معمارى مساجد  
آغاز هنر اسلامى ، در مساجد بود كه با حمايت و نظارت مسلمانان بالنده شد. مساجد نخستين، ساختمان هاى معمولى بودند كه فقط براى نماز و وعظ برپا مى شدند و تمايلى بهاستحكام در معمارى آن ها نبود. در آغاز مساجد بسيار ساده بود؛ زيرا هر نوگرايى كه درمساجد پديد مى آمد در معرض انتقاد شديد قرار مى گرفت . هنگامى كه اسلام منتشر شد وقدرتش ‍ به بسيارى از شهرها امتداد يافت ، عرب با نژادهاى غير عربى در آميخت . اين امرموجب گسترش افق هنر در ديدگان مسلمانان شد و بهفضل اين آميختگى توانستند با درنگ در مرزهاى ترسيمى از جانب دين نمودارهاى جديدى ازنمونه برتر هنر خود را پديدار سازند.
ساختمان هايى كه عرب در سال هاى نخستين بنا كرد غالبا مسجد بود؛ اما پس از آن ،ساختمان هاى دينى و مذهبى ديگرى مانند: مدرسه ، تكيه و... بنا نمودند. ⁽¹²⁴⁾
در معمارى اغلب مساجد قديم نقاط مشتركى وجود دارند كه برخى از آن ها عبارتند از:
1 - مصالح ساختمانى : معمولا در مساجد از آجر معمولى (چهارگوش )، آجر كوچك ، آجرتراشدار، خشت گچ ، چوب و... استفاده مى شده است .
2 - اسامى يا عبارات مقدس : متداول ترين طرح ، عبارت بود از طرح هاى حروف عربى كهنام مقدسين اسلامى يا عبارات دينى با آن نوشته مى شد، معمولا سطح بهشكل افقى آجرچينى مى شد و حروف از محل بندهاى پهن ترتشكيل مى شد و اين بندها يا فرو رفته اند و يا با واحدهاى سفالينه لعابدار پر شدهاند. گاهى اسامى مقدس در قالب طرح لوزى ساخته مى شد. در ساختمان هاى متاءخراسامى مقدس ، اغلب با آجر لعابدار به رنگ آبى ، آبى سير و سفيد در زمينه آجر زردرنگ ساخته شده است .
3 - مناره : در اواخر قرن اول ، ماءذنه و مناره ها پديد آمدند، از آن جا كه در زمان هاى قديمرسانه هاى اطلاعاتى كم بوده و وسايلى همچون بلندگو وجود نداشته تا بتوان محدودهبيشترى را تحت پوشش قرار داد، بنابراين ماءذنه و مناره وسيله اى جهت ابلاغ بهترينپيام بود، يعنى اذان بود كه مؤذن ها هنگام نمازهاى پنجگانه بر فراز ماءذن ها رفته ومردم را جهت انجام فريضه نماز با خبر نموده و دعوت مى كردند.
4 - محراب : در صدر اسلام استفاده از محراب ، براى مشخص كردن سمت مسجد الحرامشناخته شده نبود. معناى لغوى آن ، با توجه به كتاب هاى فرهنگ لغت ، چنين است : محرابيعنى صدر خانه و شريف ترين جاى آن ، محل ايستادن امام در مسجد، جاى نشستن شاهان ، كهاز مردمان ممتاز باشند، شاه نشين ، محل جنگ و جمع آن محاريب است .
نزد عامه ، محراب مكانى در مسجد است كه امروزه آن را براى امام جماعت برپا مى كنند.محراب ها صدر مجالسند و نام گذارى محراب مسجد نيز از آن جهت است .
از طرفى محراب به معناى مكان جنگ است ؛ يعنى مكان جنگ با شيطان ، بنابراين بجاستكه اين مكان مقدس بر خلاف رسم متداول امروزه ، بسيار ساده باشد.
باستان شناسان در تعيين تاريخ آغازين بهره گيرى از محراب ها اتفاق نظر ندارند؛لكن اكثرا برآنند كه در زمان حكومت وليد بن عبدالملك بوده است .
5 - مقصوره ⁽¹²⁵⁾: يكى از بناهاى ديگرى كه در معمارى مساجد راه يافت ، مقصوره بودتا ميان امام و ديگر نمازگزاران ، حايل شود. پس از كشته شدن عمر، عثمان بن عفاننخستين كسى بود كه در مسجد مدينه مقصوره را برگزيد تا به وسيله آن از اشرار درامان ماند. وى گرداگرد مصلايش ‍ مقصوره اى آجرى ساخت و مردم زا پنجره اى كه در آنتعبيه شده بود، امام جماعت را مى نگريستند.
6 - گنبد: گنبد سقفى است نيم كروى يا مقعر كه معمولا در بالاى پلان هاى مدور، مربع وكثير الاضلاع كه با كمك گوشوار مدور مى شود، تعبيه مى گردد. گنبد داراى سوابقطولانى است كه قدمت و سير تحول آن به خوبى روشن نيست ؛ ولى با توجه به گفتههاى ويل دورانت مورخ هنر، چنين خانه هايى را در جايى كه روزى سرزمين سومر بوده استهم اكنون به آسانى مى توان ديد.
گاه گاهى در ميان ويرانه ها، آثار قوس يا سقف گنبدى ديده مى شود كه از سومريانبه بابل رسيده و غير ماهرانه و بى آن كه بدانند سرنوشت طاق ها و قوس ها چه خواهدشد از آن بناهاى خود استفاده مى كردند.
با اين وصف مى توان استعمال گنبد را لااقل به هزاره چهارمقبل از ميلاد، نسبت داد. گنبد اصولا جنبه ، حفاظى دارد؛ ولى اين عنصر حفاظتى نيز مانندساير عناصر انتفاعى ، عملا داراى جنبه هاى هنرى است . به عبارت ديگر، ذوق و سليقهزيبايى خواهى در آن وجود دارد و انواع ساده ، به خصوص نوع دوپوشى آن را مى تواندر زمره هنرهاى تزيينى محسوب داشت .
گنبدهاى دوپوش داراى دوپوش جداگانه مى باشد. يكى ازعلل قراردادن دوپوش در بناها احتمالا براى جلوگيرى از نفوذ رطوبت ، برف و بارانبه قشر داخلى بنا، پوش ديگر با فاصله مناسب در بالاى پوشاول ايجاد و منافذى در آن پيش بينى كرده اند تا هوا در فضاى بين دوپوش جريان يابدو پوش داخلى خشك و در امان باقى بماند.
اين ملاحظه در نقاط مرطوب ، مانند شمال ايران منطقى به نظر مى رسد؛ ولى اجراى اينرويه در نقاط نسبتا خشكى چون مرو و اصفهان ، جاىتاءمل دارد و مى بايد منظور ديگرى نيز در بين باشد، به خصوص كه در اين نقاط ونقاط مجاور آن مثلا گنبدهاى يك پوش ، مانند گنبدهاى جنوبى و شمالى مسجد جامع اصفهانو گنبد مقبره امير سلطان سامانى در بخارا ساخته شده و هنوز پابرجاست .
همان گونه كه بيان شد گنبدهاى دوپوش داراى دوپوش جداگانه مى باشد و پوشداخلى غالبا مدور و پوش خارجى مدور، مخروطى ، هرمى و بيضوى است .
مى توان گفت در ايجاد گنبدهاى دوپوشى منظورهاى تزيينى و زيبايى خواهى نيز مؤثربوده است ؛ زيرا اولا: ايجاد پوش دوم ، عظمت بيشترى به بنا مى دهد و عظمت ازعوامل مهم زيبايى است .
ثانيا: خطوط منحنى گنبد نرم و مطبوع است و از يك طرف مانند خطوط عمودى نظر را بهبالا مى كشاند و از طرف ديگر مانند خطوط افقى ، آرامش ‍ مى بخشد.
ثالثا: پوش خارجى گنبد سطح مناسبى براى هنرنمايى استادان آجرتراش ، كاشىكار، مقرنس ساز و نويسندگان خطوط بنايى ، نسخ و... مى باشد ⁽¹²⁶⁾
اهميت نماز (جمعه و جماعات )  
اولين عملى كه در قيامت ، مورد توجه قرار مى گيرد، نماز است . اگر نماز انسانپذيرفته شود اعمال ديگر او مورد ارزيابى قرار مى گيرد و اگرقبول نشود به ديگر اعمال توجهى نخواهد شد ⁽¹²⁷⁾
ضمره بن حبيب گويد: در مورد نماز از پيغمبر صلى الله عليه و آله سؤال كردند، فرمودند: نماز از واجبات دين است ، موجب خشنودى خداست ، طريقه پيغمبران است، محبت ملائكه را جلب مى كند، هدايت و ايمان است ، نور و معرفت و بركت رزق و راحت بدناست ، براى شيطان ناخوشايند است ، حربه اى درمقابل كفار، سبب مستجاب شدن دعا و قبول اعمال است ، توشه آخرت مؤمن است ، شفيع نزدملك الموت ، مونس قبر و فرش زير پهلو است ، جواب نكير و منكر است ، نماز بنده درمحشر ناجى است بر سرش ، و نورى در صورتش و لباسى بر تنش ، پرده اى است بيناو و آتش ، حجتى است بين او و آتش ، موجب نجات از جهنم و عبور ازپل صراط است ، كليد بهشت و مهر حورالعين و بهاى بهشت است ، نماز است كه بندگان رابه بالاترين درجات مى رساند، چون مشتمل بر (انواع عبادات ) تسبيح وتهليل و تكبير و تمجيد و تقديس خداوند و گفتار و دعا است . ⁽¹²⁸⁾
ملت ما گمان نكنند كه نماز جمعه يك نماز عادى است ، نماز جمعه با شكوه مندى كه داردبراى نهضت كوتاه عمر ما يك پشتوانه محكم ، و در پيشبرد انقلاب اسلامى ماعامل مؤثر و بزرگى است . ⁽¹²⁹⁾
بنابراين با توجه به اين بيانات گوهربار، بر ما است كه نمازهايمان را هر چه باشكوه تر و با جماعت برگزار نماييم ؛ زيرا نماز بالاترين ذكر است و اين نماز است كهانسان را از فحشا و منكر باز مى دارد و ارتباط او را با خالق هستى برقرار مى سازد.
همچنين بر تمام مسلمانان لازم است كه روزهاى جمعه ، در نماز عبادى - سياسى جمعه شركتكنند، زيرا اين فريضه به فرموده قرآن از هرعمل بهتر است : اى كسانى كه ايمان آورده ايد هرگاه بانگ داده شود براى نماز جمعه ،پس بشتابيد به سوى ياد خدا و رها كنيد سوداگرى و معامله را، اين براى شما بهتر است، اگر بدانيد ⁽¹³⁰⁾
آداب و احكام نماز  
نماز مهم ترين عمل دينى است كه اگر مورد قبول درگاه خداوند عالم واقع شود، عباداتديگر نيز قبول مى شود و اگر پذيرفته نشود،اعمال ديگر هم قبول نمى شود و همان گونه كه اگر انسان شبانه روز پنج نوبت درنهر آبى شستشو كند، چرك در بدنش نمى ماند، نمازهاى پنج گانه هم انسان را ازگناهان پاك مى كند و سزاوار است كه انسان ، نماز رااول وقت بخواند و كسى كه نماز را پست و سبك شمارد، مانند كسى است كه نماز نمىخواند. پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: كسى كه به نماز اهميت ندهد و آن راسبك شمارد، سزاوار عذاب آخرت است .
روزى حضرت در مسجد حضور داشتند مردى واردمنزل و مشغول نماز شد و ركوع و سجودش را كاملا بجا نياورد. حضرت فرمودند: اگراين مرد با اين حال از دنيا برود به دين من از دنيا نرفته است . پس انسان بايد مواظبباشد كه به عجله و شتاب زدگى نماز نخواند و درحال نماز به ياد خدا، و با خضوع و خشوع و وقار باشد و متوجه باشد كه با چه كسىسخن مى گويد و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خداوند عالم بسيار پست و ناچيز ببيندو اگر انسان هنگام نماز كاملا به اين مطلب توجه كند، از خود بيخود مى شود، چنان كهدر حال نماز تير را از پاى مبارك امير المؤمنين عليه السلام بيرون كشيدند و آن حضرتمتوجه نشدند. و نيز بايد نمازگزار توبه و استغفار نمايد و گناهانى كه مانعقبول شدن نماز است ، مانند: حسد، كبر، غيبت ، خوردن حرام ، آشاميدن مسكرات و ندادن خمس وزكات ، بلكه هر معصيتى را ترك كند و همچنين سزاوار است كارهايى كه ثواب نماز را كممى كند، بجا نياورد. مثلا در حال خواب آلودگى و خوددارى ازبول به نماز نايستد و موقع نماز به آسمان نگاه نكند و نيز كارهايى كه ثواب نماز رازياد مى كند، بجا آورد مثلا انگشتر عقيق به دست كند و لباس پاكيزه بپوشد و شانه ومسواك كند و خود را خوشبو نمايد. ⁽¹³¹⁾ (مسائل مربوط به نماز در رساله هاى عمليهوجود دارد كه به دليل اختصار به آن اشاره نمى شود.)
يكى از آداب نماز، اهميت و مراقبت وقت نماز است . در اين مورد حضرت امام خمينى قدس سرهچنين مى فرمايند: بدان كه مراقبت اوقات صلوه ها كه ميقات حضور رب و ميعاد جنابربوبيت است ، از مهمات نزد اهل مراقبه است كهاهل مناجات و سلوك انتظار آن را مى كشيدند و قلوب خود را مستعد براىدخول آن مى كردند و با طهارت ظاهر و باطن از آناستقبال مى نمودند و از اشتغالات ديگر يكسره كناره مى گرفتند و قلب را به كلى منقطعاز غير و متوجه به ميعادگاه حق مى كردند.
و از بعضى زوجات رسول اكرم صلى الله عليه و آلهنقل شده كه آن بزرگوار با ما مشغول صحبت بود، ما هم با او مكالمه مى كرديم ، همين كهوقت نماز داخل مى شد، گويى ما را نمى شناخت و ما او را نمى شناختيم و از هر چيزىاشتغال خود را صرف مى كرد و به حق مشغول مى شد. ⁽¹³²⁾
يكى ديگر از آداب نماز، اين است كه ما آن را سبك و بى اهميت نشماريم ؛ زيرا ترك كردنو سبك شمردن نماز عواقبى را در دنيا و آخرت در پى خواهد داشت .
رسول خدا فرمودند: كسى كه نماز را ترك كند يا آن را سبك شمارد،
1 - خداوند بركت را از عمر و روزيش برمى دارد.
2 - چهره خوبان از او گرفته مى شود.
3 - كار نيك وى نتيجه واقعى را نخواهد داشت .
4 - دعايش به اجابت نمى رسد.
5 - از دعاى خوبان بهره اى نخواهد برد.
6 - با ذلت و خوارى خواهد مرد.
7 - گرسنه از دنيا مى رود.
8 - تشنه مى ميرد.
9- دو ملك در قبر، پيوسته او را عذاب مى دهند.
10 - قبر براى او تنگ خواهد شد.
11 - قبر او تاريك خواهد بود.
12 - او را به صورت روى زمين مى كشند تا مردم متوجه شوند كه نماز را خوار كرده است.
13 - در مرحله حساب رسى بر او سخت خواهند گرفت .
14 - خداى متعال هرگز نظر رحمت بر او نخواهد كرد.
15 - عذاب سخت و دردناكى براى او خواهد بود.
16 - نماز نيز موجب دورى او از خدا خواهد بود.
17 - نمازش سياه مى شود و با اين چهره به آسمان برده مى شود، بعد نمازش به اونفرين مى كند و مى گويد: خدا تو را نابود كند كه حق مرا رعايت نكردى . ⁽¹³³⁾
همچنين اگر بخواهيم نشانه هاى بى توجهى به نماز را بفهميم ، مى توانيم اين موارد رادر نظر بگيريم .
نشانه هاى بى توجهى به نماز اين است كه شخص نماز را:
1 - با عجله به جاى آورد.
2 - در حال خستگى به جاى آورد.
3 - بدون عذر در آخرت وقت به جاى آورد.
4 - آگاهى به احكام نماز نداشته باشد.
5 - مفاهيم نماز را درك نكند.
6 - در حال خواب آلودگى نماز بخواند.
7 - در جايى كه تشتت حواس باشد، نماز بخواند.
8 - آداب نماز را رعايت نكند.
9- آرامش جسمى نداشته باشد.
10 - آرامش روحى نداشته باشد.
11 - تمركز حواس نداشته باشد.
12 - با معده و مثانه پر نماز بخواند.
13 - در نماز آرامش نداشته باشد. ⁽¹³⁴⁾
در اين جا لازم است به يك حديث جالب ، توجه نماييم .
امام باقر عليه السلام فرمودند: اسلام روى پنج پايه نهاده شده نماز، زكات ، روزه ،حج و ولايت و به چيزى مانند ولايت فرياد زده نشد، مردم آن چهار را گرفتند و اين يعنى -ولايت - را رها كردند. ⁽¹³⁵⁾
ويژگى هاى امام جماعت  
ائمه محترم جماعات مساجد كه در واقع رهبران نمازگزاران مساجد هستند، لازم است داراىويژگى هاى شايسته اى باشند كه اهم آن ها عبارتند از:
عدالت ، مروت ، برخوردارى از مراتب علمى ، برخوردارى از تقوا وفضايل برنامه هاى آن ، استفاده از افراد داراى صلاحيت به عنوان معين و ياور امام جماعت ،سعه صدر، سالم بودن وضع مزاجى و ظاهرى مانند عدم ابتلا به بيمارى جذام و پيسى ،حضور منظم در مسجد به ويژه براى اقامه نماز، خوددارى از طولانى شدن نماز و سايربرنامه ها.
در اين جا لازم است به يكى از رهنمودهاى امام خمينى قدس سره در مورد وظايف و صفاتائمه جماعت اشاره نماييم ، ايشان در اين باره مى فرمايند:
مردم را متحول كنيد. علاج اين است كه مردم را آگاه كنيد ومتحول كنيد به تقوا دعوت كنيد به ارزش هاى انسانى . ارزش هاى انسانى در طاغوتعبارت از اين است كه چند تا سگ دارد و چند تااتومبيل دارد و جند تا پارك دارد و چند تا نوكر دارد. تمام ارزش هاى انسانى را زير پاگذاشتند و شما مردم را آگاه كنيد، در اين سمينارها راه پيدا كنيد و مردم كشورهاى خودتانرا از مسائل ، از مسائل سياسى بالخصوص ، نترسيد از اين چهار تا دربارى كه مىگويند آخوند نبايد در سياست دخالت كند. ايران بحمدالله الان ، اكثريت قاطعاهل علمش در سياست دخالت مى كنند، در امور اجتماعى دخالت مى كنند و آن چند تايى كه آنته مانده ، از دربار ماندند آن ها هم ديگر ازشان كارى نمى آيد شما بايد ملت را اين طوركنيد. ⁽¹³⁶⁾
بنابراين ائمه جمعه و جماعات با بهره گيرى از فرامين الهى و رهنمودهاى حضرت امامخمينى و مقام معظم رهبرى حضرت ايه الله خامنه اى مى توانند نقش بسيار ارزشمندى دررشد و بالندگى جامعه و جذب مردم به نماز جماعت ايفا نمايند.
يكى از برنامه هاى بسيار جالب كه در جمهورى اسلامى ايران به اجرا گذاشته شدهاست گردهمايى ائمه جمعه و گاهى ائمه جماعات است كه هر چند وقت يك بارتشكيل مى شود، تا تبادل نظرهايى در مورد چگونگى بهتر اجرا شدن اين فريضه الهىو ديگر مسائل سياسى و مذهبى صورت گيرد و اين از بركات نظام جمهورى اسلامىايران است .
مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام  
مقدمه :  
شهر مقدس قم ، مركز روحانيت و مملو از مساجد كوچك و بزرگى است كه بسيار با بركت وبا معنويت و نوعا داراى سوابق و قدمتى تاريخى هستند كه اين خود بر عظمت آن ها مىافزايد. از جمله مساجدى كه دو خصوصيت بالا را دارا مى باشد. مسجد مبارك حضرت امامحسن عسكرى عليه السلام مى باشد كه از جمله مساجد كم نظير مى باشد. چرا كه اينمسجد، علما و شخصيت ها و ائمه جماعاتى را به خود ديده كه داراى روح عرفانى وخداجويى بوده اند كه در رشد و بالندگى خود و ديگران مفيد و مؤثر بوده اند. اينمسجد، مردم خوب و شريفى را به خود ديده كه علامت عبوديت و بندگى خداوند از چهرههايشان مشهود و آشكار بوده است . مردمى كه با شور و اشتياق ، فريضه نماز جماعت رامعمولا در اوقات فضيلت آن به جماعت ، برگزار نموده و صحنه اى را وحدت همراه باخلوص آفريده و مى آفرينند.
مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام همچون گلستانى است در اين شهر مقدس كه بوى عطردل آراى آن فضا را پر كرده است .
اين مسجد با عظمت ، به عللى داراى ويژگى هاى خاص و منحصر به فردى است كه آن رااز ساير مساجد متمايز مى سازد:
1 - از آن جا كه اين مسجد با بركت در نقطه اى از شهر قرار گرفته كه اولا به حرممطهر حضرت معصومه عليها السلام نزديك است و از طرفى ديگر جند خيابان اصلى شهردر اطراف آن وجود دارد، در واقع در مركز قم قرار گرفته و مسجد مركزى شهر و بهعبارت ديگر در حال حاضر در نظر مردم ، مسجد جامع قم تلقى مى گردد.
2 - مردم همواره براى اين مسجد، ارزش و احترام خاصىقائل بوده اند؛ چرا كه معتقدند اين مسجد به امر مقدس يازدهمين اختر تابناك آسمان امامت وولايت حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام ساخته شده و نيز علماى بزرگى در آن اقامهجماعت داشته و دارند.
البته اين مسجد داراى خصوصيات فيزيكى نيز مى باشد كه لازم است بهتفصيل و جداگانه در مورد آن ها بحث شود تا مردم بيشتر و بهتر با اين مسجد با عظمت وتاريخى آشنا شوند.
آنچه در رشد و بالندگى معنوى و مادى اين مسجد نقش اساسى داشته و خواهد داشتعبارتند از:
ائمه قبلى و كنونى اين مسجد، هياءت رزمندگان اسلام لشگر 17 على بن ابيطالب عليهالسلام با برنامه هاى خاصى كه ارائه مى دهند، افراد و بانيان خير، خادمين پر تلاشآن ، مسؤولين برگزارى اعتكاف و نمازگزاران خوب و متعهد اين مسجد، كه بجاست ازآنان تقدير و تشكر به عمل آوريم .
برگزارى نمازهاى جماعت در اين مسجد  
نماز يكى از بهترين اعمال و فرايضى است كه خداوند به بندگانش لطف نموده و به آنها اجازه داده كه با او صحبت و رازونياز نمايند و روح خود را به وسيله انس با خداوندآرامش بخشند.
اهميت نماز تا به حدى است كه در صورت قبولى اين عبادت و فريضه الهى ديگر عباداتهم پذيرفته مى شود و اگر پذيرفته نشود، ديگراعمال و عبادات مورد قبول خداوند قرار نمى گيرد. بنابرايناصل و اساس تمام عبادات ، نماز مى باشد.
حال چه زيباست كه اين فريضه عظيم الهى در بهترين شرايط زمانى يعنىاول وقت و در بهترين مكان ها و به بهترين وجه وشكل يعنى با جماعت برگزار شود تا بهتر و بيشتر مورد رضايت خداوند قرار گيرد.
اسلام براى نماز جماعت اهميت زيادى قائل شده تا جايى كه اگر تعداد نمازگزاران بهتعداد انگشتان دست رسيده و با بيشتر شوند اجر و ثواب آن را كسى جز خداوند نمىتواند محاسبه نمايد.
نماز جماعت روح وحدت و يكپارچگى مردمى است كه طالب فضيلت و نيكوكارى هستند و چهفضيلتى بالاتر از نماز جماعت و انس هميشگى با خداوندمتعال .
به شكرانه خداوند اين فريضه با شكوه الهى در كشور عزيزمان ايران عموما، در مساجدو يا جماعت برگزار مى گردد، به خصوص در شهر مقدس قم كه آشيانهآل محمد صلى الله عليه و آله است بيشتر از ساير نقاط ايران است .
يكى از جلوه هاى نماز جماعت را مى توان در مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام يافت . دراين مسجد باشكوه نه فقط يك نماز جماعت بلكه چندين نماز جماعت بهعلل مختلف برگزار مى گردد. ساليان متمادى است كه در اين مسجد عظيم ، نمازهاى جماعتجداگانه اى برگزار مى گردد.
يكى از علل پراكندگى نماز جماعت ، وضع فيزيكى اين مسجد است كه به لحاظ جمعيتزياد نمى توان در يك نقطه معين و در يك زمان نماز جماعت را برگزار نمود.
ائمه محترم جماعت اين مسجد داراى مقام علمى و معنوى و از شخصيت هاى معروف قم و بلكهايران مى باشند. در اين جا بر خود لازم مى بينيم كه نامى از ائمه جماعت محترم سابق وكنونى ذكر نماييم تا توانسته باشيم ذره ناچيزى از خدمات آنان را با يادآورى اسامىشريفشان در اذهان زنده نماييم .
نام برخى از ائمه جماعات پيشين مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام
در اين مسجد بابركت تاكنون ائمه جماعات زيادى اقامه نماز جماعت داشته اند؛ بنابراينجهت بزرگ داشت نام و خاطره آنان و نيز جهت اطلاع ، نام برخى از آنان را بادآور مىشويم :
1 - مرحوم حضرت آيه الله العظمى حاج ميرزا محمد تقى فيض
2 - مرحوم حضرت آيه الله حاج ميرزا ابوالفضل زاهدى
3 - مرحوم حاج آقا آخوند ملاعلى
4 - مرحوم حضرت آيه الله حاج سيد ابوالقاسم روحانى
5 - مرحوم حضرت آيه الله حاج آقا محمد كبير
6 - مرحوم حضرت آيه الله حاج شيخ ابوالقاسم قمى
7 - مرحوم حضرت آيه الله حاج شيخ عباس مستقيم
8 - مرحوم حضرت آيه الله حاج سيد على اكبر برقعى
9- مرحوم حضرت آيه الله حاج آقا حسين كبير فرزند آيه الله محمد كبير
10 - مرحوم آيه الله حاج آقا مرتضى حائرى
11 - مرحوم آيه الله حاج ملا محمود واعظ
12 - مرحوم آيه الله سيد صدرالدين صدر
13 - مرحوم حاج شيخ محمد موحدى
14 - مرحوم آقاى حاج ميرزا سيد حسام الدين
نام برخى از ائمه جماعات فعلى مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام
ائمه جماعات اين مسجد عظيم كه هم اكنون اين امر خطير را به عهده دارند، (البته در زمانتاءليف اين كتاب ) عبارتند از:
1 - حضرت آيه الله حاج آقا مهدى فيض
2 - حضرت آيه الله حاج سيد محمد على روحانى
3 - حضرت آيه الله حاج آقا محمود زاهدى
4 - حضرت آيه الله حاج سيد حسين بدلا
5 - حضرت آيه الله جزايرى
6 - حجه الاسلام و المسلمين شاهرودى
برنامه هاى مذهبى و ملى اين مسجد  
در اين مسجد باشكوه ساليان طولانى است كه برنامه هاى جالب مذهبى و ملى به خصوص، پس از انقلاب اسلامى ايران برگزار شده و مى شود كه اينك به برخى از اين برنامهها اشاره مى شود.
1 - برگزارى نمازهاى جماعت :
يكى از اماكن مذهبى كه خواندن نماز در آن فضيلت بيشترى دارد، همين مسجد باشكوه مىباشد.
2 - برگزارى ادعيه :
3 - برگزارى مراسم اعتكاف :
حدود 80 سال است كه در اين مسجد مجلل برنامه معنوى اعتكاف داير است ، ولى درسال هاى اخير، گسترش اين برنامه تا بدانجا بوده كه اين مسجد كفاف معتكفين را نداده وبه ساير مساجد مهم (مسجد جامع ، مسجد مقدس جمكران و مسجد اعظم ) كشيده شده و عدهزيادى از مشتاقان خالص و با معنويت به اين اماكن شريف روى مى آورند.
4 - برگزارى مرثيه و جشن در ايام وفات و يا ولايت چهارده معصوم عليهم السلام
5 - برگزارى برنامه هاى ملى :
همانند جشن پيروزى انقلاب و ساير مراسم مشابه ، در زمان انقلاب و پيش ‍ از آن نيز اينمسجد همواره مركز تجمع مبارزين و تظاهركنندگان بوده است .
موقعيت و تاريخچه مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام با توجه بهنظريات محققان و نويسندگان
بيان نمودن تاريخچه اماكن عتيق ⁽¹³⁷⁾ و قديمى كه ساليان طولانى از عمر آن ها مىگذرد نياز به مطالعات و بررسى هاى فراوان و تخصص كافى دارد.
اما استفاده از نظريات صاحب نظران و مورخين يكى از بهترين و مؤثرترين شيوه هاى كارخواهد بود. بر اين اساس ، درباره تاريخچه مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام به چندمورد از نظرات نويسندگان محترم اشاره مى نماييم .
1 - در كتاب گنجينه آثار قم ، تاءليف عباس فيض در مورد تاريخچه اين مسجد چنين مىخوانيم : ⁽¹³⁸⁾
مسجد امام قم كه جامع كنونى اين شهر شده است ، نزديكپل عليخانى و كنار بلوار (خيابان حضرتى سابق ) و در حاشيه خيابان آذر واقع و داراىسه در ورودى از بلوار، خيابان آذر و خيابان آستانه است . در بيان علت نام گذارى اينمسجد، به نام مسجد امام ، بحث و گفتگوى متفاوتى است كه درذيل به چند مورد از آن ها اشاره مى شود.
محدث نورى در كتاب نجم الثاقب جنين بيان نموده است كه احمد به اسحق اشعرى ،وكيل امام حسن عسكرى عليه السلام با كسب اجازه از امام ، به بناى آن اقدام نمود و به ايندليل ، ساختمان آن در اواسط قرن سوم ينا شده است .
ولى علامه مجلسى در كتاب تذكره الائمه چنين آورده است كه : اين مسجد مصلاى امام حسنمجتبى عليه السلام بوده است . در سفرى كه آن امام به همراه برادر خود، امام حسين عليهالسلام براى جهاد با كفار همراه لشكر اسلام به ايران آمد هنگام مراجعت از طبرستان⁽¹³⁹⁾ در زمان خلافت عثمان در سال 32 هجرى ، هنگامى كه به قم رسيد، در اين مكاننماز خواند.
البته در اردستان هم مسجدى به نام آن امام وجود دارد كه مصلاى آن حضرت بوده است كهشيخ نراقى در كتاب خزائن ، به نقل آن پرداخته است .
(آقاى عباس فيض در ادامه چنين بيان كرده است ): معلوم نيست كه اين دو مؤلف نام برده(علامه مجلسى و شيخ نراقى ) براى اثبات سخنان خود چه سندى را ارائه داده اند، همچنينبايد اضافه نمود كه در سال 32، نه شهرى به نام قم وجود داشته و نه در راه اصلىبوده است و نه عرب اشعرى در آن بوده اند تا امام به اين سرزمين آمده باشند؛ بنابرايننمى توان براى نزول مركب مسعود مجتبوى به قم دليلى ارائه نمود.
برخى از نويسندگان چنين اظهار مى كنند كه مراد امام در انتساب اين مسجد، به امام حسنعسكرى عليه السلام آن است كه امام احمد بن اسحق عسكرى جد شاهزاده حمزه موسوى ، بهبناى آن پرداخته است .
اين نظريه تخيلى ماءخوذ از احتمالى است كه محدث قمى درباره شخص ‍ مدفون در بقعهاحمد بن اسحق واقع در برابر مدخل مسجد امام داده است و چنين بيان نموده است كهاحتمال دارد احمد بن اسحق موسوى در اين بقعه مدفون باشد و به اين مناسبت به عنوانبقعه احمد بن اسحق خوانده شده باشد، سپس به دايره اينتخيل توسعه داده ، مسجد را هم از آثار او شمرده ، چنين ادعا كرده اند كه مقصود از امامعسكرى كه مسجد را به او منتسب مى سازند، همين احمد بن اسحق عسكرى است .
همچنين آقاى على اكبر فيض در تاريخ قم چنين بيان نموده است كه مسجد امام نزديك دروازهخاكفرج واقع است و اصل آن از بناهاى احمد بن اسحق قمى است كهوكيل حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام بوده است .
ايشان به امام حسن عسكرى عليه السلام نامه اى نوشتند و گفتند كه از وجوه بريه⁽¹⁴⁰⁾، مقدارى به عنوان تنخواهى جمع شده است ، آن حضرت نوشتند، از آن وجوه ،مسجدى بنا كن . سپس اين مسجد را بنا نمود و آن مسجدمشتمل بر يك صفه ⁽¹⁴¹⁾ مانند طنابى بزرگ بود.
در زمان سلطنت شاه سليمان صفوى ، مهد اولياء والده آن پادشاه ، ايوان بزرگى كهاكنون برپاست متصل به همان مسجد بنا نمود و صحن وسيعى را هم بر آن افزود و دراطراف آن هم مرافقى بنا كرد كه البته مرافق به مرور زمان رو به انهدام و تخريب رفت.
در زمان سلطنت خاقان فتحعلى شاه ، حاج حسين كدخدا جد طايفه حاج حسينى ، آن جا را مرمت ،و مبلغ 1295 تومان (با توجه به آن زمان ) براى تعمير آن هزينه نمود تا درسال 1286 حاج ابراهيم تاجر قمى ، در طرف غربى اين مسجد سرداب بزرگى كهطولش به اندازه عرض مسجد است ، از نو بازسازى نمود و درسال 1295 حاج على نقى تاجر، كاشى مرافق اطراف مسجد را خراب نمود و بناى محكمىبازسازى نمود و صفه احمد بن اسحق را هم خراب كرده ، از نو بنا نهاد. همچنين پشت بام وديوارهاى اطراف مسجد را نيز تعمير نمود و دستشويى ها و درهاى مسجد را هم بازسازىنمود.
ناگفته نماند كه صفه احمد بن اسحق ، چشمه پوش ⁽¹⁴²⁾ شرقى ايوان بزرگ بهوسعت 12*16 متر است كه قسمتى از طول آن جزء راهرو شرقى مسجد شده است و اكنونمشتمل بر سيزده چشمه بر فراز هفت ستون آجرى مضلع داراى ازاره ⁽¹⁴³⁾ مرمرهاىسيمانى و محراب آراسته و مزين به كاشى هاى گرهى ⁽¹⁴⁴⁾ است كه به شبستانكبير مشهور شده است ؛ زيرا محل امامت حضرت آيه الله حاج آقا محمد كبير بوده و از طرفايشان هم تعمير و تزيين شده است ، همچنان كه شبستان بزرگ شرقى منتسب به حضرتآيه الله فيض مى باشد. ⁽¹⁴⁵⁾
سرداب مذكور كه قبلا عرض آن هفت متر بيشتر نبود و جلو شبستان غربى قرار داشت ،اكنون با توجه به اين كه زير شبستان را هم بر آن اضافه نموده اند، عرضش چندبرابر شده است .
شبستان هاى طرفين كرباس ⁽¹⁴⁶⁾ شمالى مسجد به عرض ده متر بوده كه البته درمسير خيابان افتاده است .
2 - اكنون درباره مسجد امام و تاريخچه آن مطالبى را بهنقل از كتاب هاى معتبر ديگر بيان مى نماييم . ⁽¹⁴⁷⁾
مسجد جامع عتيق قم منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام از كهن ترين مساجد اين شهراست . بعيد نيست مسجد امام نخستين مسجد بنا شده در اين منطقه باشد كه پيش تر آتشكدهبود. و احوص بن سعد اشعرى آن را ويران ساخته ، بر جاى آن مسجد مزبور را در،دزيل ساخت و اطراف آن را مرافقى ساخت . ⁽¹⁴⁸⁾ همچنين مى تواند مسجد جامعابوالصديم حسين بن على آدم اشعرى باشد كه آن را درسال 265 ميان قم و كميدان بنا نمود و در زمان يحيى بن اسحاق درسال 291 ⁽¹⁴⁹⁾ براى آن مناره اى نيز ساختند ⁽¹⁵⁰⁾ اين مسجد در يك سوى رودخانهكنار پل بكجه قرار داشته ⁽¹⁵¹⁾ منطقه كميدان در آن سوى رود برابر آن واقع بودهاست ⁽¹⁵²⁾ راه آن همان راه ساوه و آوه بوده است ⁽¹⁵³⁾ و مى دانيم كه مسجد امام تادوره صفوى بيرون دروازه ساوه قم قرار داشته است .
اين مسجد به خاطر انتساب به امام يازدهم ، از دير زمان مورد توجه بسيار بوده است . دروجه اين نسبت مردم قم معتقدند كه آن را احمد بن اسحاق اشعرىوكيل امام حسن عسكرى عليه السلام در قم ⁽¹⁵⁴⁾ به دستور آن حضرت ازمحل وجوه شرعى و درآمد موقوفات امامان اهل بيت عليهم السلام در اين شهر بنا نهاد؛⁽¹⁵⁵⁾ ليكن بناى احمد بن اسحاق را يك صفه مى دانند. ⁽¹⁵⁶⁾ صفى الدين حسينقمى در بيان خود پس از نقل فرمان امام در مورد بناى مزبور - آن چنان كه مردم قم از ديرزمان معتقد بوده اند - به دستور امام حسن عسكرى عليه السلام از خراج قم ، صفه اى درمسجد جامع ، بيرون قم ، نزديك روضه مقدسه فاطميه كنار رودخانه كه مشهور و معروفاست ، به مسجد حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام به فرموده آن حضرت از وجوه خراجقم ساختند كه هم اكنون آن مسجد كثير الفيض ، باقى و مكان اقامه نماز شيعيان است⁽¹⁵⁷⁾ و او در ذيل سخن از جامعى كه ابوالصديم در بيرون شهر بنا كرد، مى نويسدو مخفى نماند، كه مسجد جامع بيرون ، همان مسجد است كهالحال (هم اكنون ) به مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام معروف است و در آن مسجد صفهاى از سركار آن حضرت ساخته شده و بدان جهت آن را مسجد امام حسن عسكرى عليه السلاممى خوانند. ⁽¹⁵⁸⁾
از سوى ديگر نگارنده انوار المشعشين اين شهرت را بى اساس مى داند ⁽¹⁵⁹⁾ و دربرخى نوشته هاى ديگر نيز وجه انتساب مزبور را به گونه ها و صورت هاى ديگرآورده اند. ⁽¹⁶⁰⁾
توليت و امامت و خطابت اين مسجد كه مقامى بزرگ بود از دير زمان با بزرگان شهر قمبود و از قرن نهم به بعد متوليان قديمى آستانه مقدسه و پيشوايى تقويصى آن راعهده دارى مى نموده اند.
امير ابوالفضل عراقى از امراى دوره طغرل اول سلجوقى (465-429) بود و مسجد جامععتيق قم و مناره ها را او فرمان داده است ..⁽¹⁶¹⁾
لازم به ذكر است كه در دوره فتحعلى شاه به دستور او از اين مسجد كه در آن زمان بهعلت سيل رودخانه آسيب ديده بود، مرمتى به عمل آمد و در دوره ناصرى و پس از آنتاكنون چندين بار قسمت هاى مختلف مسجد تجديد بنا و تعمير گرديده است .
3 - مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام يا به زبان مردم ، مسجد امام ، امروزه مسجد جامع قماست . ظاهر بناى اين مسجد مانند مسجد جمعه زياد قديمى نيست ؛ اما مردم قم آن را مسجدى مىدانند كه در زمان امام حسن عسكرى عليه السلام و به دستور حضرت و بنا بر مشهور بهوسيله احمد بن اسحاق اشعرى وكيل وى در قم بنا شده است وتداول چيزى در ميان مردم كه از نسلى به نسل ديگر رسيده است جزء معتبرترين اسنادمحسوب مى شود.
مطلب قابل توجه در مورد مسجد مزبور اين است كه در زمان امام حسن عسكرى عليه السلامدر اواسط قرن سوم هجرى ، محل مسجد امام در فاصله زيادى در حدود دو كيلومترى از شهرقم قرار داشته است و در چنين محلى بناى مسجدى بزرگ چه مناسبت دارد؟
در اين مورد به چند نكته بايد توجه كرد:
نخست اين كه در آن وقت ، مساجد بزرگ را بيرون شهر مى ساخته اند، تا در موقع لزوم وهنگامى كه اخطارهايى مى بايست از طرف واليان و فرمانروايان به عامه مردم شهر شوداجتماع آنان آسان باشد.
دوم اين كه به نقل از كتاب قم ، آل سعد در كنار رودخانه قم سراها و كوشك هايى ساختهبودند و براى تفريح و تفرج در آن ها مى نشستند و مشرف به رودخانه و باغ هاىاطراف آن جا مى شدند، تا اين كه در سال 292 بر اثرسيل آن سراها و كوشك ها خراب شده ، بنابراين معلوم مى شود كه در اطراف اين مسجد كهدر كنار رودخانه واقع بود و اكنون نيز جنب رودخانه است سراها و بناهاى باشكوهى بودكه افرادى در آن ها سكونت داشته اند.
سوم اين كه مسجد امام ، نزديك حرم فاطمه معصومه عليها السلام و در كنار قبرستاناطراف آن (كه قبلا در مقابل حرم بود و نيز قبرستان شيخان ) بنا شد و مردم معمولا دراطراف آن در رفت و آمد هستند. ⁽¹⁶²⁾
چهارم اين كه مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام از ابنيه قديمى است كه احمد بن اسحقاشعرى به امر حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام آن را ساخته سپس تعميرات واضافاتى در آن صورت گرفته است . چنان كه در محراب ايوان آن ، اين عبارت نوشتهشده است : عمل كلب على بن استاد سلطان القمى 1129، ولى ابنيه فعلى به جززيرزمين طرف غربى كه بناى مرحوم حاج محمد ابراهيم تاجر قمى است از مرحوم حاج علىنقى تاجر كاشانى است در زمان سلطنت ناصر الدين شاه ابنيه قبلى را خراب و مسجد بهصورت كنونى درآوردند كه البته در هنگام احداث خيابان قسمت شمالى آن با يككرباس و سردر كه طرف بقعه احمد بن اسحق (شاهزاده ناصر) بود خراب شد و جزءخيابان آذر شد. ⁽¹⁶³⁾
هدف ما از نوشتن نظرات نويسندگان اين است كه از نظرات آنان آگاه شويم و هم از آننتيجه گيرى كنيم : لازم است قبل از نتيجه گيرى به توصيف مختصرى از امامزاده اى كهروبروى مسجد امام قرار دارد و ما چندين بار نام ايشان را برديم ، بپردازيم .
در توصيف از بقعه شاهزاده ناصر  
بقعه شاهزاده ناصر در خيابان آذر برابر مدخل مسجد امام است كه سابقا به نام بقعهاحمد بن اسحق ناميده مى شد و به استناد همين تسميه است ؟ محدث قمى در منتهىالامال چنين نظر داده است كه احتمال دارد احمد بن اسحاق موسوى در اين بقعه مدفون باشد؛زيرا احمد بن اسحق اشعرى در سر پل ذهاب مدفون است .
اما رمز انتساب اين بقعه به احمد بن اسحق اشعرى در بين مردم آن بود كه بر مبناى اينكه نام برده ، اين مسجد را به امر حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام بنا نموده است ،چنين شهرت يافته بود و احمد بن اسحق پس ‍ از احداث مسجد مزبور، اين بقعه را هم جهتمدفن خويش بنا نهاد؛ اما هنگام مراجعت از سامراء در سرپل ذهاب وفات يافت ؛ بنابراين او را همان جا دفن نمودند و چون اين بقعه بدون استفادهبوده و در حال مخروب شدن بود، لذا در عصر و زمان سلطان بركيارق ، امير ايپك ،مدرسه اى بنا نمود و اين بقعه را جزء حجرات آن مدرسه درآورد و هنگامى كه ناصر الدينعلى بن مهدى بطحايى در سال 828 در قم رحلت يافت جسد او را در اين بقعه به خاكسپردند.
نام و نسب كامل شاهزاده ناصر چنين است : سيدجليل ناصرالدين بن مهدى بن محمد بن حسين بن زيد بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بنعبدالرحمن بن محمد البطحايى بن قاسم بن حسن بن زيد بن امام حسن مجتبى كه در اواخرقرن هشتم و اوايل قرن نهم زندگى مى كرده است .
بقعه مورد نظر كه قسمتى از آن در مسير خيابان افتاده است اكنون بنايى چهار ضلعىاست از آثار قرن دوازدهم يا اواخر صفويه كه هم زمان با ايوان مسجد امام بنا شده است .⁽¹⁶⁴⁾ و اكنون نيز تعميراتى در آن انجام گرفته است .
بررسى و نتيجه گيرى از نظرات نويسندگان در مورد مسجد امام حسنعسكرى عليه السلام
در اين قسمت ، ما نتيجه گيرى و بررسى مطالب بيان شده را به عهده شما عزيزانواگذار مى نماييم ؛ اما جهت يادآورى و نتيجه گيرى ، چند نكته را بيان مى نماييم :
1 - در اين كه نام اين مسجد، مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام است هيچ شك و شبهه اىوجود ندارد؛ زيرا برخى از مساجد و يا اماكن قديمى ، داراى چندين نام مختلف مى باشندكه با يقين كامل نمى توان يكى از آن ها را انتخاب نمود.
2 - همان گونه كه در اكثر نوشته ها و مطالب بيان گرديد و مردم نيز چنين معتقد هستنداين مسجد به دستور امام حسن عسكرى عليه السلام توسط احمد بن اسحق اشعرى كهوكيل ايشان در قم بوده اند، احداث گرديده است .
3 - همان طور كه مشخص است ساختمان اين مسجد زياد قديمى نيست ؛ به عبارت ديگر چنينتصور نشود كه چون اين مسجد در زمان حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام ساخته شده ،ساختمان اين مسجد هم براى همان زمان است ، چنين تصورى كاملا اشتباه مى باشد؛ زيراساختمان اين مسجد قبلا چنين نبوده و كوچكتر از بناى فعلى بوده است كه به مرور زمانبناهاى ديگرى را بر آن افزوده اند (كه قبلا به آن بناها اشاره شده و در مطالب آينده همبيان خواهد شد) و همچنين به علل مختلف ساختمان هاى آن جا را تعمير و يا به كلى ويراننموده و تجديد بنا نموده اند؛ اما مكان اصلى مسجد امام همين منطقه بوده است .
4 - حال كه معتقد هستيم اين مسجد به امر مقدس حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام ساختهشده ، نتيجه مى گيريم كه در اواسط قرن سوم هجرى احداث گرديده است .
5 - عظمت و در عين حال بركات وافر اين مسجد بر كسى پوشيده نيست ؛ بنابراين مىتوانيم بگوييم فرمان امام حسن عسكرى عليه السلام درباره احداث اين مساجد، اخلاصبانيان خير و ائمه جماعات و مردم خوب و متدين ، شكوه و عظمت آن را صد چندان نموده است ؛لذا يكى از بهترين مساجد قم و بلكه مساجد ايران مى باشد.
6 - علاوه بر نتيجه گيرى فوق لازم است نظرات نويسندگان ديگر به خصوص استادگران قدر آقاى على اصغر فقيهى را مد نظر داده تا بررسى و نتيجه گيرى شما درمورد اين مسجد مقدس كامل تر گردد.
توصيف فيزيكى مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام  
همان طور كه قبلا بيان شد اين مسجد تاكنون چندين بار مورد تعمير و مرمت قرار گرفتهاست ؛ بنابراين ساختمان آن چنان كه مردم فكر مى كنند قديمى نيست ؛ بلكه نسبت به اينزمان قديمى به نظر مى رسد؛ وگرنه همانند ساختمان مسجد جامعاصل آن قديمى است كه هر بار تعمير و بازسازى شده است ؛ اما بههرحال ساختمان اين مسجد جذاب و ديدنى و مملو از هنرهاى معمارى و تزيينى است و ما در اينقسمت سعى مى نماييم با توجه به مطالب كتاب گنجينه آثار قم ⁽¹⁶⁵⁾ شما عزيزانرا بيشتر با اين مسجد با بركت آشنا نماييم ؛ البته ما آن مسجدى را توصيف نموده ايمكه در كتاب مذكور بيان گرديده است و اكنون تغييرات جزئى در اين مسجد صورتگرفته است كه چندان در ساختمان آن تغييرىحاصل نشده است ؛ لذا توصيف مختصرى از لحاظ فيزيكى و ساختمان و معمارى آن خدمتتانتقديم مى گردد. اين مسجد داراى چهار شبستان و يك ايوان و يك سرداب زيباست كهجداگانه به توصيف آن ها مى پردازيم .
الف - ايوان مهد عليا صفوى : 
اين ايوان از آثار مهد عليا همسر يا مادر سليمان صفوى است كه درسال 1129 بنا گرديده است ، اين ايوان به دهانه 11 وطول 12 و ارتفاع 14 متر با جدار ⁽¹⁶⁶⁾ و جرزهاى ⁽¹⁶⁷⁾ آجرى و محرابى زيباآراسته به گچ پزى و كتيبه اى كمربندى ⁽¹⁶⁸⁾ و پوشش رسمى بندى در سه قسمتبا غرفه يا صفه هاى فوقانى است كه با چند درگاه از طرفين به دو شبستان شرقى وغربى مرتبط مى باشد. جرزهاى طرفين ايوان به قطر 4 متر و روى هم جرزى سه صفهمحرابى ساخته شده است كه صفه اولى و دومى داراى پوشش مقرنس ⁽¹⁶⁹⁾ گچى هستندو از صفه دوم درى به غرفه هاى ايوان باز مى شد كه البته جلوى آن را مسدود نمودهاند.
غرفه هاى چهارگانه طرفين ايوان با صفه هاى زيباى جلو آن ها در قطر پايه ساختهشده اند كه پوشش آن ها مانند پوشش سه صفه جنوبى ، مقرنس ‍ گچى است و بغله⁽¹⁷⁰⁾ و اسپرشان ⁽¹⁷¹⁾ با نقشه ملات سازى طلايى آراسته و در سينه اسپر صفههاى مقابل قسمتى كاشى كارى ورودى آن به خط بنايى از كاشى هاى دوالى ⁽¹⁷²⁾ ودر صفه وسطى چهار نام محمد به طور معكوس و در صفه طرفين ، چهار نام على نيز بهصورت معكوس ، خوانده مى شود و غرفه هاى دو طرف ايوان به صفه هاىمقابل ، راه داده شده است و اين غرفه ها در ايام اعتكاف (13 و 14 و 15 رجب ) جايگاه معتكفينو انجام عمل ام داوود مى باشد.
در كمربند ايوان ، زير صفه ها كتيبه اى گچ برى به خط برجسته ثلث است كه روىآن تمام سوره مباركه جمعه و دنباله آن تاريخ بنا، به عبارت (فى سنه تسع و عشر بنو مائه بعد الالف 1129) و سپس هفت آيه از سوره مباركه (تبارك الذى بيده الملك ) منتهىبه جمله (تكاد تميز بن الغيظ) ⁽¹⁷³⁾ خوانده مى شود.
يكى ديگر از آثار ارزنده هنرى اين ايوان ، محراب زيباييست بهشكل مضلع هفت تركى كه مزين به گچ برى هاىاصيل و مستندى است كه تاريخ ساخت خود را هم حفظ كرده است . دهانه محراب 2 متر وارتفاعش 3 متر به ازاره اى به ارتفاع 1 متر و 20 سانتيمتر، مزين به كاشى هاى منقشهفت رنگ قديمى و بالاى آن گچ برى با نقشه ملات سازى به صورت آجرى است كه دركمرگاه آن مقرنس ريزى ، است كمربندى به عرض 30 سانتيمتر و روى آن در سينه هريك از اضلاع هفتگانه ترنجى اعم از فلكه اى و بيضى متضمن كتيبه اى به خط برجستهثلثى ريحانى گچ برى تواءم با كنده كارى شده است كه در ميان هر ترنجى عباراتىبه شرح زير خوانده مى شود:
در ترنج نخست عمل كلب على بن سلطان القمى و در ترنج آخرى در كنار آن فى سنهتسع و عشرين و مائه بعد الالف 1129 و در ترنج هاى دومى و ششمى قرينه يكديگرروى يكى يا قاضى الحاجات يا رفيع الدرجات يا مستعان يا سبحان و روىديگرى هفت نام از اسامى جلاله بدين ترتيب يا غفران يا مستعان يا برهان يا سبحانيا رضوان يا حنان يا منان به شكل دورى به طورى كه ازتداخل الف ها نقوش بديعى تجلى مى كند. روى ترنج هاى سومى و پنجمى در هر يكجنات عدن مفتحه لهم الائواب ⁽¹⁷⁴⁾ و در ترنج وسطى به صورت معكوس چهار نامحضرت على عليه السلام گچ برى شده است .