فصل هفدهم : اسرار نماز و ذكر نافله هاى ظهر
قابل توجّه است كه اين فصل مطالب چندى را در بردارد:
مطلب اوّل : اسرار نماز، و مراقبه قلبى و مراعات ادب و حفظ حركات و سكنات در نماز.
مطلب دوّم : ذكر نافله هاى نماز ظهر، كه نماز اَوّابين ناميده مى شود، و اينكه دعا در آنهنگام در نزد خداوند اَرْحَمُ الرّاحمين مستجاب مى گردد.
مطلب سوم : ذكر استخاره هنگام نافله هاى نماز ظهر، بر اساس روايتى كه در اين بارهذكر خواهد شد.
اسرار نماز
بايد توجّه كرد كه نماز مشتمل است بر:
1 - نيّت نماز.
2 - لفظ تكبير.
3 - لفظ وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَالاْ رْضَ.: (روى و تمام وجود خويشرا به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديد آورد.)
4 - حمد و ستايش و تمجيد خدا.
5 - ادّعاى عبادت و يارى جستن از خداوند جلّ جلاله .
6 - دعاهاى مختلف .
7 - قرائت قرآن .
8 - اظهار فروتنى و ركوع .
9 - سجده و كرنش و خشوع .
10 - شهادت به يگانگى خداوند جلّ جلاله .
11 - شهادت به رسالت ربّانى رسول خدا، حضرت محمّد(ص )
12 - صلوات بر او و خاندانش .
13 - سلام نماز.
1 - نيّت نماز
پيرامون نيّت نماز، بايد دانست كه اگر از بندگانى باشى كه در تمام حركتها وسكون خود با خداوند - جلّ جلاله - معامله نموده ، و همواره متوجّه او هستند، به معناى فرمايشخداوند - جلّ جلاله - معرفت دارند، آنجا كه در آيات محكم خويش مى فرمايد:
وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ. ⁽¹¹¹⁾
- و جنّيان و انسانها را نيافريدم ، مگر اينكه مرا بپرستند.
مسلّماً همواره خود را مهيّاى فرمانبرى از اوامر او نموده ، و دستور خدا به نماز راامتثال كرده ، و او را براى اينكه ذاتاً مستحقّ عبادت است پرستش ‍ مى كنى ، چنانكه اگرخود را براى ورود شخصيّت بزرگوار و ارجمندى آماده كرده باشى ، حتماً وقتى او را مىبينى براى احترام و تعظيم او بپا ايستاده ، و به محض ديدن او به وى روى آورده و توجّهمى كنى ، و يا اگر خود را براى ورود پيكى كه در نزدت ارجمند است مهيّا نموده باشى ،وقتى چشم تو به او، و چشم او بر تو افتاد و پيام پيك را شنيدى ، بدون تردّد و دودلىزود او را پذيرفته ، و نيازى به تجديد نيّت پيدا نمى كنى .
امّا اگر از پروردگارت غافل باشى و توجّهت به دنيا و هوا و هوس خويش ‍ باشد، هنگامحضور در نماز نياز پيدا مى كنى كه دل گُريخته ات را با اَفسارِ رشتهعقل و لُبّ خويش حاضر ساخته ، و آن را به ايستادن در پيشگاه مولايت وادار نمايى ، و بهيادش آورى كه او تو را خوانده و تو را مى بيند، و باعقل و قلب خويش قصد كنى كه او را از آن جهت كه شايسته عبادت است بپرستى ، و درمحضر مناجات با او همانند سعادتمندان وارد شوى .
و اگر نماز، نماز واجب و اَدا باشد، نيّت مى كنى كه : اين عبادت را به جهت وجوبش بهصورت ادا به جا مى آورم ، و اگر قضا باشد، قصد مى كنى كه آن را به صورت قضابجا مى آورم ، و چه اَدا باشد و چه قضا، نيّت مى كنى آن را براى عبادت و پرستشخداوند - جلّ جلاله - انجام مى دهم .
2 - ذكر تكبيرة الاحرام
شايسته است هنگام گفتن اللّه اكبر آن را به عنوان معامله با خداوند - جلّ جلاله - وقصد عبادت بگويى ، نه با حال غفلت و بر طبق عادت . و ديگر اينكه در گفتن آن صادقباشى .
معناى تكبير
امّا درباره معناى اءَللّهُ اَكْبَر در روايت آمده كه مردى در محضر امام صادق (ع ) گفت :اءَللّهُ اَكْبَر، حضرت فرمود: خداوند از چه چيز بزرگتر است ؟ آن مرد گفت : از هرچيز. امام صادق (ع ) فرمود: خدا را محدود نمودى . آن مرد گفت : چگونه بگويم؟ حضرت فرمود: بگو خداوند بزرگتر از آن است كه توصيف شود.
علّت اينكه حضرت (ع ) فرمود: خدا را محدود نمودى ، آن است كه وقتى خداوند - جلّجلاله - با اشياء مقايسه شود و در حالى كه همه اشياءِ غير او مُحْدَث و پديدْ آمده هستند، وهر پديد آمده اى محدود است ، مسلّما هركس به اين صورت معتقد باشد و خداوند را در رديف وبزرگتر از آنها بداند، خداوند - جلّ جلاله - را محدود قرار داده است .
و علّت اينكه حضرت (ع ) فرمود: خداوند بزرگتر از آن است كه توصيف شود. آناست كه على التّحقيق صفات خداوند - جلّ جلاله - بر او احاطه ندارند، بلكه تنها بهخاطر ضيق عبارت بر اهل توفيق و تصديق ، خداوند - جلّ جلاله - و رسولش (ع ) الفاظىرا پيرامون توصيف جلال الهى به اندازه قصور [يا: تصوّر] دانشِ بندگان به آنانآموخته اند تا هنگامى كه مى خواهند خدا را توصيف كنند بر زبان جارى سازند.
مقصود از عبادت بودن تكبير
و معناى به قصد عبادت گفتن تكبير اين است كه : خداوند - جلّ جلاله - در قلب عقلت ،به همان اندازه اى كه خدا از شناخت ذات و صفات كاملش به تو عنايت فرموده ، عظمتداشته باشد، و مقصودت از اين اعتقادى كه به عظمت خداوند دارى ، و از اللّه اكبرگفتن ، تنها عبادت او باشد از آن جهت كه او زيبنده عبادت است .
مقصود از صدق در گفتن تكبير
و مقصودم از صدق در گفتن تكبير آن است كه كردارت با گفتارت موافق باشد، بهگونه اى كه هنگام گفتن آن باطنت با ظاهرت - در اينكه ادّعا مى كنى چيزى بزرگتر ازخداوندى جلّ جلاله در قلب و عقل و نَفْس و نيّتم وجود ندارد، و هيچ چيز نزدم از اوعزيزتر نيست - باهم موافق باشند، و هيچ چيز در آنحال تو را به خود مشغول نسازد، چنانكه خداوند - جلّ جلاله - با بيان صريح قرآن مبيندر تهديد كسانى كه ديگرى را بر خدا مقدّم مى دارند، مى فرمايد:
قُلْ: إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَ اءَبْنآؤُكُمْ وَ إِخْوانُكُمْ وَ اءَزْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ اءَمْوالٌاقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها، اءَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَ جِهادٍ فى سَبيلِهِ، فَتَرَبَّصُوا، حَتّى يَاءْتِىَ اللّهُ بِاءَمْرِهِ، وَاللّهُ لايَهْدِى الْقَوْمَالفاسِقينَ. ⁽¹¹²⁾
- بگو: اگر پدران و پسران و برادران و همسران و بستگان و تبارتان و اموالى كهبدست آورده ايد، و تجارتى كه بيم كساد و بى رواجى آن را داريد، و مسكنهايى كه مىپسنديد، در نزد شما از خدا و رسولش و جهاد در راه خدا محبوبتر است ، پس منتظر بمانيدتا خداوند امر خويش را بياورد، و خداوند گروه گناهكار و فاسق را هدايت نمى نمايد.
بنابراين ، هرگاه ديدى عقل و قلب و نَفْس تو، غير خدا را بر خداوند - جلّ جلاله -برگزيده و مقدّم مى دارد، بدان كه به خاطر همين گناهت ،مشمول تهديد و خشم خداوند عالميان - جلّ جلاله - شده ، و هدايت اوشامل حال تو نشده و از فاسقين به حساب مى آيى .
در روايات نيز مشابه اين مطلب با توضيح بيشتر از آنچه كه در قرآن وجود دارد و موردقبول عقل نيز هست ، آمده است . چنانكه روايت شده امام صادق (ع ) فرمود: هيچ كس ايمانشبه خداوند خالص و ناب نمى گردد، تا اينكه خداوند در نزد او محبوب تر از خويشتن وپدر و مادر و فرزندان و فاميل و از همه مردم باشد.
و باز پيرامون اينكه با مقدّم داشتن ديگرى بررسول خدا - صلوات اللّه عليه - ايمان حقيقى براى مردمحاصل نمى شود، رساتر از اين در روايت آمده است ، كه پيامبر اكرم (ص ) فرمود: هيچبنده اى ايمان نمى آورد، تا اينكه من در نزد وى ، محبوبتر از خود وى باشم ، واهل بيتم در نزد او محبوبتر از اهل و فاميلش باشند، و فرزندانم محبوبتر از فرزندانشباشند، و وجود من محبوبتر از وجودش باشد.
بنابراين ، وقتى رسول خدا - صلوات اللّه عليه - مقدّم داشتن ديگرى بر خود را، صحيحو درست نداند، چگونه با ترجيح غير بر خداوند - جلّ جلاله -، ايمانحاصل خواهد شد؟!
3 - ذكر توجّه و گفتن وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السّمواتِ وَالاَْرض ...
پيرامون توجّه ، در نماز در روايت آمده كه امام صادق (ع ) فرمود: وقتى حضرت على (ع) براى اقامه نماز مى ايستاد، و وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّموات وَالاَْرْضَ.:(روى و تمام وجود خويش را به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديد آورد.)مىفرمود، رنگ صورت مباركش دگرگون مى شد، به حدّى كه در چهره اش نمايان مىگرديد.
2 - نيز در حديث آمده كه : حضرت امام حسن بن علىّ (ع ) هرگاه از وضوء گرفتن فارغمى شد، رنگ چهره اش دگرگون مى شد.
در اين باره از آن بزرگوار پرسيده شد. فرمود: كسى كه مى خواهد بر خداوندِ صاحبِعرش - جلّ و عزّ - وارد شود، شايسته است كه رنگش ‍ دگرگون شود.
3 - همچنين روايت شده كه مولايمان امام صادق (ع ) فرمود: هنگامى كه وقت نماز مىرسيد، پوست بدن علىّ بن الحسين (ع ) مى لرزيد، و رنگش ‍ زرد مى شد، و مانند شاخه[ويا: برگ ] خشك درخت خرما به خود مى لرزيد.
4 - مشابه آنچه كه درباره مولايمان علىّ (ع ) در هنگام گفتن لفظ وَجَّهْتُ وَجْهِىَنقل نموديم ، درباره مولايمان امام زين العابدين (ع ) نيز روايت شده است .
5 - همچنين اين دو بزرگوار هنگامى كه شروع به خواندن دعاىِ توجّه مى نمودند،رنگشان زرد گشته ، و خوف از خداوند - جلّ جلاله - بر آنان نمايان مى شده ، زيرا بهشكوه و هيبت پادشاهى كه در پيشگاهش ‍ مى ايستاده اند، معرفت و آگاهى داشته اند.
6 - باز در جاى ديگران كتاب مطالبى پيرامون خوف پيامبر اكرم (ص ) واهل بيت معصوم او(عليهم السلام ) هنگام اداى نماز خواهد آمد⁽¹¹³⁾، كه يقيناً از اين جهت ، ازايشان و تبعيّت نمى كنى و بر خلاف آنچه كه ايشان با پادشاه عالَميان معامله مى كردهاند، مى باشى .
حضور قلب در هنگام ورود در نماز
اكنون مى گويم : بر ما همگى واجب است ، به خاطر هيبت و احترامى كه خداوند - جلّ جلاله -ذاتاً مستحقّ آن است از او بيم داشته باشيم ، ولى چنان غافليم كه نه تنها از او بيمنداريم ، بلكه به جهت پيروى از خوف معصومين (عليهم السلام ) كه مقتدا و الگوى ما درعبادات الهى هستند، از خدا نمى هراسيم ، و همچنين به خاطر مخالفتهاى پى درپى خود باخواسته هاى او و كوچك شمردن امر و نهى و حبّ و قرب و مناجات مقدّسش نيز از او بيمنداريم . و اين نادانى بزرگى به معبود است كه بهجهل منكران و كافران نزديك است .
بنابراين ، شايسته است كه بنده هنگام گفتنِ وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِوَالاْرْضَ: تحقيقاً توجّه كند كه در محضر حضرت حقّ است ، و اينكه مقصود خداوند - جلّجلاله - و رسولش (ص ) از گفتن وَجَّهْتُ وَجْهِىَ... اين نيست كه : تنها صورتم رابراى خداوندى كه آسمانها و زمين را پديد آورد، رو به قبله نموده ام ؛ بلكه منظور ايناست كه صورتِ قلب و عقل خويش را از منحرف شدن و توجّه به غير او - جلّ جلاله - ازتمام امور خوشايند و ناخوشايند، به سوى خداوندى نمودم كه آسمانها و زمين را پديدآورد.
به بعضى از عارفان گفته شد: چه نيكو با صورت ظاهر در نمازاقبال و توجّه دارى ؟ فرمود: اگر صورت ظاهرم منحرف نشود، صورتِ دلم بسيار منحرفمى شود.
بنابراين ، وقتى صورتِ قلب بكلّى به خداوند - جلّ جلاله -اقبال و توجّه داشته باشد، اعضا و جوارح نيز بر اساس هدفى كه براى آن آفريده شدهاند يعنى عبادت و پرستش حضرت حقّ، بر خداوند - جلّ جلاله - توجّه مى كنند، زيرارابطه آنها با قلب مانند فرمانروا و رعيّت است .
اختلاف حالات نمازگزاران در هنگامدخول در نماز
1 - اگر نمازگزار با اين حالت وارد نماز شود، همانند كسانى كه به خدا توجّه دارندوارد نماز شده است ، و اگر اين حالت تا پايان نماز استمرار داشته باشد، بهآمال و آرزوى خويش نايل و كامياب خواهد شد.
2 - اگر نمازگزار در حالى كه مولاى او وى را مشاهده مى كند، بلغزد و از او روىبرگرداند، حالش بسان حال لغزش كنندگان خواهد بود كه هنگام گام برداشتن در مسير،گاهى افتاده و گاهى مى ايستند، و چه بسا همين لغزش ، دنيا و آخرت وى را تباه نموده وبه واسطه آن ، اقبال و توجّه به پروردگارش ‍ - جلّ جلاله - و خشنودى او از دستشبرود.
3 - اگر نمازگزار در حال گفتن وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ ازهيبت قرار گرفتن در محضر حضرت حقّ و رعايت حُرمت او كه واجب است ، غفلت داشته باشد ويا خود را به غفلت بزند، در اين گفتارش كه مى گويد: با تمام وجود به خداوندىكه آسمانها و زمين را پديد آورده ، توجّه نموده و روى آورده ام . دروغگو بوده ، ونمازش را با خيانت و دروغ و بهتان آغاز نموده است . وحال كسى كه آغاز نمازش تصريح به دروغ وباطل و دشمنى باشد، چگونه خواهد بود؟ آيا مستحقّ ذلّت و خوارى نخواهد بود؟!
4 - اگر نمازگزار در حال قيام براى انجام نماز و وارد شدن در آن صفت شخصتنبل و كسى را داشته باشد كه نماز را بر خود سنگين مى داند، لازم استحال كسانى را كه با حالت كسالت و تنبلى به نماز مى ايستند در صريح قرآنبنگرد،⁽¹¹⁴⁾ و با خود بيانديشد كه اگر پيش از حضور در اين نماز، دوستى يابرخى از ياوران پادشاه ، كه محبوب اوست بر او وارد مى شدند، چگونه براى احترامآنان بپا مى خاست و بدون احساس تنبلى و سنگينى بر آنان و توجّه مى نمود، و لازم استبداند كه خداوند - جلّ جلاله - محقّقاً در نزد او از بندگانش پست تر است . و چه خطرهولناكى !
4 - آداب ستايش و ثناى پروردگار
در خطبه كتاب گذشت كه : ستايش و تمجيد از وظايف كسانى است كه ميان خود و خداوند -جلّ جلاله - از تمام خيانتها و گناهان رسته باشد، و امّا كسى كه امر واجب مهمّى كه وقتشتنگ شده بر گردن اوست ، بايد ابتدا چيزى را كه مهمّتر است انجام دهد و بعد چيزمهمّتر در مرحله بعد و... . و مهمّترين واجب بر او پيش از وارد شدن در نماز و ستايش وتمجيد پروردگار، توبه نمودن و بجا آوردنِ واجبات عينىِ متعيّن بر اوست ، خواه واجباتقلبى باشند و يا بدنى و يا مالى و يا مربوط بهاعمال ديگر.
1 - از جمله آدابى كه انسان بايد هنگام ستايش و ثناى الهى رعايت كند، آن است كه :
1 - لذّت و تعلّق خاطرش به ستايش خداوند - جلّ و جلاله - و تمجيد و ثناى وسپاسگزارى از او نزد او لذّت بخش تر و محبوبتر از ستودن و مدح و ثناى تمامبندگانى باشد كه در نزد او عزيز هستند و نيز از مدح و ستايش ‍ تماماهل دنيا براى او در تمام امور باشد. و اين ترجيح در محبّت مدح و ستايش خداوند - جلّجلاله - و شكر و سپاسگزارى از او بايد به اندازه تفاوتى باشد كه او - جلّ جلاله - درجلال و عظمت و حقّ اِنْعام و بخشش ‍ با بندگانش دارد.
2 - اگر بنده از بجا آوردن حقّ اين مقام عاجز و ناتوان باشد،حدّاقل بايد محبّت مدح و ستايش و شكر و سپاسگزارى از خداوند -جّل جلاله - در دلش ، از مدح و ثناى اهل اِنْعام از خلايق ، يا شكر و سپاس از پادشاهاناسلامى ترجيح داشته باشد.
3 - امّا اگر حال بنده از اين مقام نيز ناقص باشد، و در مدح و ثناى خداوند -جّل جلاله - و شكر و سپاسگزارى او سبحانه ، از بردگان و بندگانش پست تر باشد،مسلّماً ستايش و تمجيد خدا را بسيار كوچك و سبك شمرده ، و مستحقّ امورى خواهد بود كهوعده عذاب و تهديد الهى متضمّن آن است .
آداب در هنگام گفتن : مالِكِ يَوْمِ الدّينِ ⁽¹¹⁵⁾
توجّه داشته باش كه يوم الدّين ، روز حساب و عرضه بر پادشاه عالَميان و آشكارشدن باطن انسانهاست در محضر تمام كسانى كه بنده اسرار خود را از آنان پنهان مىكرد، لذا شايسته است كه نمازگزار در اين حال از امورى كه در روز حساب و سؤال بيم آن مى رود، بيم و هراس داشته باشد.
در روايت آمده كه مولايمان امام زين العابدين (ع )، هم او كه صاحب مقام والايى ، در عبادتخداوند بود، هنگامى كه مالِكِ يَوْمِ الدّين . مى فرمود، مكرّر آن را قرائت مى نمود،تا بحدّى كه هركس آن حضرت را مى ديد، گمان مى كرد كه حضرتش نزديك است جانبسپارد.