مؤلف: وقيل معناه متكفل بحفظه الى آخر الدهر على ما هو عليه فتنقله الامة و تحفظه عصرا بعد عصر الى يوم القيامة لقيام الحجة به على الجماعة من كل من لزمته دعوة النبى (ص) عن الحسن.

مرحوم شعرانى: و لا ينفى ذلك تعدد القراآت المجوزة من النبى(ص).

مؤلف: عبدالله عباس گفت شياطين از آسمان محجوب نبودند بر آسمان شدندى و خبر آسمان به زمين اوردندى و القا كردندى بر كَهَنَه چون عيسى(ع) از مادر بزاد ايشان را از سه آسمان منع كردند.

مرحوم شعرانى: از اين عبارت معلوم مى شود پيش از بعثت خاتم انبياء(ص) شهاب ديده مى شد و مؤيد ان است روايتى كه زهرى از حضرت زين العابدين(ع) از اميرالمؤمنين روايت كرده است كه پيغمبر(ص) با جماعتى از صحابه نشسته بودند ستاره اى بدويد و روشن شد پيغمبر فرمود شما در جاهليت چه مى گفتيد هرگاه چنين حادثه مى افتاد گفتند مردى بزرگ به دنيا آمد يا از اين جهان رفت فرمود ستاره براى ولادت با وفات كسى افكنده نمى شود الى آخر الحديث و گويند در كتب يونانيان هم ذكر اين ستاره هاى دونده هست والله العالم.

مؤلف: يعقوب ابن عتبة بن أخنس بن شريق گفت أول كسى كه از اين قذف نجوم بپرسيدند قبيله ثقيف بودند به نزديك عمرو بن اميه آمدند و او مردى بود از بنى علاج و داهى و زيرك بود او را بگفتند كه اين حادثه كه در آسمان پديد آمده است عجب است از قذف نجوم او گفت بنگريد اگر اين نجوم معروف است كه مردم شناسند و به آن راه برند و از جمله انواء باشد در تابستان و زمستان اين آخر دنياست و هلاك خلق خواهد بودن و اگر آن بر جاى خود است و اين دگر ستاره هاست آن كارى است كه خداى به اين خلق مى خواهد.

مرحوم شعرانى: از اين حكايت مستفاد ميگردد كه اين حادثه در زمان پيغمبر(ص) اتفاق افتاده و مردم پيش از آن نديده بودند و جمع ميان اين كلام و روايت سابق آن است كه گاهى تير شهاب بسيار مى شود كه آن را تناثر النجوم گويند و در سال 329 هجرى هم اتفاق افتاد و آن چيز تاره بود كه هر وقت به آسمان نگاه مى كردند شهاب هاى بسيار از هر طرف آسمان روان بود و آن كه پيش از آن ديده بودند ستاره باران نبود بلكه نادراً شهابى ديده مى شد.

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الانسانَ

مؤلف: يعنى آدم من صلصال اى من طين يابس يسمع له عند النقر صلصلة اى صوت.

مرحوم شعرانى: و ان حملناه على نوع الانسان كان صحيحا فان هذا النوع مخلوق جسده من التراب و يرجع ترابا بعد الموت و اما الجن فمخلوق من النر والطريق الى اثبات وجود الجن و خلقه الشرع فهم خلق مستقل عن الانس يشبه وجودهم وجود الاروح السارية فى العروق الموجدة للحرارة فى الانسان و لايرون بالبصرالطافتهم و معذلك تعلق نفس يا بدانهم اللطيفة و هم يكلفون و لا نلم منتفاصيل امورهم شيئا.

مؤلف: ما بيافريديم آدم را.

مرحوم شعرانى: اين گونه تعبير در قرآن و كلمات عرب بسيار است آدم گويند و از آن نوع انسان خواهند و اگر كسى گويد خداوند همه افراد انسان را از گل آفريد صحيح است زيرا كه ماده انسان خاك است و پس از مردن و زوال صورت انسانى باز خاك مى گردد.

إلاّ إبليسَ

مؤلف: همه سجده كردند مگر ابليس كه اباء كرد و امتناع از آن كه سجده كند و كلام در آن كه ابليس از جمله فرشتگان بود يا نه باستقصاء برفته است و نيز اين قصه به تمامى در سوره البقره.

مرحوم شعرانى: اما آنچه در سوره بقره گفت راجع به آدم بود و عين آن را در اينجا نسبت به بشر و نوع انسان داد چون مقصود شناختن نوع است تا انسان بداند در عرض ساير حيوانات نيست و روحى كه در او دميده شده و از آدم به او ارث رسيده سزاوار آن است كه فرشتگان سجده او كنند و ابليس همت بر اغواى او گماشته نه چنان كه ماديان و دهريان پندارند انسان هم حيوانى است بى تكليف هنگام موت فانى مى شود وجود او عبث است.

قالَ هذاصِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقيمٌ.⁽¹⁾

مؤلف: قرا يعقوب صراط على بالرفع و هى قرائة ابى رجاء و ابن سيرين و قتادة و الضحاك و مجاهد و قيس بن عبادة و عمر و بن ميمون و روى ذلك عن ابى عبدالله عليه السلام و الباقون من القراء قراوا على.

مرحوم شعرانى: و قال فى فصل الخطاب ان قرائته (ع) صراط على تجر على و اضافة صراط اليه و هو غلط لان قرائة يعقوب بالرفع مشهورة

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. حجر 41 /منهج الصادقين ج 5 ص 163

صفحه 243

قريبة من التواتر او متوار و يؤيده قرائة الجماعة الذين ذكرهم المصنف و قرائة اهل ابيت موافقة لقرائة بفض القراء غالبا بشهادة التبع و نقل المصنف حجة لاطلاعه على كتب و اقوال ليس لاهل زماننا سبيل اليها كما نرى انه روى فى قرائههم عليهم السلام ماليس فى كتبنا فى الحديث فى زماننا فلا ريب ان قرائته (ع) على بالرفع كسائر القراء.

مؤلف: قال ابن جنى على هنا كفولهم كريم شريف.

مرحوم شعرانى: ذهب صاجب فصل الخطاب هنا مذهبا بعيدا عن الواب و خطا المصنف واحتج بروايات ليس فيها تصريح و لا اشاره الى كون على مجرورا و ليست القرائة مما يثبت بالحدس و التخمين و روى السيارى ان فى القرآن ذكر اسم على عليه السلام فى هذه الاية و لا يدل كلامه ايضا على انه مجرور اذ لعله حمل المرفوع عليه صلوات الله عليه كانه بدل من الصراط و هذا من باب التاويل على خلاف الظاهر الذى لايستلزم سلاسة العبارة كتاويل الشههد الاثنى عشر بالائمة (ع) و قوله تعالى ان من شيعته لابراهيم بان ابراهيم من شيعة على(ع) و امثال هذه التاويلات ليست مما نحمل عليها ظاهر كلام رب العالمين حتى يخرج عن الفصاحة بل عن الصحة و ان كان ماورد من ذلك صحيحا فليس المراد انها المعنى المستعمل فيه اللفظ او انها مرادة من الكلام بل هى امور حقيقيه يجب ان يتنبه لها عند قرائة الاية.

مؤلف:گفت حق تعالى اين اخلاص درايمان واقوال وافعال راهى است كه حق است برمن رعايت ان راست است يعنى كجى نداردوزودصاحب خودرابه منزل مى رساند.

مرحوم شعرانى:دربعضى كتب شيعه امده است كه اشاره به صراط امى ارمؤمنين(ع)است وبى شك صراط مستقيم همان بودكه اورفت چنان كه پيغمبردرخبرمتفق عليه فرمود:على مع الحق حيث مادار.امادرمقام تفسيرمفهومى همان كه مؤلف گويدگافى است ومادرمقدمه جلداول فرق ميان تفسيرمفهوم ومصداقى رابيان كرديم.

مؤلف: ابن ابى رياح روايت كند و او از جمله صحابه است كه رسول(ص) يك روز از در بنى شيبه در مسجد الحرام آمد و ما جماعتى حديث مى كرديم و مى خنديديم ما را گفت چرا مى خنديد و بگذشت چون به نزديك سنگ سياه رسيد باز گرديد و گفت جبرئيل آمد اين ساعت و گفت خداى مى گويد چرا بندگان مرا نوميد مى كنى و اين آيه آورد «نبىّء عبادى أنّى أنا الغفور الرحيم».

مرحوم شعرانى: كلمه مختصر اينجا هيچ تناسب ندارد شايد تصرف ناسخان كتاب است. ابن أبى رياح از صحابه رسول(ص) عبدالله نام داشت و در عبارت سند تصحيف است در تفسير طبرى از مصعب بن ثابت از عاصم بن عبدالله از ابن ابى رياح يعنى عطا از مردى از اصحاب رسول خدا روايت كرده است و در درالمنثور گويد از طريق عطاء بن ابى رياح از مردى از اصحاب رسول خدا(ص).

قالَ اَبَشَّرْتُموُنى عَلى اَنْ مَسَّنِىَ الْكِبَرُفَبِمَ تُبَشِّروُنَ.⁽¹⁾

مؤلف:گفت برسبيل تعجب:ايابشارت مى دهيدمرابرانكه رسيبده است يعنى دروقتى كه به من رسيده بزرگ سالى.تعجب وى دراين بودكه پيربزرگسال پسرى به چه وجه حاصل شوديعنى بازجوان گردديابرهمان حالت كه هست اين صورت وجودگيردپس به چه نوع وچگونه مژده مى دهيدمرا؟استعجاب به اعتبارعادت بودنه قدرت حضرت عزت.

مرحوم شعرانى:يعنى بازكارهاى جوانى درمضاجعت كه ازپيران نيايدبازيابدولذات ان عصرراتجديدكندياانكه اتفاقاًيك باركام

مؤلف: قرا جميع القراء اليكة هاهنا لانها مكتوبة بالالف.

مرحوم شعرانى: اعلم ان كلمة اليكة وردت فى اربع مواضع فى القرآن الكريم كتبت فى موضعين منها بالفين قل اللام و بعدها احد هما هنا و الثانى فى سورة (ق)و كتبت فى موضعين ليكة بحذف الالفين جميعا احدهما فى السعداء و الخر فى (ص) و حفظ المتاخرون هذا الرسم حفظا لخط القرآن عن التغيير و لا ادرى كيف يدعى الاخباريون تحريف القرآن مع هذه الذقة فى ضبطه و لا يرون التحريف فى الاحاديث المنقولة بطريق الاحاد.

وَ لَقَد كَذَّبَ أصحابُ الحِجْرِ المُرْسَلينَ

مؤلف: جابر عبدالله انصارى و عبدالله عمر گفتند ما با رسول(ص) بثمود بگذشتيم ما را گفت در سراى اين ظالمان مشويد الا گريان ترس آن را كه نبايد به شما رسد آنچه به ايشان رسيد. آنگه گفت آن قوم صالح بودند خداى تعالى همه را هلاك كرد الا يك مرد كه او در حرم خداى بود كه به حرمت حرم او را هلاك نكردند گفتند يا رسول الله او چه مردى بود گفت نام او ابورغال بود آنگه رسول بانك بر ناقه زد و او را بجنبانيد و سبك از آنجا برفت.

مرحوم شعرانى: بعضى گويند ابورغال نام مردى است كه اصحاب فيل را چون آهنگ خرابى كعبه داشتند به مكه راهنمايى كرد و قبر او را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. حجر 54 /منهج الصادقين ج 5 ص 166

صفحه 244

عرب رجم مى كردند و بعضى گويند وى غلام شعيب بود والله العالم.

وَ قُلْ أنِّى أنا النَّذيرُ المُبين

مؤلف: بگوى اى محمد كه منم آن ترساننده بيان كننده، در خبر است كه يك روز عبدالله مسعود به در حجره رسول(ص) آمد و در بزد رسول فرمود من على الباب؟ گفت أنا يا رسول الله، رسول(ص) به خشم آمد و گفت أنا و أنا و هل لمخلوق يقول أنا چون در بگشادند و عبدالله مسعود درآمد و اثر خشم بر روى رسول بديد گفت يا رسول الله چه گناه كرده ام؟ گفت يابن مسعود ندانى كه هيچ مخلوقى را نرسد كه گويد أنا؟ گفت يا رسولا لله توبه كردم كه نيز نگويم. حق تعالى چون او اين ادب نگاهداشت گفت اين همه جهان را حرام است جز تو را بگو بر اطلاق كه «انى أنا النذير المبين».

مرحوم شعرانى: بسيار ائمه و صلحاء و بزرگان «أنا» گفتند و از خويش بدين كلمه تعبير كردند و كسى آن را حرام نداند اما درباره مواضع گفتن آن خلاف ادب است.

وَاعْبُدْرَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقينُ.⁽¹⁾

مؤلف:و پرستش كن پروردگار خود را تا وقتى كه مرگ بيايد بر تو.مرگ كه متقين است رسيدن آن به هر مخلوقى زنده،مراد آن است كه مادام كه زنده اى ترك عبادت او مكن و دست از پرستش او باز مدار.

مرحوم شعرانى:از بعضى عوام صوفيه نقل مى كنند كه ترك عبادت كرد كه من به يقين رسيده ام و آن غايت عبادت است و چون كسى از بزرگان عرفا را نديديم به اين آيه ترك عبادت را تجويز كند با آن همه كتب كه در دست است اين دعوى را به يكى از عوام آنان نسبت داديم.بارى اين سخن خارج از قواعد عربيت است چون يقين در اينجا صفت مشبهه است يعنى امر واضح نه مصدر يا اسم مصدر و نيز گوئيم اگر مراد يقين به وجود خدا باشد در مبدأ تكليف حاصل است و اگر يقين به همه چيز باشد براى هيچكس حاصل نشود مگر معصوم و آنكه احتمال خطا بر وى روا بود هرگز يقين به همه چيز او را حاصل نشود. چنانكه محى الدين عربى در كشف الاسرار شريعت و بيان رموز حقيقت هيچكس به پايه او نرسيد در بعض مكاشفات خود صورتهاى مجسم و هم خويش را حقيقت واقع پنداشت و آنكه هيچ خطا نكند چهارده معصومند عليهم السلام.

مؤلف: واعبد رب حتى ياتيك اليقين اى الى ان ياتيك الموت عن ابن عباس والحسن و مجاهد و قيل حتى ياتيك اليقين من الخير و الشر عند الموت عن قتادة و سمى الموت يقينا لانه موقن به.

مرحوم شعرانى: اليقين قد يكون صفة مشبهة كالشريف وهو الامر المشكوك و قال بعض اهل عصرنا لايجوز اطلاق اليقين على المتيقن لاحقيقة و لا مجازا و هو سهو بل يجوز حقيقة و مجازا.

 

سوره مباركه نحل

يُنَزِّلُ المَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أمرِهِ

مؤلف: عامّه قرّاء خواندند ينزّل بضم ياء و كسر زاى من التنزيل و اضافه الفعل الى الله تعالى.

مرحوم شعرانى: خداوند در تعداد نعيم خويش ذكر مخلوق خود كرد ابتدا به اشرف چون در خلق اشرف مقدم است و از ملائكه و روح آغاز نمود.

خَلَقَ السمواتِ وَالارض

مؤلف: كه او آفريد آسمان و زمين را به حق.

مرحوم شعرانى: پس از ذكر ملائكه و روح ذكر آسمان كرد كه اشرف اجسام است و مقدم است در خلقت جسم بالنسبه به زمين آنگاه ذكر انسان در قوس صعود و خلق هر چيز براى وى.

وَالأنعامَ خَلَقَها لَكُمْ فيها دِفءٌ

مؤلف: شما را در آن گرمى هست يعنى در اصواف و اوبار و اشعار آنچيزها كه ازو بافند پوشش را و لحاف را و جامه ها كه شما را به زمستان گرم دارد.

مرحوم شعرانى: تركيب اجزاى پشم و كرك از عناصر و اجزائى است كه طبعاً مانع بيرون رفتن حرارت است و هيچ چيز مانند آن مناسب

1. 4)حجر /99منهج الصادقين ج 5 ص 176

صفحه 245

پوشش حيوان نيست و از پنبه و اجسام ديگر اين فائده نيايد و اگر خداوند خالق با حكمت و تدبير و عالم به خواص اشياء نبود خاصيت پشم و ديگر اجسام نمى دانست و ميان آنها امتياز نمى داد براى حيوان انتخاب پشم نمى كرد و در زمين هاى سرد قطب پوست هاى پر كرك و لطيف مانند سنجاب و قاقم براى آنها نمى آفريد.

وَيَخْلُقُ مالاتَعْلَموُنَ.⁽¹⁾

مؤلف:ومى آفريندچنانچه ايشان راآفريده آن چيزى راكه شمانمى دانيدازحشرات وهوام وطيوروسايرجانوران.

مرحوم شعرانى:گروهى ازمردم عصرماگويندمرادمركوبات ديگراست براى سوارى مردم كه قرينه خيل وبغال وحميرآورده است مانندسياره وطياره واگرگوئى اينهامخلوق خدانيست جواب دهندكه خداوندنظايرآنراكه مردم ساختندبه وسائلى كه خداوندآفريده است والهام وهوشى كه اوداده نسبت به خوددهدچنانچه برمردم منت نهادبه ساختن كشتى ودرحديث معروف است:ماخلقت السماءمدحية ـ الى ان قال ـولافلكاًتسرى.

مؤلف: بعضى مفسران گفتند مراد آن است كه در بهشت چيزهايى بيافريند كه شما ندانيد و فهم و وهم شما به آن نرسد «مما لاعين رأت ولا اُذن سمعت ولا خطر على قلب بشر».

مرحوم شعرانى: بسيارى از اهل عصر ما گويند اين چيزها كه ما ندانيم و خداوند مى افريند بايد از جنس مركوب باشد تا با كلمات پيش متناسب بود و با آيه پس از اين كه ذكر سبيل و راه كرده مربوط گردد و بين مركوب و راه ذكر مخلوقى نه از اين جنس متناسب نيست و آن را حمل بر مركوب هاى عصر جديد كردند مانند ترن و طياره چنان كه خداوند ساختن كشتى را به خود نسبت داد در سوره زخرف دور نيست ساختن طياره و ترن را نيز به خود نسبت دهد چون به الهام و عقلى است كه او به انسان داد و خواصى است كه او در طبايع اشياء قرار داد والله العالم.

و الخيل والبغال و الحمير لتر كبوها و زينة.

مؤلف: وليس فى هذا ما يدل على تحريم اكل لحومها.

مرحوم شعرانى: ستدل الجصاص بالاية على تحريم لحوم الخيل و البغال و الحميز و هى لاتدل على مزلوبهم فان ذكر الله تعالى بعض منافعها الظاهره المعروفة لاتدل على حرمة ماسواها فالاية ساتة عن الاكل و حكمه اذ ليس منفعة معتادة و الحديث يدل على الحل.

مؤلف: و هو الذى سخر البحر لتاكلوا منه لحما طريا.

مرحوم شعرانى: يستدل بهذه الاية على ان السمك لحم عاذا حلف ان لاياكل اللحم وجب عليه اجتناب السمك ايضا و هذا قول الفاضل ابن ادريس و اختلف فيه قول الشيخ و لا يبعد قول من يدعى صيرورة اللحم مجازا مشهورا فى عرف الناس ينصرف الذهن منه الى لحم البقر و الغنم و مثلهما ال لحم السمك فلا يهنث به و لا يبعد الحنث باكل الشحوم التى لاتنفك عن اللحم غالبا و المجاز المشهور مقدم على الحقيقة.

وَاَلْقى فى الْاَرْضِ رَواسِىَ اَنْ تَميدَبِكُمْ.⁽²⁾

مؤلف::و افكند در زمين كوههاى بلند و بزرگ جهت كراهت آنكه ميل كند به شما زمين .يعنى متحرك و مضطرب نگرداند . واين جهت آن است كه زمين قبل از آنكه كوهها مخلوق گردند بالطبع كره حقيقيه بسيطه بود كه از شأن او تحرك بالاستداره است چون افلاك و تحرك آن به ادنى سبب تحرك است پس چگونه كوهها كخلوق گشتند بر وجه آن جوانب آن متفاوت شد و جبال به ثقلها مانند مركز ارض شد و همچه اوتاد آن گشته منع حركت از آن كرد .

مرحوم شعرانى:مردم صر ما گويند وسط زمين مايعى مذاب است بسيار گرم و بر آن قشرى است از خاك و احجار كه هر گاه جسم گداخته مركزى طغيان كند قشر خاك را بشكافد و مانند كوه آتش فشان بيرون ريزد بنابراين وجوه

كوههاى سنگين و سنگهاى سخت براى مقاومت اضطراب و طغيان آن باشد .

مؤلف:

مرحوم شعرانى:

إنّما قَوْلُنا لِشَىءِ ـ الآية

مؤلف: و معنى آيت آن است كه ما چون خواهيم كه فعلى كنيم از احياء موتى و جز آن مرا رنجى نرسد و مشقتى نباشد، از طريق مثل بيش از آن نباشد كه گويد كن بباش، بباشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نحل 8 /منهج الصادقين ج 5 ص 180

2. 4)نحل 19 / منهج الصادقين ج 5 ص 183

صفحه 246

مرحوم شعرانى: از طريق مثل گفت براى آن كه علماى ما خطاب معدوم را جائز نمى دانند و حضرت اميرالمؤمنين(ع) فرمود كلمه كن همان ايجاد است و سرعت اطاعت ممكن را تمثيل به كن فيكون كرد.

مؤلف: و بعضى متكلمان محققان از اصحاب اشعرى به اين آيه تمسك كردند و استدلال كردند به او بر قدم قرآن و گفتند چون خداى تعالى خلق كه آفريند و فعل كه كند به اين قول كند كه كن اگر اين كلام محدث باشد اين را نيز كلامى و قولى بايد و اين قول را نيز قولى حتى يؤدى الى مالايتناهى پس بايد تا فعل محدث به كلام نامحدث كند و اين گوينده فاضل را شرم نيايد از چنين فضل و عرض كردن اين فضل و گمان برد كه خداى تعالى فعل به كلام كند، نداند كه خداى تعالى فعل به قادرى كند، اما به قدرت نزديك ايشان.

مرحوم شعرانى: قادرى و قدرت هر دو به يك معنى است چون ياء در قادرى مصدرى است الا آن كه اشاعره به قدرت تعبير مى كنند و آن را از صفات قديمه زائده بر ذات مى دانند و دلالت كلمه قادرى بر متصور ايشان واضح نيست.

وَسَخَّرَلَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهارَوَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَوَالنُّجوُمُ مُسَخَّراتٌ بِاَمْرِهِ.⁽¹⁾

مؤلف:ورام گردانيدبراى انتفاع شماشب وروزرايكى براى آرايش وديگرى براى آسايش وآفتاب وماه رابه جهت انضاج فواكه وادراك زرع ومعرفت حساب سنين وشهوروستارگان رابراى شناختن راههاوزينت يعنى اينهمه شمارانفع مى رسانددرحالتيكه هستندرام شدگان به امرخداى كه پروردگارهمه است ودرانوارگفته كه درآيه ايذان است به جواب كسى كه مى گويدمؤثردرتكوين نبات حركات كواكب است واوضاع آن چه برتقديرتسليم شبهه اى نيست درآنكه اينهانيزممكنة الصفات والذاتندوواقع بربعضى وجوه محتمله پس ناچارآن راموجدى مخصص مى بايدكه مختاروواجب الوجودباشدبه جهت رفع دوروتسلسل.

مرحوم شعرانى:نورآفتاب وحرارت آن وبادوابروباران درنبات مؤثراست به تسخيرحقتعالى واگراونمى خواست اين وسائل رانمى آفريدواگرگوئى خودچرابالمباشره نيافريدتاشبهه تأثيراسباب زائل شودگوئيم اسرارفعل اورااوداندوابى الله ان يجرى الامورالاباسبابها.باآنكه وسائط نيزممكن الوجودوبايدحظ خودراازوجوددريابد.

انّ فى ذلِكَ

مؤلف: در اين آياتى و دلالاتى هست عاقلان را.

مرحوم شعرانى: اين آيات ترغيب در علوم طبيعى است خصوصاً در حال حيوان و نبات و فوائد و حكمى كه خداوند در آن ها بكار برده است تا از آن به خالق پى برند و اگر گويى بسيارى از اصحاب اين علوم شائند گوييم توجه بسيار به صنعت آنان را از صانع باز داشته و همه كس چنين نيست.

مؤلف: الوان شايد تا حمل كنند بر حقيقت و شايد تا حمل كنند بر انواع و شايد كه حمل كنند بر هر دو وجه، به نزديك ما هر لفظ به يك بار عبارت توان كردن از دو معنى مختلف و از حقيقت و مجاز و اين مسأله اى است از اصول فقه كه يعبّر باللّفظة الواحدة عن المعنيين المختلفين و عن الحقيقة والمجاز كقولهم.

مرحوم شعرانى: اين مسأله در اصول فقه است كه آيا مى توان لفظ مشترك را در بيش از يك معنى استعمال كرد يا جائز نيست در صورتى كه اجتماع آنها ممكن باشد مانند دوش در فارسى كه مشترك است هم شب گذشته را از آن مى خواهند و هم دوش به معنى منكب و پشت شانه و سعدى گويد:

آن سيل كه دوش تا كمر بود

امشب بگذشت خواهد از دوش

دوش در مصرع اول به معنى گذشته است و ممكن نيست از آن معنى منكب خواست اما در مصرع دوم هر دو ممكن است و سعدى هر دو را خواسته هم شب گذشته و هم منكب. از علماى اصول آنها كه در ادب مهارت دارند جائز مى شمارند و آنها كه در ادب ضعيفند و به قياس و عقل اعتمادشان بيشتر است جائز نمى دانند و استعمال در حقيقت و مجاز هم بر اين قياس و صاحب اين كتاب همه را جايز مى داند.

مؤلف: يحيى بن اسماعيل گفت مردى نزديك باقر(ع) آمد و او را گفت به رحلى زنان زكات بايد داد؟ گفت نى هى كما قال الله تعالى «حلية تلبسونها».

مرحوم شعرانى: اگر در حليه زكات بود بايد در قليل و كثير آن زكات داد چون نصابى براى آن از شرع معهود نيست و اگر كسى يك مرواريد بيرون آورد حلال نيست مگر زكات آن را بدهد و اين برخلاف اطلاق و سيره است.

وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضلِه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نحل 12 /منهج الصادقين ج 5 ص 182

صفحه 247

مؤلف: و نيز مسخّر كرده است براى شما دريا تا طلب كنيد از فضل و نعمت او يعنى طلب روزى كنيد در او به طرى قتجارت.

مرحوم شعرانى: به تجربه ثابت است كه هر قوم در كشتى رانى و دريانوردى پيش ترند در ثروت از ديگران بيشترند.

مؤلف: وهب منبه گفت خداى تعالى زمين بيافريد مى جنبيد چنان كه كشتى باشد بر سر آب و گفتند بار خدايا كس بر آنجا آرام نتواند گرفتن خداى تعالى در شب كوه ها بيافريد و ميخ زمين كرد و فرشتگان ندانند تا خداى تعالى كوه ها از چه آفريد.

مرحوم شعرانى: به روايت وهب بن منبه اعتبارى نيست چون وى از پيغمبر روايت نكرده و براى فرشتگان روز و شب يكسان است.

مؤلف: و روايت كرده اند از اميرالمؤمنين(ع) كه او گفت چون خداى تعالى زمين بيافريد زمين آرام نمى گرفت گفت بار خدايا بر من جماعتى خواهى آفريدن كه تو را آزارند و معصيت كنند و پليدى ها بر من اندازند خداى تعالى كوه ها بر او افكند تا مؤتد شد بعضى شما مى بينيد و بعضى نمى بينيد و اين إمّا بر طريق تمثيل باشد.

مرحوم شعرانى: يعنى زمين را تشبيه به انسان فرمود و به زبان حال نطق كند و مقصود از زمين قطعات خشكى است كه در اول خلقت بر روى آب پديد آمد چون آب بر همه كره احاطه داشت و اندكى از زمين از قعر دريا برجست و از آب به در آمد و باطن زمين هم اكنون مايع است و به سنگينى كوه ها استوار گشته وگرنه پيوسته ميلرزيد.

وَعَلامات وَبِالْنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدوُنَ.⁽¹⁾

مؤلف: و ديگر پيدا كرد نشانه هاى راه براى روندگان از كوهها و پشته ها و مانند ان تا در بوادى هلاك نشوند و به منزل مراد رسند و به ستارگان چون ثريا و بنات النعش و جدى و فرقدين و شعريين و سماكين و مانند آن ايشان يعنى ادميان راه مى يابند در خشكى و ترى .

مرحوم شعرانى:مرددم عصر ما نجوم را تنها براى راهبرى در كشتيرانى و خشكى مى برند و آن تاًثير كه در سعد و نجس مدعى بودند به تدريج بر افتاده است همچنانكه قرآن آنرا براى هدايت فرموده و از اينجا معلوم مى شود كه علم

نجوم براى اين مقصود ممدوح و مطلوب خداوند متعال است و تمسك با ظلال و جيوب و رصد و استخراج مقدار

حركات انهاو سمت حركت در كشتى يا قبله وامثال اينها صحيح است.

مؤلف: و اذا قيل لهم ماذا انزل ربكم قالوا اساطير الاولين

مرحوم شعرانى: و روى فى قرائة اهل البيت و لم ينقله المصيف و يحتمل كونه من المدرج و هو فى القرائة ان يكون الكلمة من تفسير او تاويل و وهم الراوى فجعلها قرائة و امثال ذلك كثيرة حتى من العامة و ذكره فى الاتفان و ى ؤيده ان السورة مكية و يبعد اختلافهم فى على (ع) مع كونهم مشركين و تكذيب النبى (ص) و انكار الوحيد اولى بهم و ان ثبت مثل هذا التاويل من الائمة (ع) فالمراد الحاق انكار على (ع) بمدلول الاية لاتحاد المناط لالشمول اللفظ.ماذا انزل ربكم فى على قالوا اساطير الاولين.

مؤلف: فاتى بنيتهم من القواد.

مرحوم شعرانى: و فى بعض نسخ كتب الحديث بيتهم و احد البيوت و لا استبعاد فى اختلاف النسخ فى الحديث اذ لم يكن اعتناؤهم لضبط العاظ الحديث نظير اعتنائهم بضبط الفاظ القرآن فالتصحيف و التغيير فيها قريب جدا و لذلك لايثبت القرآن و القرائة بخبر الواحد و الظن و التخمين ولم ينقل المصنف هذه القرائة عن غير اهل البيت(ع) و مثله نادر ولم يذكر فى هذا الكتاب جميع القراآت المتواتره ضلا عن الشاذة فلعل لهم (ع) موافقا لم يذكره.

مؤلف: فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لاتعلمون.

مرحوم شعرانى: و استدل بعضهم بقوله تعالى فسئلوا اهل الذكر ان كنم لاتعلمون على حجية خبر الواحد و هو ضعيف لان الاظهر فى منطوق الاية ان المراد باهل الذكر العلماء باخبار الماضين و موضوع السؤال كون الانبياء بشرا و لا معنى لايجاب التعبد بالظن عليهم بل المراد السوال حتى يحصل العلم من تواتر اهل الذكر و القرائن الموجبة لليقين كون الانبياء رجالا لا ملائكة.

مؤلف: يخاطب مشركى مكة و ذلك انهم كانوا يصدقون اليهود و النصارى فيما كانوا يخبرون به من كتبهم لانهم كانوايكذبون النبى لشدة عداوتهم له.

مرحوم شعرانى: ان كان المخاطبون بقوله فاسئلوا هم المشركين فيبعد كل البعد ان يكون المراد باهل الذكر اهل القرآن لان قول المسلمين لايصير حجة على المشركينقيل ثبوت دين الاسلام لديهم والمراد هنا الاحتجاج عليهم بما يتبين منه صحة دين السلام تو ان ثبت هذا من الائمة (ع) فالمراد رجوع الناس اليهم باتحد المناط لابشمول اللفظ.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. 1)نحل 16 /منهج الصادقين ج 5 ص 184

صفحه 248

اولم يروا الى ما خلق الله من شىء يتفيوا ظلالة عن اليمينو الشمائل سجدالله.

مؤلف: و معنى سجود الظل لله دورانه من جانب الى جانب لانه مستسلم منقاد مطيع للتسخير و هذه الاية كقوله و ظلالهم بالغدو والاصال.

مرحوم شعرانى: الظل ممائل للشخص فى صورته وهيئته و حركاته و يستدل منه عليه و اسدل المنجمون على كون الارض كرة بكون ظلها على وجه القمر فى الخسوفات دائرة و يستدل المهندسون بمقدار الظل على مقدار ارتفاع الاشخاط التى لاطريق الى ذرعها كالمنارات و الجبال الشاهقة و ن عجيب امر الظل ان سقوطه على الرض ينبه الانسان على خشوع ذى الظل و افتقاره الى الله و سجوده له فهذا فى الصورة يمثل ذلك فى المعنى و يذكر الانسان الاستدلال به عليه و هذا معنى سجود الظل و ليس الظل نفسه شيئا و لكنه دليل.

مؤلف: واخبلف اهل العدل فى من الملوم من حاله انه يؤمن فيما بعد هل يجوز اخترامه فقال بعضهم يجوز لان التكليف تفضل فلا تجب التبقية و هو قول ابى هاشم و اليه ذهب المرتضى قدس الله روحه و قال آخرون لايجوز اخترامه و يجب تبقته و هو قول التلخى و ابى على الجبائى.و سوال متى قيل ان المكلف الظالم يستحق العقوبة بطلمه فما بال الحيوانات تؤخذ بغير جرم فجوابه ان العذاب للظالم عقوبة و لغير الظالم عبرة و محنة فيكون كالامراض النازلة بالاولياء و غير الملفين فيعوضون عنها.

مرحوم شعرانى: و هنا مسئلة معروفة اوجيت افتراق المعتزلة و الاشاعرة و هى انه لو مات صبى قبل البلوغ فاعترض عليه تالى بانه اخترمه حتى لم يومن و لم يفز بالثواب فاجاب ابو على بانه تعالى كان يعلم انه لا يؤمن فاخترمه فاعترض الاشعرى بانه لم لم يخترم الكافر و الجواب.

مؤلف: و روى اكلبى عن ابنعباس قال اذا استقر العلف فى الكرض صار اسفاه فرثا و اعلاه دما و وسطه لبنا.

مرحوم شعرانى: و لا يحفى ان اللبن لايحصل فى الكرش و ليس مثل هذا الامر الواضح مما يخفى على ابن عباس ولا على غيره اذ كانوا يذبحون الانعام و يخرجون كرشها و يرون ما فيه و لكن المقصود ان ما ياكله الدواب و يصير فى كرشها فرثا فهو بعينه مادة اللبن و الدم اذ يزيد اللبن بزيادة الماكول و ينقص بنقصانه فيحصل من شى واحد لبن خالص و فرث منتن و دم و هذا من عجائب قدرة الله و قال الجصاص يدل الاية على طهاره لبن الميته و حليته لانه يلابس الدم و هو طاهر فاذا لاقى جسد الميت فهو طاهر ايضا لافرق بينهما و فى ذلك روايات من ائمتنا (ع) و هكذا فى الانفخة.

رِزْقاًحَسَناً.⁽¹⁾

مؤلف:وروزى نيكه چون خرما ومويزودوشاب وسركه وغيره ايرادرزق حسن دردرمقابل سكردال است برآنكه مرادازآن سركه نيست بلكه خمراست ومصرح است برحرمت خمر

مرحوم شعرانى:يعنى رزق حسن ضدسكراست وشايدمرادشيرينى است كه علت اصل اسكاراست.

ان فى ذلك لاية لقوم يتفكرون.

مؤلف: معناه ان فيما ذكرناه من بدائع صنع الله تعالى دلالة بينة لمن تفكر فيه ثم بين نعمته علينا فى خلقنا و اخراجنا من الدم الى الوجود.

مرحوم شعرانى: الاستدلال بافعال الحيوانات على قدرة الله و حكمته بان يقال ما يترتب على افعالها من مصالح نفسها و غيرها اعظم بكثير من مقدار شعورها فيدل ذلك على كونها فى فعلها مسخرة بامرالله الالم بمصالح الخلق اذلا يمكن ان يكون الافعال اللعجيبة التى تصدر عن النحل و النمل و غيرها صادرة الاعن فكرة و روية و عقل و تجربة و ليست لهم ذلك والا لاختلف فعالها نظير تاخبلاف افعال الانسان و كذلك افعال اطفال الانسان من البكاء و الخوف و الميل الى تدى ـ الام و غير ذلك من مصالحهم اعظم من فكرهم.

اَنِ اتَّخِذى مِنَ الْجِبالِ بُيوُتاً⁽²⁾

مؤلف:والهام كردپروردگارتوبه سوى زنبوران عسل يعنى دردل ايشان افكند ان راكه فراگيرنداز شكاف كوههاخانه هاى مسدس متساوى الاضلاع اراسته به حسن صفت وصحت قسمت.

مرحوم شعرانى:چون كارى بيش از استعدادفاعل ببينيم دليل ان باشدكه به تدبيرديگرى است وحيوانى كه عملش بيش از شعوراوست البته عملش به الهام خداوند است چنانچه اگرقلمى ببينيم علوم دقيقه بركاغذ مينئيشد يقين مى كنيم محرك ان عقل بزرگى است نه قلن وكارزنبورعسل به وحى والهام الهى است.باچنان دقت خانه از موم ساختن وشكل مسدس انتخاب كردن موم كمترمصرف مى كندوگنجايش بيشتر براى عسل داردواين حساب درمعمارى تابه الهام الهى نباشدزنبور راغيرمقدراست وسطح قعرخانهاعجيب تراست چون مسطح نيست بلكه مسدس رابه سه لوزى بخش كرده است بااندك فرورفتگى چنانكه زاويه مجسمه تشكيل داده اندودقت ام از اينكه به ظاهرمى بيميك بيشترتست چون رياضيات عصرماحسابى دارندموسوم به ديقرانسيل وبه وسيله ان اقل واكثرمقادير راكه ماكزيممومينيمم بدست مى اورند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نحل 69 /منهج الصادقين ج 5 ص 205

2. 3)نحل 70 / منهج الصادقين ج 5 ص 206

صفحه 249

وبدين حساب ثابت كرده اند كه زنبور اين حساب را در خانه سازى خصوصاًدرقعران به كار برده تا كمترين موم مصرف كند زيرا كه مينيمم سطح هر وجهى از زاويه مجسمه ان است كه 109 درجه و28 دقيقه باشد وهمين اندازه را زنبئر از معمارى قعر خانه بكار برده است.

مؤلف: و نحل مُنج انگبين باشد و يكى از آن را نحله گويند من باب تمر و تمره.

مرحوم شعرانى: منج به معنى زنبور است و وحى كه به حيوان مى آيد همان است كه حكماء قوه واهمه گويند و مدرك معانى جزئيه است و تسلط اين قوه در حيوان به منزلت تسلط عقل است در انسان و در زمان ما از آن به فطرت و غريزه تعبير مى كنند و حركت حيوان مانند حركت پلك چشم انسان است كه به مجرد اشاره انگشت بى اختيار بسته مى شود يا مانند آن كه گوشش سنگين است چون خواهد درست بشنود دهان خود را باز مى كند تا هوا از راه دهان از مجرايى كه ميان دهان و گوش است صدا را به قوه سامعه برساند و هر عملى كه از مقدار فكر و انديشه عامل آن بيشتر است آن را به الهام خداوندى نسبت بايد داد چون عمل زنبور بيش از ميزان انديشه او است البته به الهام خدايى است.

ثُمَّ كُلى مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ

مؤلف: و نيز از جمله وحى كه نحل را داد آن است كه گفت گفتيم او را كه از هر ميوه پاكيزه بخورد.

مرحوم شعرانى: علماى اين فن گويند غذاى زنبور عسل گرد گلهاست و آن را كارگردان از صحرا مى آورند و در خانه پهلوى هر طفل و جوان كه هنوز قدرت پرواز ندارند مى گذارند با مقدارى عسل و از براى ملكه هم غذاى خاص شاهانه كه براى ويتامين بسيار با غذاى ديگران فرق دارد و در تفصيل آن به كتب خاص اين علم رجوع بايد كرد و «فاسلكى سبل ربك ذللا» اشاره به همه گونه اعمال نحل است بارى زنبور عسل از آيات بزرگ الهى است كه هيچ فكر ملحد و مادى و اتباع داروين و امثال او توجيه آن را به اسباب طبيعى نمى توانند كرد و جز به اعتراف به وجود خالق حكيم و عالم مدبر كه به الهام او اين اعمال صورت مى گيرد به نوع ديگر حل نمى شود.

فَاسُلكى سُبُلَ رَبّكِ ذُلُلا

مؤلف: يعنى هيچ راه بر تو دشوار نباشد كه خواهى تا آنجا روى.

مرحوم شعرانى: خانه ساختن زنبور عسل به الهام خداوندى است چون خانه هاى مسدس منظم كه مى سازد از كمترين مقدار موم بيشترين گنجايش حاصل مى شود و خانه هاشان دوطبقه است هنگامى كه در كوه يا درختان بيابان خانه كنند منحصر به همان دو است و در كندوهاى مصنوعى هم دو به دو طبقه چندى كه گنجايش كندو باشد قعر هر خانه به شكل هرمى است كه از سه سطح لوزى شكل فراهم آمده رأس و برجستگى هاى يك طبقه در فرو رفتگى هاى طبقه زير آن قرار گرفته است و تجربه كرده اند كه اگر سطحى از موم به شكل مربع يا شكل ديگر كه دلخواه زنبور نيست به وسيله قالب مصنوعى پايه ريزى كنند و زنبور را در آن رها كنند او به قوه الهام الهى متابعت آن پايه غلط نمى كند و خود به شكل صحيح ديوارها را بالا مى آورد در كتب نصارى آمده است كه يكى از نوادهاى كاسينى منجم معروف فرانسه لوزى قعر خانه ها را اندازه گرفت زاويه بزرگ آن 109 درجه و 28 دقيقه بود و زاويه كوچكتر 70 درجه و سى و دو دقيقه مردى ديگر براى مهندس بزرگ و معروف آلمانى موسوم به كونيگ نوشت اگر كسى خواهد به كمترين مقدار مصالح بزرگترين گنجايش هرمى بسازد كه از سه سطح لوزى فراهم آيد زواياى لوزى چه خواهد بود او به حساب ديفرانسيل حل معضل كرده در جواب نوشت قه 26 درجه 109 و قه 34 درجه 70 بى آنكه بداند سؤال راجع به خانه زنبور است دو دقيقه با يكديگر تفاوت آمد. پس از وى مهندس ديگر به دقت حساب كرد و نام او ماگ لورن و چنان يافت كه آن دو دقيقه خلاف هم در حساب اول تقريب و مسامحه است. حيوان شناس بزرگ معاصر ما لئون برتن پس از نقل اين حكايت گويد سخن فيثاغورس درست آمد كه مى گفت هيچ چيز تا در عالم غيب با هندسه سنجيده نشود به اين علم نمى آيد ما گوييم در اين معنى آيه كريمه قرآن است «و ان من شىء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم» و نيز فرمود «و كل شىء عنده بمقدار عالم الغيب والشهادة الكبير المتعال».

يَخْرُجُ مِن بُطُونِها شرابٌ مُختَلِفٌ ألوانُهُ

مؤلف: گفت از شكم او بيرون مى آيد شرابى به رنگ هاى گوناگون از سفيد و سرخ و زرد.

مرحوم شعرانى: غده هاى خاص هست كه از آن موم مى تراود مانند شير از پستان و غده هاى ديگر كه عسل مى دهد و اين كارها را زنبور كارگر انجام ميدهند به الهام الهى و ملكه امر و نهى ندارد بلكه تنها مادر است و تخم مى گذارد و غذا بهتر مى خورد و عمرش طولانى تر است و هر وقت خانه ها را از عسل پر كرد و جمعيت مملكت بسيار شد با گروهى از عمال به جاى ديگر هجرت مى كند.

وَ سَرابيلَ تَقيكُمْ بَاسَكُمْ

مؤلف: عطاى خراسانى گفت قرآن بر حسب عادت و آلت عرب آمد نه بينى كه خدا گفت من الجبال أكناناً و آنچه براى ما در زمين سهل

صفحه 250

پديد كرد بيشتر و بهتر است وليكن ايشان اصحاب جبالند و زمين ايشان كوهستان است همچنان گفت «و من أصوافها و اوبارها و أشعارها» و آنچه براى ما پديد كرد از ابريشم و خزّ و قز و قطن و كتان بيشتر و بهتر است وليكن ايشان اهل باديه اند و ايشان را چهارپاى باشد و اثاث ايشان بيشتر از موى چهارپايان بود و همچنين گفت «تقيكم الحر» و آنچه سرما باز دارد بهتر بايد وليكن بلاد ايشان گرمسير است براى آن منت كه نهاد به بازداشت گرما نهاد كذلك قوله «من جبال فيها من برد» و اين ثلج و برف كه ما را باشد بيش از آن و به از آن و بى آفت تر از آن است، وليكن در بلاد ايشان نباشند و نشناسند آن را، اين جواب طاعنى است اگر به اين چيزها بر قرآن طعن زند.

مرحوم شعرانى: آن حكمت كه در پشم و كرك هست و آن عجائب كه در خلقت آن براى پوشش جانوران تعبيه شده است در ابريشم و كنان و پنبه حاصل نمى شود و از اين جهت براى نگاهدارى حيوان خداوند پشم آفريد نه پنبه انسان هم كه مرضش از اختلاف حرارت و برودت هوا پديد آمده است بايد عضو آفت زده را با پشم بپوشد و به پنبه سود ندارد از اين جهت خداوند براى حفظ پشم را ذكر كرد و غير پشم آن فائده را ندارد. نيز آن اكنان و منزلگاه و سايبان كه در كوه است به دست قدرت آفريده شده است در دلالت بر حكمت او واضح تر است از خانه كه انسان در زمين سهل به دست خود مى سازد.

مؤلف: ضرب الله مثلا عبدا مملوكا لايقدر على شىء.

مرحوم شعرانى: استدل الجصاص و غيره بهذه الاية على ان العبد لايملك شيئا و هو ضعيف لان لايقدر على شىء لايدل على لايملك شيئا كما قال تعالى احدهما ابكم لايقدر على شىء و حمله على العبد الا بكم بعيد جدا و كما قال تعالى للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله لايستطيعون حيلة و ايضا فان الصغير تو المجنون و المحبوس و الجنين لايقدرون على شىء و يملكون اجماعا فاناستدل احد بما ورد فى ذلك من النبى (ص) او الحجج المعصومين(ع) فهو استدلال بالسنة لابالكتاب و قول الجصاص لافرق بين العبتد و الحر فى القدرة باطل لان العبد محبوس فى خدمة المولى و المحبوس غير قادر على الكسب لنفسه.

مؤلف: اى بين الله مثلا فيه بيان المقصود تقريبا للخطاب الى افهامهم ثم كر ذلك المثل فقال عبدا مملوكا لايقدر من امره على شىء.

مرحوم شعرانى: و يدل هذه الاية على كون العبد محجورا عن التصرف و ان قلنا بملكه فلا يصح منه عقد النكاح لنفسه و لغيره و البيع و الوكالة و اليمين و العهد الا ان يثبت شىء بدليل كالطلاق و ذلك لان قوله تالى لايقدر على شىءليس قيدا احترازيا بل هو تاكيد اذ ليس العبد على قسمين عبد يقدر و عبد لا يفدر.

ألّذينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبيلِ اللهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ العَذابِ

مؤلف: عبدالله عباس گفت و مقاتل و ابن زيد اين زيادت عذاب پنج جوى باشد از مس گداخته چون آتش، از زير عرش بيرون مى آيد.

مرحوم شعرانى: چون دوزخ عذاب آن از عالم آخرت است به اعتبار آن ملاء اعلايش گويند چنان كه در آيه كريمه است «بالملاء الا على اذيختصمون» و عرش در اينجا تعبير ازعرش روحانى و ملاء اعلاست براى تعظيم عذاب و سوزش آن نه براى تشريف و تكريم و اين كه در روايت آمده است بهشت در زير عرش است و دوزخ در زير درياها و قعر زمين در مقام توهين و پستى دوزخ است كه راه فرار نيست وگرنه هر چه در زير طبقه هفتم باشد هم مبدء آن از عرش رحمان است و ترى آب قعر زمين از باران آسمان.

مؤلف: اِنَّ اَللّه يَأمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاِحْسانْ وَ ايتاىِ ذِى الْقُرْبى.

مرحوم شعرانى: كتبوا ايتاى بياء بعد الالف و حفظ المتاخرون هذا الرسم حتى لايتطرق التغيير الى القرآن الكريم و لكن يفند الجاهل هذه القيدات لعدم تفطنه لمزايا الامور و يقف حمزة على امثال هذه الهمزات تالمكتوبة بالياء بعد الالف بابدال الثانية الف او ياء مع المدو القصر و التوسط و بالتسهيل كالياء مع المد و القصر و بالياء و القصر مع روم حركتها فهذه تسعة و فى الهمزة الاولى التحقيق و بين لتوسطها و مضى الكلام فى تذكرون.

تبيانا لكل شىء.

مؤلف: اى بيانا لكل امر مشكل و معناه ليبين كل شىء يحتاج اليه من امور الشرع فانه ما من شىء يحتاج الخلق اليه فى امر من امور دينهم الا و هو مبين فى الكتاب اما بالتنصيص عليه او بالاحالة على ما يوجب العلم من بيان النبى(ص) و الحجج القائمين مقامه او اجماع الامة.

مرحوم شعرانى: بقوله ما ابيكم الرسول فخذوه و ما نهيكم عند فانتهوا و بقوله تعالى اطيعو الله و اطيعو الرسول و اولى الامر منكم و الامر بمتابعة الاجماع عندنا مرجعه الى متابعة الحجج عليهم السلام و انما الاجماع طريق الى العلم بامرهم (ع) و ذلك لان العلم باتفاق جميع الامة الحاصل من اتفاق منرايناهم علم اجمالى بمذهب الامام المعصوم(ع).

مؤلف: وَ اِوْفُوا بِعَهدِ اللّه اِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الاْيمانَ بَعْدَ تَوْكيدِها.

مرحوم شعرانى: و الظاهر ان العهد واليمين كليهما واحد والايات تدل على وجوب الوفاء بالعهد و اليمين بابلغ وجه و مضى ما ذكره اصحابنا

صفحه 251

من عدم صحة اليمين على فعل الحرام و ترك الواجب بل على فعل المكروه و ترك المستحب اسضا و ما ورد من ان من حلف على شىء و راى غيره خيرا منه جتاز تركه فالمراد منه ذلك لا انمن حلف او عاهد الله لى الحجج مثلا ثم راى ان الصدقة افضل من الحج فعل الصدقة و كذالو نذر صوم السبت فراى صوم الخميس افضل.

وَلا تَكُونُوا كَالَّتى نَقَضَتْ غَزْلَها

مؤلف: كلبى و مقاتل گفتند اين زنى بود كم خرد از قريش و او را ريطه بنت عمرو گفتندى و هو عمرو بن كعب بن سعد بن زيد بن مناة بن تميم، و لقب او جعل بود او دوكى بكرده بود مقدار يك ارش و نهكى در سر آن كرده مقدار انگشتى و باد ريسه بزرگ در خور آن در او افكنده و پشم و موى رشتى به آن و پرستاران را فرمودى تا از آن مى رشتندى از بامداد تا نماز پيشين چون نماز پيشين بودى بفرمودى تا آنچه رشته بودندى تاب بازدادندى خوى و عادت او بر اين بود.