مرگ رايادآور مردمان شود تا راه هدايت بر آنان گشوده شود.
((قل ان الموت الذى تفرون منه فانه ملاقيكم .))⁽⁷²⁵⁾
بگو: آن مرگى كه از آن مى گريزيد، قطعا به سروقت شما مى آيد.
اگر انسان دنيا را فانى و خود را راهى ببيند، بى گمان به ترتيب خويش ‍ اهتمام مى كندو خود را براى سراى جاودانى آماده مى سازد. اين حقيقت در سخنان نورانى امير مؤ منان (ع )چنين وارد شده است :
((من تذكر بعد السفر استعد.))⁽⁷²⁶⁾
هر كه دورى سفر را به ياد آورد، خويشتن را آماده مى كند.
((من راقب اجله اغتنم مهله .))⁽⁷²⁷⁾
هر كه منتظر مرگ خويش باشد، از مهلتهايى كه در اختيار دارد بهره مى برد.
((من ترقب الموت سارع الى الخيرات .))⁽⁷²⁸⁾
هر كه انتظار مرگ را كشد، در انجام دادن كارهاى نيك شتاب كند.
((من ايقن بالمجازاة لم يؤ ثر غير الحسنى ))⁽⁷²⁹⁾
هر كه به كيفر و پاداش آخرت يقين داشته باشد، جز كار خير را برنگزيند.
ياد مرگ و پيامدهايش انسان را بدين منظر مى رساند كه خود را همچون مسافرى ببيند كهبايد از فرصتها بهره ببرد و ره توشه آخرت برگيرد، زيرا اگر انسان از مرگبگريزد، مرگ از انسان نمى گريزد كه هر نفسى گامى است به سوى همدمى با مرگ .اولياى خدا براى تربيت مردمان آن را به ياد مرگ خوى مى دادند، زيرا غفلت مردم از مرگبه سبب كم ياد كردن آن است و اگر هم گاهى آن را ياد كنند، نه با قلبى فارغ بلكهبا دلى گرفتار شهوتها و علائق دنيوى ياد آن مى كنند، و چنين يادى سودى مى دهد. راهدرست اين است كه آدمى دل را از هر چيزى جز ياد مرگ كه در پيش روى دارد تهى كند،همچون كسى كه بخواهد سفرى دراز كند كه در راه آن بيابانهاى بى آب يا درياىخطرناك باشد كه بايد از آن بگذرد، و ناگزير فكرى غير از آن ندارد. كسى كه بهاين نحو به ياد مردن باشد و مكرر ياد آن كند، دردل او اثر مى گذارد و در نتيجه سرور و نشاط او به دنيا كم مى شود و نفسش از آنبازمى ايستد، و از آن دل شكسته مى شود، و آماده مرگ و سفر آخرت مى گردد.⁽⁷³⁰⁾امير مؤ منان على (ع ) در نامه اى كه خطاب به مردم مصر نوشت زمانى كه ((محمد بنابى بكر)) را به عنوان زمامدار ايشان مى فرستاد آنان را به ذكر مرگ سفارش كرد وفرمود:
((يا عباد الله ، ان الموت ليس منه فوت ، فاحذروهقبل وقوعه ، و اعدوا له عدته . فانكم طرد الموت . ان اقمتم له اخذكم ، و ان فررتم منهادرككم ، و هو الزم لكم من ظلكم . الموت معقود بنواصيكم ، و الدنيا تطوى خلفكم .فاكثروا ذكر الموت عندما تنازعكم اليه انفسكم من الشهوات ، و كفى بالموت واعظا. وكان رسول الله صلى الله عليه و آله كثيرا ما يوصى اصحابه بذكر الموت ،فيقول : اكثروا ذكر الموت فانه هادم اللذات ،حائل بينكم و بين الشهوات .))⁽⁷³¹⁾
اى بندگان خدا! همانا از مرگ گريزى نيست . پسقبل از آنكه شما را دريابد، از آن بيم داريد و ساز و برگ آن را فراهم آريد، زيرا در هرحال شما شكار مرگيد. اگر در جاى خود بمانيد، به سروقتتان آيد، و اگر از آنبگريزيد، شما را دريابد، و (بدانيد كه ) اين مرگ از سايه شما به شما همراه تر است. مرگ بر پيشانى شما نگاشته شده است و دنيا پس از شما نيز درنورديده خواهد شد.پس هرگاه شهوتها به شما روى آوردند، مرگ را بسيار ياد كنيد كه ياد مرگ براىپندآموزى بسنده است . رسول خدا(ص ) اصحاب خود را پيوسته به يادآورى مرگ سفارشمى كرد و مى فرمود: مرگ را بسيار ياد كنيد كه همانا مرگ بر هم زننده لذتها و جداكنندهشما از شهوتهاست .
پيشواى پارسايان ، على (ع ) پيوسته ياران و مردمان خود را به ياد مرگ سفارش مىنمود و از اين راه آنان را اصلاح مى كرد. در خطبه اى فرمود:
((الا فاذكروا هاذم اللذات ، و منغص الشهوات ، و قاطع الامنيات ، عند المساورةللاعمال القبيحة .))⁽⁷³²⁾
هان ! بر هم زننده لذتها، و تيره كننده شهوتها، و برنده آرزوها را به ياد آريد، آن گاهكه به كارهاى زشت شتاب مى آريد.
پيشوايان حق براى سير دادن شاگردان خود به سوىكمال مطلق آنان را به تداوم ياد مرگ سفارش مى كردند. ((ابوعبيده )) از شاگردان امامباقر(ع ) به آن حضرت عرض كرد كه وى را سخنى فرمايد تا از آن بهره مند شود.حضرت فرمود:
((يا ابا عبيدة ، اكثر ذكر الموت ، فما اكثر ذكر الموت انسان الا زهد فىالدنيا.))⁽⁷³³⁾
اى اباعبيده ! مرگ را بسيار ياد كن كه هر انسانى كه آن را بسيار ياد كند به دنيا بىميل و زاهد مى شود.
بسيار ياد مرگ كردن ، بزرگترين مانع تربيت حقيقى انسان يعنى دنياپرستى رابرطرف مى سازد و نفس سركش را رام مى نمايد و بهترين زمينه را براى پرورش صفاتالهى در دل انسان به وجود مى آورد. پيشواى پارسايان ، على (ع ) در نامه تربيتى خودبه امام مجتبى (ع ) او را به بسيار ياد مرگ كردن سفارش مى كند و درهاى رهايى از دنيا وبندگى حقيقى خدا را اين گونه مى گشايد.
((يا بنى ، اكثر من ذكر الموت ، و ذكر ما تهجم عليه ، و تفضى بعد الموت اليه ،حتى ياءتيك و قد اخذت منه حذرك ، و شددت له ازرك ، و لاياءتيك بغتة فيبهرك ، و اياكان تغتر بما ترى من اخلاد اهل الدنيا اليها، و تكالبهم عليها، فقد نباك الله عنها، و نعتهى لك عن نفسها، و تكشفت لك عن مساويها، فانما اهلها كلاب عاوية ، و سباع ضارية ، يهربعضها على بعض ، و ياءكل عزيزها ذليلها، و يقهر كبيرها صغيرها. نعم معلقة ، و اخرىمهملة ، قد اضلت عقولها، و ركبت مجهولها، سروح عاهة بواد وعث ...))⁽⁷³⁴⁾
فرزندم ! بسيار ياد مرگ كن ، و به ياد آنچه به آن پنجه درمى افكنى ، و آنچه پس ازمردن بدان روى مى نمايى تا هنگامى كه درآمد، مجهز و آماده باشى ، و ناگهان بر سرتو نيايد و تو را مغلوب ننمايد؛ و مبادا فريفته شوى كه مى بينى دنياداران به دنيادل مى نهند و بر سر دنيا بر يكديگر مى جهند. چه خداوند تو را از ماهيت دنيا آگاه كرده ودنيا نيز خود بديهاى خود را باز نموده است . همانا دنياپرستان سگانند عوعوكنان ، ودرندگانند در پى صيد دوان . به جان يكديگر افتاده اند؛ نيرومندشان ناتوان را طعمهخويش مى نمايد، و بزرگشان بر خرد دست چيرگى مى گشايد. گروهى از ايشان (چون )حيوانات پايبند نهاده اند و گروهى ديگر (چون ) حيوانات رها شده اند. خرد خود را از دستداده اند و در كار خويش سرگردانند، و در چراگاه زيان و در بيابانى ناهموار روانند.
راه نجات آدمى از دنياطلبى ، حيوان صفتى و درنده خويى در تداوم ياد مرگ است ، و بدينوسيله است كه انسان از نيرنگهاى دنيا رهايى مى يابد، چنانكه از امير مؤ منان (ع ) واردشده است :
((من اكثر من ذكر الموت نجا من خداع الدنيا.))⁽⁷³⁵⁾
هر كه مرگ را بسيار ياد كند، از نيرنگهاى دنيا نجات يابد.
اين همه تاءكيد بر ياد مرگ بدين سبب است كه ياد مرگ آدمى را از غفلت بيرون مى برد واز دام شيطان نفس رها مى سازد و به آزادگى و پاكى مى رساند. پس بايد اين روشتربيتى گرانمايه را زنده نگاه داشت و با يادآورى نتايج و ثمرات آن ، تلخكامى واهىاز آن را زدود و شيرين كامى حقيقى آن را وانمود. در ((مصباح الشريعه )) از امام صادق(ع ) در اين باره چنين آمده است :
((ذكر الموت يميت الشهوات فى النفس ، و يقطع منابت الغفلة ، و يقوى القلببمواعد الله ، و يرق الطبع ، و يكسر اعلام الهوى ، و يطفى نار الحرص ، و يحقرالدنيا.))⁽⁷³⁶⁾
ياد مرگ شهوات و خواسته هاى نفسانى را مى ميراند، و ريشه هاى غفلت را مى زدايد، ودل را به وعده هاى خداوند قوى و محكم مى نمايد، و وجود آدمى را لطيف و نرم مى كند، ونشانه هاى هوا و هوس را در هم مى شكند، و آتش حرص را فرو مى نشاند، و دنيا را (درنظر انسان ) خوار و بى مقدار مى گرداند.
اين روش ، همان روش تربيتى سلف صالح و شيوه تربيتى عالمان ربانى است ، چنانكهعالم ربانى آخوند ملا حسينقلى همدانى درگذشته بهسال 1311 هجرى قمرى استاد اساتيد تربيت و تهذيب شرعى در دو قرن اخير، بر همينمسير سير مى كرده است . از حاج شيخ على زاهد(ره ) كه از شاگردان بنام آخوند است سؤ ال مى شود كه استاد شما جناب آخوند ملا حسينقلى همدانى شاگردان خود را به چيزتربيت مى كرد؟ مى فرمايد: به ذكر موت .⁽⁷³⁷⁾
روش عبرت
از جمله روشهاى تربيتى قرآن كريم و پيشوايان معصوم روش عبرت است كه با نظر بهدگرگونيهاى زندگى ، حوادث و تحولات تاريخى ،احوال امتها، حيات و مرگ تمدنها، عظمت و انحطاط دولتها، سرنوشت و فرجام قدرتمندان وبيدادگران و همانند اينها شكل مى گيرد؛ و هر كس را كهاهل ديدن و انديشيدن و دريافتن است راه مى نمايد و از بدى به نيكى و از تاريكى بهروشنايى سير مى دهد.
((فاعتبروا يا اولى الابصار.))⁽⁷³⁸⁾
پس اى اهل بصيرت ، عبرت گيريد.
معنا و مفهوم عبرت و اعتبار
((عبرت )) از ماده ((عبر)) است و اصل اين واژه به معناى گذشتن از حالى به حالى است. ((اعتبار)) و ((عبرت )) حالتى است كه انسان را از شناخت و معرفت محسوس به شناختو معرفت نامحسوس مى رساند، انسان را از امور مشهود به امور نامشهود راه مى برد، ازشناخت چيزى كه ديده شده است ، به شناخت چيزى كه در گذشته رخ داده و ديده نشده استواصل مى كند.⁽⁷³⁹⁾ شيخ طوسى (ره ) مى نويسد كهاصل اين واژه به معناى نفوذ كردن از جانبى به جانب ديگر است .⁽⁷⁴⁰⁾ و البته تاديده اى نافذ نباشد و انسان از ظواهر عبور نكند به شناختى وراى ظواهر دست نمى يابد،بلكه تماشاگر خواهد بود نه عبرت گير.
مفهوم عبرت در قصيده ((ايوان مدائن )) خاقانى شروانى بخوبى تصوير شده است كهابياتى از آن ذكر مى شود.⁽⁷⁴¹⁾

هان ، اى دل عبرت بين از ديده عبر كن ، هان

ايوان مدائن را آيينه عبرت دان

يك ره ز لب دجله منزل به مدائن كن

وز ديده دوم دجله بر خاك مدائن ران

دندانه هر قصرى پندى دهدت نو نو

پند سر دندانه بشنو ز بن دندان

اين هست همان ايوان كز نقش رخ مردم

خاك در او بودى ديوار نگارستان

اين هست همان درگه كو را ز شهان بودى

ديلم ملك بابل ، هندوشه تركستان

اين هست همان صفه كز هيبت او بردى

بر شير فلك حمله شير تن شادروان

پندار همان عهد است ، از ديده فكرت بين

در سلسله درگه ، در كوكبه ميدان

بس پند كه بود آنگه در تاج سرش پيدا

صد پند نو است اكنون در مغز سرش پنهان

كسرى و ترنج زر، پرويز و به زرين

بر باد شده يكسر، با خاك شده يكسان

پرويز به هر بومى زرين تره آوردى

كردى ز بساط زر زرين تره را بستان

پرويز كنون گم شد ز آن گمشده كمتر گوى

زرين تره كو برخوان ؟ رو ((كم تركوا))(742) برخوان

گفتى كه كجا رفتند آن تاجوران ، اينك

ز ايشان شكم خاك است آبستن جاويدان

چندين تن جباران كاين خاك فرو خورده است

اين گرسنه چشم آخر هم سير نشد ز ايشان

خاقانى از اين درگه دريوزه عبرت كن

تا از در تو ز آن پس دريوزه كند خاقان

اين بحر بصيرت بين ، بى شربت از او مگذر

كز شط چنين بحرى لب تشنه شدن نتوان (743)

از اهداف تربيت الهى اين است كه انسان وقتى به تاريخ و حوادث روزگار و تطوراتآن مى نگرد، عبرت بگيرد.
عبرت گرفتن ، يعنى از صفات بد به صفات خوب عبور كردن . اگر كسى حوادثروزگار را ببيند و از صفت بد به صفت خوب عبور نكند، نمى گويند او عبرت گرفت ،مى گويند تماشا كرد؛ ولى اگر از صفت بد و زشتى به نيكى عبور كرد، مى گوينداعتبار و عبرت گرفت .⁽⁷⁴⁴⁾
نقش عبرت در تربيت
از مقاصد مهم تربيت آن است كه چشمان انسان بدرستى گشوده شود و به بصيرت دستيابد و بتواند از ظواهر امور بگذرد و بواطن امور را بنگرد، و از محسوسات و مشهوداتبه معقولات برسد و خود را از فرو رفتن در گرداب فريبها حفظ كند و در راههاى خطاكه ديگران مكرر رفته اند، گام نگذارد؛ و روش عبرت راهى استوار در رساندن انسانبه اين مقصد تربيت است . بنابراين نقش تربيتى عبرت اين است كه انسان رااهل عبور از غفلت به بصيرت كند و او را از خانه غرور بيرون آورد و به خانه شعوربرساند. مادام كه انسان در خانه غرور خويش گرفتار است ، از آنچه بر سر ديگرانرفته است ، درس نمى آموزد و خطاهاى گذشتگان را تكرار نمى كند و به همان راهى مىرود كه آنان رفتند. پس بايد به انسان عبور كردن را آموخت تا بتواند عبرت بگيرد؛ واين عبرت او را رشد دهد و به سلامت از دار دنيا به خانه آخرت برساند. اين نقش درسخنان نورانى ، امير بيان ، على (ع ) چنين آمده است :
((الاعتبار منذر ناصح ؛ من تفكر اعتبر، و من اعتبراعتزل ، و من اعتزل سلم .))⁽⁷⁴⁵⁾
عبرت بيم دهنده اى خيرخواه است ؛ هر كه (در حوادث و آنچه بر ديگران رفته است )بينديشد، عبرت گيرد، و هر كه عبرت گيرد خود را (از سرنوشت بد ديگران ) دور نگهدارد، و هر كه خود را (از بديها) دور نگه دارد به سلامت ماند.
((من اعتبر ابصر.))⁽⁷⁴⁶⁾
هر كه عبرت گيرد، بينا شود.
((الاعتبار يقود الى الرشد.))⁽⁷⁴⁷⁾
عبرت گرفتن به سوى رشد (راه درست ) مى كشاند.
((الاعتبار يثمر العصمة .))⁽⁷⁴⁸⁾
عبرت گرفتن حفظ خود از گناه را نتيجه مى دهد.
هر چه روحيه عبرت گيرى بيشتر شود، خود نگهدارى انسان افزايش ‍ مى يابد و در نتيجهاشتباه و گناهش كمتر مى شود. به بيان على (ع ):
((من كثر اعتباره قل عثاره .))⁽⁷⁴⁹⁾
هر كه عبرت گيرى اش بسيار باشد، لغزشش اندك باشد.
از مهمترين عوامل لغزش انسانها ((شبهه )) است ، بلكه هر جا پاى آدمى مى لغزد نشانىاز ((شبهه )) وجود دارد، يعنى آن امور باطلى كه شباهت به حق دارد،⁽⁷⁵⁰⁾ باطلى كهلباس حق بر تن كرده است ، باطلى كه مدعى حق است ؛ و آنچه در زمينه حفظ انسان را دربرابر شبهه ها فراهم مى كند، عبرت است . امير مؤ منان على (ع ) در ابتداى زمامدارى خود،خطبه اى ايراد كرد و مردمان را به اين مهم توجه داد و فرمود:
((ان من صرحت له العبر عما بين يديه من المثلات حجزته التقوى عن تقحم الشبهات.))⁽⁷⁵¹⁾
كسى كه عبرتها برايش كيفرها و سرانجامهاى وخيم را كه در پيش ‍ چشم اوست آشكارنمايد و پند پذيرد، البته تقوا او را از سرنگون شدن در شبهه ها بازمى دارد.
اگر انسان عبرت پذير شود، مى تواند از مدرسه روزگار به نيكى كسب تجربه كند وبهترين پشتيبان را براى كسب سلوك تربيتى خود فراهم آورد. امير مؤ منان (ع ) فرمودهاست :
((و لو اعتبرت بما مضى حفظت ما بقى .))⁽⁷⁵²⁾
اگر از آنچه گذشته است عبرت گيرى ، آنچه را مانده است حفظ كنى .
و اگر انسان عبرت پذير نشود، بهترين ياور را در راهنمايى خود از دست مى دهد، و خود وآنچه بر سرش مى آيد، مايه عبرتى ديگر مى شود، چنانكه بر گذشتگان اين گونهشد. چه نيكو فرموده است امير بيان ، على (ع ):
((من لم يعتبر بغيره لم يستظهر لنفسه .))⁽⁷⁵³⁾
هر كه از (سرگذشت ) ديگران عبرت نگيرد، براى خود پشتيبانى نگرفته است .
راههاى كسب عبرت
راههاى فراوانى براى كسب عبرت وجود دارد كه از مهمترين آنها زندگى گذشتگان است .تاريخ آيينه اى است كه راز پيروزى و شكست مردمان ،علل عظمت و انحطاط جوامع ، دلايل ظهور و سقوط تمدنها،عوامل عزت و ذلت دولتها، و راه نيكبختى و بدبختى امتها را بخوبى نشان مى دهد تاخردمندان بينديشند و عبرت گيرند.
((لقد كان فى قصصهم عبرة لاولى الالباب .))⁽⁷⁵⁴⁾
براستى در سرگذشت آنان ، براى خردمندان عبرتى است .
آيا اگر مردمان در سرنوشت گذشتگان بينديشند و ازاحوال آنان عبرت آموزند، باز به همان راهى مى روند كه آنان رفتند؟ كجا هستندگردنكشان و گردنفرازان تاريخ ؟ كجا رفتند ستمگران و مستبدان پيشين ؟ چه شدند آنانكه دست تعدى گشودند و اموال مردمان به تاراج بردند؟ آيا از ايشان جز نامى و اززندگى شان جز داستانى براى عبرت چيزى ديگر باقى است ؟ امام على (ع ) مى فرمايد:
((ان لكم فى القرون السالفة لعبرة . اين العمالقة و ابناء العمالقة ! اينالفراعنة و ابناء الفراعنة ! اين اصحاب مدائن الرس الذين قتلوا النبيين ، و اطفؤ وا سننالمرسلين ، و احيوا سنن الجبارين ! اين الذين ساروا بالجيوش ، و هزموا بالالوف ، وعسكروا العساكر، و مدنوا المدائن !))⁽⁷⁵⁵⁾
همانا در روزگاران گذشته براى شما عبرتى است . كجايند عمالقه ⁽⁷⁵⁶⁾ وفرزندان عمالقه ؟ كجايند فراعنه و فرزندان فراعنه ؟ كجايند مردمانى كه در شهرهاىرس ⁽⁷⁵⁷⁾ بودند؟ آنان كه پيامبران را كشتند، و سنت فرستادگان خدا را ميراندند، وسيرت جباران را زنده كردند؟ كجايند آنان كه با سپاهيان به راه افتادند و هزاران تن راشكست دادند؟ آنان كه سپاهها به راه انداختند و شهرها ساختند؟
اگر انسان از غفلت به درآيد و از سرگذشت فراعنه درس آموزد، هرگز تفرعن نخواهدكرد. انسان مى تواند در تاريخ گذشتگان خود را بيابد. در درون هر كسى موسى وفرعونى است كه پيوسته در جدالند. به ياد آوردن داستان موسى و فرعونى كه درتاريخ روى داده است ، درسى زنده و جارى دارد و آن اينكه اگر انسان جانب فرعون نفس رابگيرد و به موساى عقل پشت كند، چگونه در نيل نفسانيت خود هلاك خواهد شد.

ذكر موسى بند خاطرها شدست

كين حكايتهاست كه پيشين بدست

ذكر موسى بهر روپوش است ليك

نور موسى نقد توست اى مرد نيك

موسى و فرعون در هستى توست

بايد اين دو خصم را در خويش جست (758)

خداوند جسد فرعون را پس از هلاكتش از آب بيرون فرستاد تا عبرتى باشد براىآيندگان ، و همگان بدانند كه فرجام فراعنه چيست .
((فاليوم ننجيك ببدنك لتكون لمن خلفك آية و ان كثيرا من الناس عن آياتنالغافلون .))⁽⁷⁵⁹⁾
پس امروز تن (بى جان ) تو را به بلندى (ساحل ) مى افكنيم تا براى كسانى كه ازپى تو مى آيند عبرتى باشد، و هر آينه بسيارى از مردم از نشانه هاى ما غافلند.
اگر انسان ديده بگشايد، در فرو افتادن جباران و در هم شكسته شدن ستمگران درسهاىبسيار است . نقل كرده اند كه امير مؤ منان على (ع ) در مسير خود به سوى ((صفين )) بهشهر ((بهرسير)) و ((ايوان مدائن )) رسيد. مردى از يارانش به نام ((حر بن سهم بنطريف )) چون به آثار ((كسرى )) نگريست ، به اين بيت از شعر ((اسود بن يعفرنهشلى )) از شاعران جاهلى ، تمثل كرد:

جرت الرياح على مكان ديارهم

فكانما كانوا على ميعاد(760)

بادها بر خانه هاى سرزمين ايشان برگذشت (و آنها را در هم شكست ) گوييا با يكديگروعده اى داشتند.
پس على (ع ) به او فرمود: آيا نگويى :
((كم تركوا من جنات و عيون و زروع و مقام كريم و نعمة كانوا فيها فاكهين كذلك واورثناها قوما آخرين فما بكت عليهم السماء و الارض و ما كانوا منظرين .))⁽⁷⁶¹⁾
چه باغها و چشمه سارها (كه آنها بعد از خود) بر جاى نهادند، و كشتزارها و جايگاههاىنيكو، و نعمتى كه از آن برخوردار بودند. (آرى ) اين چنين (بود) و آنها را به مردمىديگر ميراث داديم ؛ و آسمان و زمين بر آنان زارى نكردند و ايشان مهلت نيافتند.
سپس امير مؤ منان (ع ) فرمود: آرى ، همانا آنان زمانى ارث برندگان بودند و اينك ارثدهندگان شده اند. آنان نعمتها را شكر نگزاردند و دنيايشان نيز در نتيجه نافرمانى ازايشان گرفته شد. از كفران نعمت بپرهيزيد تا گرفتار كيفر سخت نشويد.⁽⁷⁶²⁾
دقت در نيك و بد احوال گذشتگان ، راهى است نيكو براى تربيت مردمان . از اين روست كهامير مؤ منان (ع ) با تاءكيد بسيار سفارش ‍ مى كند كه درعوامل خوشبختى و بدبختى پيشينيان و آنچه عزتشان بخشيد يا به ذلتشان كشيد توجهكنيد. دورى از تفرقه و پراكندگى ، وجود اتحاد و پيوستگى ، اتفاق خواسته ها و يكىبودن مقصودها، اهتمام بر الفت و همگامى ، راستى دلها و انديشه ها واعتدال در رفتار، يار و مددكار هم بودن و به عدالت رفتار كردن پيشينيان را به سلامت وقدرت و عزت رسانيد؛ ولى كينه هاى درونى وبخل و حسادت ، اختلاف خواسته ها و پراكندگى دلها، پشت كردن به هم و دست از يارىيكديگر كشيدن ، پراكندگى و تفرقه ، خوار كردن دستهاى يكديگر و پيدايش سستى وناتوانى ، جدال با يكديگر در عين پراكندگى و به ستم رفتار نمودن آنان را بهشكست و حقارت و ذلت كشانيد.⁽⁷⁶³⁾
تحولات دنيا، رنجها، شاديها، دگرگونيها، آمدنها و رفتنها، همه مايه عبرت است . بهبيان على (ع ):
((فى تصاريف الدنيا اعتبار.))⁽⁷⁶⁴⁾
در دگرگونيهاى دنيا (براى بينايان ) عبرت است .
گردش روزگار و زندگى و مرگ خود راهى روشن براى عبرت گرفتن است ؛ اگر عبرتگيرندگانى باشند. پس از آنكه امير مؤ منان على (ع ) به دست ((ابن ملجم مرادى )) كه لعنت خدا بر او باد و با شمشير جمود ضربت خورد، اندكى پيش از مرگ در نامه اىدر ضمن آخرين سفارشها چنين فرمود:
((انا بالامس صاحبكم ، و اليوم عبرة لكم ، و غدا مفارقكم .))⁽⁷⁶⁵⁾
من ديروز يارتان بودم و امروز موجب عبرت شمايم ، و فردا از شما جدايم .
افسوس كه با وجود راههاى بسيار براى كسب عبرت ،اهل عبرت اندكند و از اين روش نيكوى تربيتى سود نمى برند.
((ما اكثر العبر و اقل الاعتبار.))⁽⁷⁶⁶⁾
چه بسيار است آنچه مى توان از آن عبرت گرفت و چه اندك است عبرت گيرى .