کتابخانه الکترونيکي انهار

گريه از بهر خويش !

آورده اند كه زاهدى در بصره بيمار شده بود. چون به در مرگ رسيد، خويشانش همه ازگرد وى در نشستند و مى گريستند. گفت : مرا باز نشانيد. وى را باز نشانيدند. روىسوى پدر كرد و گفت : اى پدر! تو چرا مى گريى ؟ گفت : (چگونه نگريم كهفرزندى چون تو بميرد و پشت بشكند. مادر را گفت : تو چرا مى گريى ؟ گفت :) اميد مىداشتم كه در پيرى خدمت من كنى و در بيمارى بر سر بالين من باشى . روى سوىفرزندان كرد و گفت : شما چرا مى گرييد؟ گفتند: زيرا كه يتيم شديم و خوار وذليل گشتيم . رو سوى عيال كرد و گفت : تو چرا مى گريى ؟ گفت : من چگونه دارم اينيتيمان را؟ گفت : آه ! آه ! شما همه ، براى خود مى گرييد، هيچكدام براى من نمى گرييدكه تا من چگونه چشم تلخى مرگ را و چه گويم جواباعمال و كردار خويش را؟ اين بگفت و بخروشيد و جان به حق تسليم كرد.

توبه بى حاصل در خبر است كه ملك الموت جان عاصى ⁽⁶¹⁷⁾ (را) چنان از گلو بيرون كشد كه تمامترگهاى وى گسسته شود. هفت اندامش بند از بند جدا شود. آن بيچاره در غمرات موت وسكرات ⁽⁶¹⁸⁾ فوت گويد: توبه كردم . گويند: اكنون توبهقبول نمى كنند و عذر نمى پذيرند. آن بيچاره آهى از ميان جان برآرد و گويد: ياحسرتى على ما فرطت فى جنب الله ⁽⁶¹⁹⁾. دردا و حسرتا كه تقصير كردمدر درگاه خدا. آه ! چرا گناه كردم . (چرا نامه خود سياه كردم ؟) چرا خود را به كام بد خواهكردم ؟

تلخى جان كندن آورده اند كه عيسى عليه السلام به گورستانى گذر كرد. گورى را ديد كه آتش از اوبر مى آمد. عيسى عليه السلام دوگانه اى ⁽⁶²⁰⁾ بگزارد و عصا بر گور زد. گورشكافته شد. شخصى را ديد در ميان آتش . گفت : يا روح الله ! من مردى بودم از پس زنانمردم رفتمى و ناشايستها كردمى . چون وفات كردم و مرا دفن كردند، خطاب عزت دررسيدكه وى را بسوزانيد. از آن روز مرا مى سوازنند. عيسى نگاه كرد، مارى سياه عظيم ديد درگور وى ، پرسيد كه با اين مسكين چه مى كنى ، گفت : تا وى را دفن كرده اند از وىغايب نبوده ام با زهرى كه اگر قطره اى از آن به رودنيل و فرات افتد جمله زهر قاتل شود. اين شخص گفت : يا روح الله ! از حق تعالى درخواهتا بر من رحمت كند. عيسى عليه السلام درخواست نمود. خطاب عزت رسيد كه هر كه ازپس زنان مردم رود ما او را عذابى كنيم كه كس را نكرده باشيم ؛ اما چون تو از مادرخواستى ما او را به تو بخشيديم . عيسى عليه السلام گفت : مى خواهى كه با منباشى ؟ گفت : يا روح الله ! عاقبت چه باشد؟ گفت : عاقبت مرگ . گفت : نمى خواهم كهصد سال است كه مرده ام هنوز تلخى جان كندن در كام من است . عيسى عليه السلام دعا كردتا گور بر وى راست شد.

شاهان در دهان مور! آورده اند كه متوكل خليفه در مجلس شراب بود. كس فرستاد تا امام على النقى عليهالسلام را آوردند. وى را در پلهوى خود بنشاند و قدحى خمر پيش وى داشت . گفت :معاذالله ، اين خمر بود و هرگز با گوشت و پوست من آميخته نشود. مرا از اين معاف دار.گفت : معاف داشتم و ليكن مرا صوتى بشنوان . حضرت امام به آواز اين آيت بخواند كه : كم تر كوا من جنات و عيون و زروع و مقام كريم و نعمة كانوا فيها فاكهين كذلك واور ثناها قوما اخرين ⁽⁶²¹⁾.
حكايت حال فرعونيان است . گفت : بسا باغ و بستان و كشتزار و چشمه هاى آب روان ومقامهاى بزرگوار از كوشكها⁽⁶²²⁾ و منظرها بگذاشتند و برفتند و نعمتها كه در اوخويش عيش و خوش منش بودند، همه فرو گذاشتند و ما آن را ميراث به قومى ديگر داديم .متوكل ملعون گفت : از اشعار مرا چيزى بشنوان . امام على النقى عليه السلام مناسب معنىاين آيت گفت ؛ شعر:
باتوا على قلل الجبال تحرسهم
غلب الرجال فما اغنتهم القلل
و استنزلوا بعد عز عن معاقلهم
الى مقابر هم يا بئس ما نزلوا
نادا هم صارخ من بعد دفنهم
اين الاساور و التيجان و الحلل
اين الوجوه التى كانت منعمة
من دونها تضرب الا ستار و الكلل
معنى اين است : كسانى كه مقام ايشان بر سر كوهها بودى در حصارهاى استوار،حارسانشان ⁽⁶²³⁾، شجاعان روزگار و مردان كارزار بودند، چون مرگ آمد نه كوههامانع شد و نه حارسان دافع . از تخت مرادشان به تخته گور آوردند و منادى از پس دفنايشان آواز داد كه كجا شد آن مال و نعمت ؟ كجا شد آن زر و زيور شما؟ كجا شد آن حله ها⁽⁶²⁴⁾ و تاجهاى مرصع ⁽⁶²⁵⁾ شما؟ چگونه استحال آن رويهاى شما كه در پس پرده ها بوديد كه آفتاب و ماه را بدان رشك ⁽⁶²⁶⁾آمدى ؟ از گور به زبان حال آواز آيد كه بيا وحال ما ببين كه به چه رسيده است آن رويهاى ماهين و تنهاى سيمين و بلورين كه ، خانههاى كرمان و طعمه موران و ماران و كژدمان شده است . شعر:
(فافصح القبر عنهم عند ما سئلوا
تلك الوجره عليها الدود ينتقل
اى ديده اگر كورنه اى گور ببين
وين عالم پر فتنه و پر شور ببين
شاهان جهان و سروران عالم
در زير لحد در دهن مور ببين )
بيدار كنون باش كه در گورنه اى
رفتند بسى به گور اگر كورنه اى
گيرم كه زخواجگى به افلاك رسى
جز طعمه مار و خورده مورنه اى

اولين منزل آخرت آورده اند كه عيسى عليه السلام پيرزنى را ديد بر سر گورى نشسته و زار زار مىگريست . عيسى عليه السلام پرسيد كه صاحب اين گور تو را چه مى شود؟ گفت : پسرمن . گفت : مى خواهى تا دعا كنم كه زنده شود. گفت : خواهم . عيسى عليه السلام دعا كرد.شخصى از گور برآمد با روى زرد و موى سفيد و پشت دوتا. پس پيرزن گفت : اين پسرمن نيست كه پسر من جوان بود با وى چون ماه و موى سياه و بالا چون سرو روان . آن شخصگفت : من پسر توام ، زردى روى من از تاريكى گور است ، كجى پشت من از تنگى لحد وسفيدى موى من از هول منكر و نكير. حال گورا نيست كهاول منزل است از منازل آخرت كه : القبراول منزل من منازل الاخرة ⁽⁶²⁷⁾

ماتم زندگان آورده اند كه در بصره زنى بود نام او شعوانه هيچ مجلس فساد از او خالىنبودى . روزى با كنيزكى چند در كوچه مى رفت . به در خانه مردى صالح رسيد. خروشو فرياد شنيد كه از آن خانه بيرون مى آمد. (در بصره چنين ماتمى است و ما را از آن خبرنه ؟!) كنيزكى را گفت : در رو و بنگر كه حال چيست ؟ كنيزك به اندرون رفت و بيروننيامد. (ديگرى را فرستاد. در رفت و بيرون آمد گفت : اى بى بى ! اين ماتم مردگاننيست كه مى دارند، اين ماتم زندگان است ، اين ماتم بدكاران است ، اين ماتم مردگاننيست كه مى دارند، اين ماتم زندگان است ، اين ماتم بدكاران است ، اين ماتم گناهكاراناست ، اين ماتم مجرمان نامه سياه است ، (اين ماتم عاصيان با حسرت و آه است ) گفت : تا مندرروم و بنگرم . در رفت ، صالح اين آيت تفسير مى كرد: و اذا راتهم من مكان بعيدسمعوا لها سمعوالها تغيضا و زفيرا ⁽⁶²⁸⁾؛ دوزخ چون عاصيان را ببيند درغريدن آيد (و عاصيان در لرزيدن آيند و ايشان را در دوزخ اندازند،) در آن جايهاى تنگ وتاريك و زنجيرهاى آتشين در گردن كرده ، به يكديگر باز بسته كه : و اذاالقوا منها مكانا ضيقا مقرنين دعوا هنالك ثبورا ⁽⁶²⁹⁾؛ فرياد و او يلاهبرآرند. مالك گويد: زود به فرياد آمديد. اى بسا فرياد كه خواهيد كردن . شعوانهچون اين سخن بشنيد سوزى عظيم بر وى اثر كرد. گفت : اى شيخ ! چه گويى كهتوبه كنم و با درگاه او رجوع كنم ، آيا مرا بيامرزد؟ (شيخ گفت : بيامرزد و من ضامنم ،اگر چه گناه تو مثل گناه شعوانه باشد، گفت : شعوانه منم ) اى شيخ ! توبه كردم كهبعد از اين گناه نكنم و بندگان را آزاد كرد و صومعه اى ساخت در آنجا نشست و عبادت مىكرد و سالها رياضتها كشيد تا سوخته و گداخته گرديد. روزى سر و تن مى شست ، بهخود نگريست . خود را سوخته و گداخته ديد. گفت : آه ! در دنيا چنين سوخته و گداخته شدم، ندانم تا در آخرت حال چگونه خواهد بود. آوازى شنيد كه اى شعوانه ! بنگر تا ازدرگاه ما بر نخيزى ، همچنين ملازم درگاه ما مى باشى تا ببينى كه فردا (ى قيامت چهمرتبه خواهى يافت و) كارت چون خواهد بود؟

چرا ايمنى ؟! آورده اند كه دو برادر بودند. يكى بخنديد. ديگر برادر گفت : هيچ جاى خوانده اى كهجمله خلقان به دوزخ خواهند رفت ؟ (گفت : خوانده ام ) و ان منكم الا واردها كان علىربك حتما مقضيا ⁽⁶³⁰⁾. گفت : هيچ جاى خوانده اى كه جمله از دوزخ بيرونآيند؟ (گفت : نه اما خوانده ام كه متقيان و پرهيزگاران بيرون آيند:) ثم ننجىالذين اتقوا ⁽⁶³¹⁾. پس چرا ايمنى و اين خنده از براى چيست ؟ آن مرد را ديگرهرگز خندان نديدند تا كه از دنيا برفت .

غرق در بى خبرى آورده اند كه يكى از مردان راه حق در بازارى مى رفت . نابينايى گفت كه به
حق آن روز بزرگ كه مرا چيزى دهيد. آن بزرگ نعره اى زد و بيفتاد و بيهوش شد. چونباهوش آمد، گفتند: اى شيخ ! ترا چه افتاده ؟ گفت : نام روز بزرگ شنيدم و مردمان از آنروز بى خبرند، يكى به قباهى ⁽⁶³²⁾ و كلاهى فرود آمده و ديگرى به دستار⁽⁶³³⁾ و دراعه ،⁽⁶³⁴⁾ همه به دنيا فريفته .

صورت بد سيرتان معاذ جبل گفت : در خانه ابو ايوب انصارى بوديم .رسول را از اين آيت ( يوم ينفخ فى الصور فتاتون افواجا ⁽⁶³⁵⁾) پرسيدم .سخت بگريست و گفت : از كارى عظيم سوال كردى . روز قيامت گناهكاران را بر ده نوعحشر كنند: بعضى را بر صورت خوكان و بعضى را بر صورت بوزينگان و بعضى(را دستها و) پايها بريده و (بعضى كور باشند و بعضى كر و بعضى را زبان از دهنبرون آمده باشد و بر سينه افتاده و زبانهاى خود مى خايند ⁽⁶³⁶⁾ و بعضى را دستهابريده و بعضى را لباس ‍ قطران ⁽⁶³⁷⁾ در پوشيده و بعضى را بر درختان آتشينكرده و) از بعضى از ايشان بوى گندى آيد همچون مردار. گفتند: يارسول الله ! اينها كيستند و اين عذابها از براى چيست ؟ گفت : آنها كه بر صورتخودكانند، حرامخواران و رشوه ستانندگانند. و آنها كه بر صورت بوزينگانند⁽⁶³⁸⁾، سخن چينانند. و آنها كه سرنگون باشند، ربا خوارگانند. آنها كه كورانند،قاضيانند كه حكم به نا حق كرده باشند. آنها كه گنگانند و كرانند، آنهايند كه معجب⁽⁶³⁹⁾ باشند. آنها كه زبان خود مى خايند، عالمانند كه بر آنچه گفته باشند كارنكرده باشند. آنها كه دست و پاى بريده باشند، كسانى اند كه همسايگان را رنجانيدهباشند. آنها كه بر درختان آتشين باشند، غمازان و سخن چينانند. آنها كه با لباسقطرانند، متكبرانند. آنها كه از ايشان بوى مردار مى آيد، كسانى اند كه به شهوات ولذات حرام مشغولند.

باب فضيلت تصدق و دستگيرى از درماندگان و بيچارگان حج بى احرام آورده اند كه بزرگى به حج مى شد، نامش عبدالجبار مستوفى هزار دينار زر برميان داشت . روزى به كوچه هاى كوفه مى گذشت . اتفاقا به خرابه اى شد. عورتى⁽⁶⁴⁰⁾ را ديد كه گرد خرابه برمى آمد و چيزى مى جست . ناگاه در گوشه اى مرغمرده اى را ديد. آن را در زير چادر گرفت و برفت . عبدالجبار با خود گفت : همانا اينعورت درويش است و نهفت ⁽⁶⁴¹⁾ نياز مى نمايد. بنگرم كهحال وى چيست ؟ در عقب وى برفت . زن به خانه در شد. كودكان پيش وى باز آمدند كه اىمادر! ما را چه آورده اى كه از گرسنگى هلاك شديم ؟ زن گفت : مرغكى آورده ام ، جهت شمابريان كنم . عبدالجبار چون اين سخن بشنيد، بگريست و از همسايگانشاحوال وى پرسيد. گفتند: زن عبدالله بن زيد علوى است . شوهرش را حجاج بكشت وكودكان يتيم دارد. مروت خاندان رسالت ، وى را نمى گذارد كه از كسى چيزى طلبد،
عبدالجبار با خود گفت : اگر حج خواهى كرد، حج تو اين است . آن هزار دينار زر از ميانباز كرد و بدان در خانه شد و بدان عورت داد و بازگشت و آنسال در كوفه به سقايى مشغول شد و به حج نرفت . چون حاجيان مراجعت كردند و بهكوفه نزديك رسيدند، مردمان به استقبال رفتند.
عبدالجبار نيز برفت . چون نزديك قافله رسيد، شتر سوارى در پيش ‍ مى آمد. بر وىسلام كرد و گفت : اى خواجه عبدالجبار! از آن روز باز كه هزار دينار به من سپرده اى تورا مى جويم . بستان زر خود و ده هزار دينار به وى انداخت و ناپيدا شد و آواز برآمد كهاى عبدالجبار! هزار دينار در راه ما بذل كردى ، ده هزار دينارت فرستاديم و فرشته اى رابه صورت تو فرموديم تا از براى تو حج گزارد و هرسال جهت تو حج گزارد تا زنده باشى تا بندگان را معلوم و محقق شود كه رنج هيچنيكوكارى به درگاه ما ضايع نيست . كه : انا لا نضيع اجر من احسن عملا.⁽⁶⁴²⁾

عاقبت بخل آورده اند كه روزى بخيلى با عيال طعام مى خورد. سائلى بر درآمد. زن خواست كهسائل را طعام دهد. از شوهرش مى ترسيد. به بهانه اى به در خانه شد و نيم نانى درزير جامه گرفت و به سائل داد شوهر خبر يافت . وى را طلاق داد.
روزگارى برآمد. زن شوهر ديگرى كرد. روزى با اين شوهر نيز طعام مى خورد. سائلىديگر بر در آمد. خواست كه وى را طعام دهد. گفت : مبادا اين شوهر، خوى شوهر پيشينداشته باشد. از وى دستورى خواهم . دستورى خواست . گفت : همچنين مائده ⁽⁶⁴³⁾ طعامبردار و به وى ده . زن طعام برداشت و در سراى باز كرد. شوهر پيشين خود را ديد.فريادى از آن زن برآمد. شوهرش از خانه بيرون دويد كه تو را چه رسيده است ؟ گفت :اين سائل كه مى بينى شوهر من بود و مال بسيار داشت امابخل عظيم بر وى مستولى ⁽⁶⁴⁴⁾ بود. به سبببخل ، مالش از دست رفته است و محتاج خلقان شده . مرد گفت : بهتر از اين بشنو. آندرويشى كه به در خانه شما آمد كه وى را نيم نان دادى كه بدان سبب اين مرد تو راطلاق داد، من بودم . درويش و محتاج خلقان بودم اما سخى و جوانمرد بودم . حق تعالى بهسبب جوانمردى مرا توانگر گردانيد و او را به سبببخل وى درويش گردانيد.

عظمت صدقه آورده اند كه چون حق تعالى كوهها را بيافريد، فرشتگان سنگ نديده بودند، گفتند:خداوندا! هيچ چيز باشد كه بر سنگ غالب باشد؟ گفت : آهن . گفتند: خداوندا! چه چيز برآهن غالب باشد؟ گفت : آتش . گفتند: خداوندا! چه چيز است كه بر آتش غالب باشد؟ گفت: آب . گفتند: بر آب چه چيز غالب باشد؟ گفت : خاك . گفتند: بر خاك چه چيز غالبباشد؟ گفت : باد. گفتند: خداوندا! عظيم تر و غالب تر بر اين همه چه باشد؟ گفت :بنده اى كه صدقه به دست راست بدهد و آن را پوشيده نگه دارد - چنانكه دست چپ وى رااز آن خبر نباشد - به نزديك من از اين همه عظيم تر است و بر همه چيز غالب تر.⁽⁶⁴⁵⁾

معامله با خدا آورده اند كه در بنى اسرائيل قحطى بود. زنى لقمه اى نان در دست داشت و در صحرابود. كودكش هيمه ⁽⁶⁴⁶⁾ جمع مى كرد. زن آن لقمه در دهن نهاد. درويشى حاضر بود،گفت : يا اءمة الله ! الجوع الجوع . ⁽⁶⁴⁷⁾ زن آن لقمه را از دهنبيرون آورد و در دهن درويش نهاد. ناگاه گرگى درآمد و كودك وى را ربود. زن فريادبرآورد. حق تعالى فرشته اى فرستاد تا كودك وى را از گرگ بازاستد و پيش وىدرآورد و گفت : بستان كه اين لقمه عوض آن لقمه است كه در دهن درويش نهادى . من كان لله كان لله له .⁽⁶⁴⁸⁾

مجازات و رحمت حق از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه در زمان پيش عابدى بود، هشتادسال عبادت كرده بود. اتفاقا نظرش بر زنى صاحبجمال افتاد، دلش بدو ميل كرد. زن را با خود دعوت كرد. زن اجابت كرد. با آن زن خلوتكرد. در حال ملك الموت روى وى را قبض كرد. به سبب آن زنا، هشتادسال عبادت وى را باطل كردند و بدان نان كه به درويش داد، حق تعالى بر وى رحمتكرد. بيت :
يك درم كان دهى به درويشى
بهتر از گنجهاى مدخر ⁽⁶⁴⁹⁾است
هر چه دادى نصيب تو آنست
و آن دگر قسمت كسى دگر است

مدد دو قرص نان آورده اند كه در روزگار پيش پادشاهى بود جبار و ستمكار. درويشان را دشمن داشتى ،به حدى كه منادى فرموده بود كه هر كه درويشى را چيزى دهد، دستهايش ببرند. اتفاقاواقع شد كه زنى در وقت چاشت طعامى در پيش داشت . درويشى بر وى بگذشت و از وىطعام خواست . گفت : مى ترسم كه دستهايم ببرند. درويش الحاح ⁽⁶⁵⁰⁾ كرد و سوگندبر وى داد. زن دو گرده نان به درويش داد.
اين خبر به پادشاه رسيد، بفرمود تا هر دو دست آن زن ببريدند. زن بيچاره درمانده شده، روزگارى بر اين برآمد. روزى آن زن كودكى را در آغوش گرفته به صحرا بيرونشد. به كنار آبى رسيد، خواست كه آب بياشامد، دهن بر آب نهاد. كودكش در آب افتاد وغرق شد. زن فرياد و واويلاه برآورد. نگاه كرد، دو شخص را ديد كه پيدا شدند و درميان آب رفتند و كودك وى را بيرون آوردند و گفتند: دستهاى ترا چه رسيده است ؟ زنحال و قصه باز گفت . گفتند: دستها در آستين كش . چون دست در آستين كشيد. دعا كردند وگفتند: دستها بيرون آر. بيرون آورد. هر دو دست وى درست شده بود. چنانكه دراول بود. گفتند: ما را مى شناسى ؟ گفت : نه . گفتند: ما آن دو گرده نانيم كه به درويشدادى كه به سبب آن دستهايت بريدند. به وقت درماندگى ات بيامديم و كودكت را از هلاكتبرهانيديم و دست تو را با جاى آورديم . من كان لله كان الله له ⁽⁶⁵¹⁾

حرمت كلام رسول صلى الله عليه و اله آورده اند كه زنى كيسه اى به حضرت رسالت آورد و گفت : يارسول الله ! اين سيصد درم است به درويشى ده . درويشى حاضر بود. خواجه صلى اللهعليه و اله گفت : بستان اين سيصد دينار زر.
زن گفت : يا رسول الله ! زر نيست نقره است . خواجه صلى الله عليه و اله در خشم رفت وگفت : حق تعالى تصديق من مى كند و تو تكذيب من مى كنى ؟ كيسه برگرفت و فروريخت . زر بود. زن گفت : يا رسول الله ! من درهمى چند نقره در اين كيسه كرده بودم .گفت : راست مى گويى اما چون بر زبان من مى رفت كه آن زر است ، حق تعالى آن را زرگردانيد. ⁽⁶⁵²⁾

دواى درد طبيب آورده اند كه درويشى از باديه اى ⁽⁶⁵³⁾ برآمد، سوخته و كوفته و نالان . انديشهكرد كه از كسى چيزى خواهد. يادش آمد كه رسول خدا صلى الله عليه و اله فرموده استكه : اطلب الخير عن حسان الوجوه ⁽⁶⁵⁴⁾ حاجت بر نيكرويان عرضهداريد. درويش مى گشت . طبيبى ترسا را ديد كه نيكو روى بود و جماعتى به گرد وىدرآمده . گفت : هر چند بيگانه است اما نكو روى است . حاجت بر وى عرضه دارم . دستفراپيش وى داشت و گفت : اى استاد! ببين تا مرا چيست ؟ طبيب دست بر رگ وى نهاد و گفت :درويش ! بنشين . طبيب ، غلام را گفت : درويش را به خانه بر و بگو تا مزعفرى ⁽⁶⁵⁵⁾(در غايت تكلف جهت او مهيا) سازند و وى را از آن سير گردانند. غلام ، درويش را به خانهبرد و آنچه طبيب فرموده بود به جاى آورد. طبيب نيز باز آمد. درويش خواست كه بيرونرود. گفت : اى درويش ! بنشين . در خانه رفت و صره اى ⁽⁶⁵⁶⁾ زر بيرون آورد و گفت :اين سى دينار زر است . بستان كه درد تو را دوا اين است . درويش ‍ زر بستد و بيرون آمد.دست بر حلقه در زده رو سوى آسمان كرد و گفت : خداوندا! مرا دردى بود كه دواى آن بهنزديك اين مرد بود، از من دريغ نداشت ، اگر چه دشمن من بود. وى را نيز دردى است و آنكفر و بيگانگى است . دواى آن ايمان و معرفت است . از وى دريغ مدار. طبيب بيرون آمد وگفت : اى درويش ! دست از حلقه در بدار كه درد مرا دوا فرستاد و گفت : اشهد انلا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله و اشهد ان عليا ولى الله . بيت :
وقت آن شد كه كز خطا سوى ثواب آرى مرا
و ز شراب شوق حق مست و خراب آرى مرا
چون بحار رحمت او مى زند هر لحظه موج
با يكى پيغام رحمت با ثواب آرى مرا
فخر من اين بس خداوندا كه در روز حساب
كمترين از بندگانى در حساب آرى مرا
پادشاها لطف خود همراه اين بيچاره كن
اندر آن ساعت كه پاى اندر ركاب آرى مرا

ايثارگر گرسنگان (ثعلبى كه مفسر است و امام صاحب حديث ، به چند روايت آورده است از مجاهد وعبدالله عباس و غير ايشان كه امام حسن و امام حسين عليهماالسلام بيمار شدند. جد ايشانمحمد مصطفى صلى الله عليه و اله به عيادت ايشان آمد. شاه مردان را گفت : از خداپذيرفتم كه اگر فرزندان مرا خداى تعالى شفا دهد سه روز، روزه بدارم .) شاه مردانگفت : نذر كردم كه اگر فرزندان من شفا يابند سه روز، روزه بدارم و فاطمه و حسن وحسين عليهماالسلام و فضه نيز همين نذر كردند. چون حق تعالى ايشان را شفا داد، شاهمردان فاطمه را گفت : وقت آن است كه به نذر خود وفا كنيم . و نزدآل محمد صلى الله عليه و اله از قليل و كثير هيچ طعامى نبود. ايشان را همسايه اى بودنام او شمعون . در خانه رفت و پاره اى پشم بيرون آورد و سه صاع ⁽⁶⁵⁷⁾ جو، و گفت: اين پشم به زنان ده تا بريسند و اين جو مزد اين است . اميرالمؤمنين عليه السلام بستدو به خانه آورد. فاطمه عليهاالسلام از آن جو، صاعى را آرد كرد و پنج قرص ‍ بپخت .هر يكى را قرصى داد. چون نماز بگزاردند طعام در پيش نهادند. خواستند تاتناول كنند، هنوز دست در طعام نياورده سائلى بر درآمد و گفت : مسكينى ام از مسكينانمسلمانان . مرا طعامى دهيد تا خداى شما را از طعامهاى بهشت كرامت كند. اميرالمؤمنين عليهالسلام روى به فاطمه عليهماالسلام آورد و گفت ؛ شعر:
فاطمة ذات المجد و اليقين
يابنت خير الناس اجمعين
اما ترين البائس المسكين
يشكو الينا الجائع المسكين
اى دختر بهترين خلقان
اى درد مرا هزار درمان
اين مسكين را كه بر در ماست
اى زين نان جوينه سير گردان
فاطمه عليهاالسلام گفت :
فرمانت را شنيدم از جان
اى شير خدا و شمع ايمان
امشب نخورم ، به وى رسانم
از حصه خويشتن من اين نان
اميرالمؤمنين عليه السلام قرص خود را ايثار كرد. فاطمه عليهاالسلام نيز موافقت كرد.حسن و حسين عليهاالسلام نيز موافقت كردند. فضه نيز موافقت كرد. همه طعام خود بدادند وآن شب به آب روزه گشادند.
روز دويم ، صاعى ديگر جوآس ⁽⁶⁵⁸⁾كردند و پنج قرص بپختند و به وقت افطارپيش آوردند. يتيمى بر در آمد و گفت : السلام عليكم يااهل بيت النبوة و منبع الرسالة ⁽⁶⁵⁹⁾
يتيمى ام از فرزندان مهاجران . روز عقبه پدرم را شهيد كردند (و من تنها مانده ام .) اگرمرا طعامى دهيد خداى تعالى شما را از طعامهاى بهشت طعام دهاد.⁽⁶⁶⁰⁾ شاه مردان روى بهفاطمه كرد و گفت : بيت :
اى فاطمه بر درم يتيم است
در گرسنگى و رنج و بيم است
هر كو نخورد و را خوراند
نزديك خداى او كريم است
فاطمه عليهاالسلام فرمود:
ابن عم مصطفى و جانم
من نان نخورم به او رسانم
تا گرداند مرا خداوند
در حشر شفيع مجرمانم
آن شب نيز جمله طعام بدادند و به آب خالص روزه گشادند.
شب سيم ، باقى جو طعام ساختند. چون وقت افطار شد خواستند كهتناول كنند، سائلى بر درآمد كه اسيرى ام از اسيران شما. مرا به اسيرى برده اند وطعامم نمى دهند. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گفت ؛ بيت :
اى فاطمه خجسته بنگر
آمد بر در اسير مضطر
از گرسنگى و بينوايى
نالان و غمين و زار و غمخور
فاطمه عليهاالسلام فرمود:
اى شهره شهر عالم را در
شبير به روزه است و شبر
از گرسنگى رخان ايشان
اندر زردى شدست چون زر
با اين همه ، طعام كردم ايثار
ار بهر ثواب روز محشر
آن شب نيز، جمله ⁽⁶⁶¹⁾ طعام بدادند (و به آب افطار كردند.)
اميرالمؤمنين عليه السلام روز چهارم به يك دست حسن را گرفت و به يك دست حسين را وايشان را به خدمت حضرت رسول آورد - و ايشان از ضعف مى لرزيدند كه از بيمارىبرخاسته بودند و سه روز روزه داشته و هيچ طعامى نخورده .
رسول صلى الله عليه و آله چون ايشان را بديد، بگريست و گفت : بياييد تا به حجرهفاطمه رويم . چون درآمدند، فاطمه عليهاالسلام را ديد در محراب ايستاده از گرسنگىشكم با پشت افتاده و چشم در مغاك ⁽⁶⁶²⁾ رفته . در اين حالتدل رسول صلى الله عليه و آله طاقت نياورد و گفت : واغوثاه ! واغوثاه ! باللهاهل بيت محمد يموتون من الجوع . كاراهل بيت بدينجا رسيده كه از گرسنگى مى ميرند. درحال جبرئيل آمد و اين آيت آورد كه : يوفون بالنذر و يخافون يوما كان شرهمستطيرا آن ابرار وفا مى كنند، به نذرى كه كردند و مى ترسند از روزى كه شرآن روز فاش باشد و عام . و يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما واسيرا ⁽⁶⁶³⁾. (تا آنجا كه : و كان سعيكم مشكورا ⁽⁶⁶⁴⁾).⁽⁶⁶⁵⁾

كرم على و درم آسمانى در تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام آمده است كه روزىرسول الله عليه و آله به ياران نگريست و گفت : كدام يكى از شما دوش ‍ هزار و هفتصددرم قرض برادر مؤمن گزارده است ؟ شاه مردان گفت : من ، يارسول الله ! گفت : دانستم و جبرئيل مرا خبر داده است ، ياران را خبر ده بر آنچه كردى .گفت : يا رسول الله ! دوش مى گذشتم فلان مؤمن را ديدم كه فلان منافق او را مىرنجانيد. آن مؤمن را چون نظر بر من افتاد، گفت : يا امير! به فرياد رس مرا كه اين مردهزار و هفتصد درم نزد من دارد و من درويشم و هيچ ندارم كه به وى دهم . از وى درخواه تامهلت دهد تا كه حق تعالى مرا روزى بدهد ادا نمايم . گفتم : من خود را از آن بزرگتر دارمكه از وى درخواهم و او را بر من منتى باشد. من از مالك الملوك درخواهم تا كار تو بسازد.رو سوى آسمان كردم و گفتم : خداوندا! به حق محمد وآل محمد كه دين اين بنده را گزارده گردان . ديدم كه در آسمان گشاده شد و آواز آمد كه ياابوالحسن ! بفرماى اين بنده را تا دست بر زمين برد، هر چه بر دست وى آيد از سنگ وكلوخ آن را برگيرد كه حق تعالى از براى تو زر گردانيد. (همه زرهاى سرخ ). گفتم :قرض خود بگزار و باقى تو راست . خواجه گفت : اى على !جبرئيل مرا خبر داد كه هزار و هفتصد را كه در هزار و هفتصد ضرب كنند هزار نوبت ، عدد آنجز خداى نداند. حق تعالى تو را بدان عدد، كوشكها ⁽⁶⁶⁶⁾و مقامها در بهشت كرامت كرد،و اضعاف آن عبيد و خدم و آنچه هيچ چشم نديده و هيچ گوش نشنيده و بر خاطر هيچ آدمىنگذشته باشد.

مكافات احسان آورده اند كه زايرى به نزديك عبدالله جعفر آمد. عبدالله وى را عطاى نيكو داد. مرادست از مكافات ⁽⁶⁶⁷⁾ آن كوتاه بود. روزى به عبدالله جعفر رسيد، روى از وىبگردانيد. عبدالله پيش وى رفت . و بر وى سلام كرد و گفت : چرا روى از من بگردانيدى؟ گفت : از براى آنكه تا تو بر من سلام كنى ، تا نود و نه از خير و ثواب ، تو رابود؛ تا در مقابل عطاى تو افتد؛ كه مرا قوت مكافات عطاى تو نيست .

نيكى به سادات در تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام آمده است كه درويشى بود صالح ، صاحبعيال . و عيال و اطفالش بى برگ و بى نوا بودند. روزى برفت و يك درم ⁽⁶⁶⁸⁾ كسبكرد و از براى ايشان طعامى خريده و در راه به مرد و زنى رسيد از فرزندانرسول صلى الله عليه و آله كه به غايت گرسنه بودند. گفت : ايشان را اولى تر است. طعام بديشان داد و شرم داشت كه دست تهى به خانه رود. متحير در كوچه ها مى گشت .ناگهان يكى به وى رسيد و از مصر مكتوبى به وى داد و صره ⁽⁶⁶⁹⁾ زر پانصددينار، و گفت : پسر عمت فلان ، وفات كرد و صد هزار دينار نزد بازرگانان مكه ومدينه دارد و املاك و اسباب بسيار از وى مانده و به غير از تو وارثى ندارد و اين پانصددينار نقد بود، نهاده بستان . مرد بستد و به خانه آورد. شبانه مصطفى صلى الله عليهو آله و مرتضى عليه السلام را در خواب ديد، گفتند: چون فرزندان ما را بر فرزندانخود برگزيدى ، توانگرترين اهل مدينه ات كرديم - بازرگانان به خواب ديدند كه :آن مال كه بر شماست ، پيش فلان بريد كه حق او است . و والى مصر نيز در خواب ديدكه : اسباب و املاك فلان را بفروش و بهايش به فلان كس ده كه حق او است .
پس همه مال را پيش او آوردند. بار ديگر مصطفى صلى الله عليه و آله و مرتضى عليهالسلام را به خواب ديد، گفتند كه چون فرزندان ما را بر فرزندان خود برگزيدى دردنيا توانگرت كرديم و در عقبى حق تعالى صد هزار كوشك ⁽⁶⁷⁰⁾ در بهشت براى توآفريده است تا بدانى كه احسان با فرزندانرسول صلى الله عليه و آله چگونه است .

رسول شفيع گبر آورده اند كه عبدالله مبارك سالى به حج رفته بود. چون به زيارترسول صلى الله عليه و آله رفت ، شبانه در خواب ديدرسول صلى الله عليه و آله را كه او را فرمود كه به كوفه رو و بهرام گبر را از منسلام برسان و بگو كه من فرداى قيامت تو را شفاعت خواهم كرد.
عبدالله پيش بهرام گبر رفت و گفت : از نيكيها چه كرده اى ؟ گفت : دخترى چند داشتم وپسرى چند. ايشان را به يكديگر دادم . گفت : بهتر از اين خواهم گفت : دخترى داشتم ازهمه نيكوتر، او را به زن خود كردم . گفت : بهتر از اين خواهم گفت : زنارى ⁽⁶⁷¹⁾ چند،سبيل ⁽⁶⁷²⁾ كردم ؛ تا هر كه از دين ما به حد بلاغت مى رسد، يكى از آن برميان بندد.
(عبدالله ) گفت : هيچ خيرى كرده اى كه در دين ما خير بود؟ گفت : آرى . در همسايگى منزنى درويش است و كودكان يتيم دارد. شب دامادى من به خانه ما آمد و چراغ درگرفت وبيرون رفت و چراغ بنشاند. بارى ديگر آمد و چراغ درگرفت و چراغ درگرفت و برفتو بنشاند. بارها چنين كرد. مرا چيزى در دل آمد. در عقب وى برفتم . چون به خانه در شد،كودكانش گفتند: ما را چه آوردى ؟ گفت : شرم داشتم كه از دوست به دشمن شكايت كنم . مندانستم كه ايشان محتاج طعامى اند، از هر چه در خانه ساخته بودند، طبقى پر كردم وبدان سراى در دادم .
عبدالله مبارك گفت : يافتم آنچه مى جستم . گفت : از محمد مصطفى صلى الله عليه و آله ،تو را سلام مى رساند و مى گويد كه فرادى قيامت تو را شفاعت خواهم كرد. بهرامگريست و گفت : يك خير در دين شما ضايع نيست . دريغ از عمر كه ضايع كرده ام . اسلامعرضه كن . عبدالله مبارك ، اسلام بر وى عرضه كرد. بهرام مسلمان شد. ⁽⁶⁷³⁾

چهار حاجت ، چهار هميان آورده اند كه ابوايوب انصارى اعرابى را ديد بر سر تربترسول الله عليه و آله مى گفت : خداوندا! به حق اين تربت كه مرا چهار هزار درم بده .ابو ايوب گفت : اين چه دعاست كه مى كنى ، كه من ازرسول صلى الله عليه و آله شنيدم كه گفت : هر كه بر سر تربت من دعا كند و آمرزش ‍خواهد، حق تعالى او را بيامرزد. به اين چهارم هزار درم چه خواهى ؟ گفت : هزار درم قرضدارم و هزار درم مى خواهم كه زنى كنم و هزار درم نفقه كنم و هزار درم اسب و سلاح خرم درراه خدا جهاد كنم . ابوايوب بوستانى داشت و به دوازده هزار درم بفروخت . چهار هزار درمبه اعرابى داد و چهارم هزار درم به همسايگان و چهار هزار درم به درويشان و آن روز،روزه داشت . چندان نگذتش كه در وجه افطار خود كند. شبانه به نماز شب برخاست . سهكيسه ديد در پيش محراب نهاده بر هر يكى نوشته كه : و ما انقتم من شى فهويخلفه ⁽⁶⁷⁴⁾ بدانست كه خداى تعالى (بر وى رحمت كرده است و) از براىوى فرستاده است . سر كيسه بگشاد در هر چهار هزار دينار زر بود و در يكى رقعه اىديد بر وى نوشته كه دوازده هزار درم در راه ما صرف كردى ، دوازده هزار دينارفرستاديم و در بهشت دوازده هزار كوشك بنا كرديم . چون به اخلاص ‍ خرج كردى از توپذيرفتيم كه : انما يتقبل الله من المتقين ⁽⁶⁷⁵⁾ تا بدانى كه هر كهنيكى كند، با خود كرده باشد: ان احسنتم احسنتم لا نفسكم ⁽⁶⁷⁶⁾ .

عوض آبرو آورده اند كه يكى را دست تنگى پديد آمد. وى را گفتند: پيش حسين بن على عليه السلامرو. اگر در خزينه وى چيزى بود، آنچه خواهى به تو دهد و غنيمت داند. پيش حسين عليهالسلام رفت و سؤال كرد. حسين عليه السلام خزينه دار را فرمود كه هزار دينار زر بهوى ده . خزينه دار به وى داد. مرد بنشست و نيك و بد جدا مى كرد. خزينه دار گفت : برخيزكه خون نفروخته اى . مرد گفت : آبروى خود فروخته ام . حسين بن على عليه السلامفرمود كه راست گفت هر چه به سائل دهند، در عوض ‍ آبروى وى بيفتد. شعر:
ما اعتاض باذل وجهه بسؤاله
عوضا و لونال الغنى بسؤال
و اذا السؤال مع النوال و زنته
رجح السؤال و خف كل نوال ⁽⁶⁷⁷⁾
حسين عليه السلام بفرمود كه هزار دينار ديگر به وى ده ، (خزينه دار اطاعت كرد؛ سپسحضرت نيز) و دست در زير مصلى كرد و هزار دينار بيرون آورد و به وى داد و گفت : آنهزار دينار اول ، از براى سؤال بود و هزار دينار دويم ، از براى آبرو، و هزار دينارسيم ، از براى آنكه پيش ما آمد و از ما سؤال كرد.

مواسات با درويش آورده اند كه مردى درويش بود و پرده بر احوال خود فرو گذاشته ، نام و ننگ خود بركس نگفتى ، و او را همسايه اى توانگر بود. روزى كودكى از همسايه توانگر به خانههمسايه درويش آمد. ايشان ديگى از بار فرو گرفته و طعامى كه در وى بود، بخوردندو آن كودك را نداند. كودك به خانه رفت دلتنگ و با پدر و مادر گفت : ايشان انواع طعامهاپيش ‍ مى آوردند، كودك گريه مى كرد كه مرا از آن طعام مى بايد كه در خانه همسايهپخته بودند. مرد خواجه همسايه دوريش را حاضر كرد و گفت : چرا بايد كه از تو رنجىبه ما رسد؟ درويش گفت : كلا و حاشا ⁽⁶⁷⁸⁾، چگونه حكايتى است ؟ خواجه قصه با اوبگفت . درويش ساعتى سر در پيش انداخت و گفت : اين سرى است ، مى خواهى كه آشكاراكنم ، آن لقمه ما را مباح بود و شما را مباح نبود. خواجه گفت : سبحان الله ! در شرعچيزى هست كه يكى را حلال بود و ديگرى را حرام ؟
گفت : نخوانده اى كه : فمن اضطر مخمصة غير متجانف لاثم ⁽⁶⁷⁹⁾. آن لقمه ،مردار بود كه ما را مباح بود و شما را حرام . اى خواجه !حال ما به اينجا رسيده است كه مردار بر ما حلال است . تو چه دانى كهحال درماندگان چگونه باشد؟ بيت :
اى كه بر مركب تازنده سوارى هشدار
كه خر خاركش غم زده در آب و گل است
آتش از خانه همسايه درويش مخواه
كانچه از روزن او مى گذرد دود دل است
مرد توانگر گفت : به خداى كه تو را از خانه ام بيرون نگذارم تا آنچه دارم ازمال و ملك با تو مقاسمه ⁽⁶⁸⁰⁾نكنم . هر چه داشت با او به دو نيم كرد.
چون آن مرد وفات كرد، وى را در خواب ديدند. گفتند: حق تعالى با تو چه كرد؟ گفت :بر من رحمت كرد به آن مواساتى ⁽⁶⁸¹⁾كه با تو همسايه درويش كردم .

وزنه اى در ترازوى عمل روزى سائلى سؤال كرد. ⁽⁶⁸²⁾حسين بن على عليه السلام حاضر بود. گفت : مى دانيدكه چه مى گويد؟ مى گويد كه من رسول ترازوى شمايم . اگر چيزى بدهيد از براىشما برگيرم و آنجا برم و اگر ندهيد، دست تهى بدانجا روم .

ايمان راسخ آورده اند كه حجاج بن يوسف - عليه اللعنة -، سعيد جبير را بردار كردهبود. گفت : اى شقى ⁽⁶⁸³⁾! خود را چگونه مى بينى در اين دار؟ گفت : شقى تويى نهمن . من در چهارم نعمتم كه شكر آن بر من واجب است :
اول آنكه شكر مى كنم كه ظالم تويى و مظلوم من .
دويم آنكه تو را بر جان من دست است و بر ايمان من دست نيست .
سيم آنكه يك بارت بر حال من دست بيش نيست .
چهارم آنكه چون روحم از تن مفارقت كند، به بهشت روم .
حجاج چون به دوزخ رفت ، وى را به خواب ديدند. گفتند: خدا با تو چه كرد؟ گفت : هركسى را كه بكشتم يك بارم بكشتند.

پل دنيا يا آخرت آورده اند ⁽⁶⁸⁴⁾ كه سلطان ملك شاه بن الپ ارسلان به اصفهان از شكار بازمى گشت . شب در مرغزار دهى فرود آمد، چند تن از غلامان او در حوالى آن ديه ⁽⁶⁸⁵⁾گاوى يافتند - كه آن گاو را حافظى نبود. گاو را كشتند و پاره اى از گوشت او خوردند- و آن فراخ شاخ ⁽⁶⁸⁶⁾، ملك پيرزن تنگدستى بود كه او را با يتيمان وجه معاش ازشير آن گاو بود. از اين واقعه خبر يافت . از خود بى خبر شد و به غايت شكستهدل و غمگين گشت . از غايت رنجورى در دل شب ديجورى ⁽⁶⁸⁷⁾ به سرپل زاينده رود آمد كه بامداد گذار سلطان ملكشاه آنجا بود. بنشست و منتظر مى بود تا روزشد و اركان سلطان رسيد، برخاست و گفت : اى پسر الپ ارسلان ! اگر داد من به سرپل زاينده رود ندهى به جلال آفريدگار - عزوجل - كه بر سرپل صراط تا داد خويش از تو نستانم ، دست خصومت از دامن و گريبان تو كوتاه نكنم .نيك انديش ، (تا) از اين دو سر پل ، كدام اختيار مى كنى ؟ چون سخن پير زن از درددل و سوز بود، مؤ ثر افتاد. باطن ملكشاه مستغرق ⁽⁶⁸⁸⁾ اين سخن شد. بيت :
ملك شه كز شهان دستش قوى بود
سزاى تاج و تخت خسروى بود
اگر چه برتر از مه رايت افراخت
سپر در پيش مظلومى بينداخت
سلطان از سياست سخن پياده شد⁽⁶⁸⁹⁾
و گفت : داد تو در اين سر پل بدهم كه مرا طاقت آن سرپل نيست . پيرزن حال عرضه داشت . سلطان به عوض يك گوساله بفرمود تا چند سرگاو به وى دادند و از وى حلالى خواست .
روزى چند بر آمد. سلطان در گذشت . چو وى را دفن كردند. خدم و حشم ⁽⁶⁹⁰⁾ و دوستاننواله ⁽⁶⁹¹⁾ و حريفان پياله ⁽⁶⁹²⁾ از سر خاك وى بازگشتند. پير زن به سر خاكوى رفت و بنشست و گفت : خداوندا! عاجز بودم وى بر من رحمت كرد، اكنون عاجز شده استبر وى رحمت كن ؛ بيچاره بودم بر من بخشيد، اكنون بيچاره شده است بر وى ببخشاى ؛درمانده بودم دستم گرفت ، اكنون درمانده است دستش گير. آن شب يكى از بزرگان وى رابه خواب ديد. پرسيد كه حالت چيست ؟ گفت : اگر حمايت و شفقت آن ضعيفه نبودى ، دماراز من برآمد بود. عدل ما، ما را دست گرفت ، احسان ما، ما را نجات داد. هان اى بزرگان !عدل كنيد. هان اى خواجگان ! فرو مگذاريد.