فصل : اول عقيل بن ابى طالب مجاهد 
بر لشكر برادرم گذر كردم . شبى ديدم همچون شبهاى پيامبر خدا - صلى الله عليه وآله - و روزى ديدم چون روزهاى او. جز آن كه پيامبر يمان لشكريان حضور نداشت . درلشكر كسى را نديدم مگر آنكه نماز خوان بود و بانگى نشنيدم مگر آن كه تلاوت قرآنبود. اما چون بر لشكر تو گذر كردم عده اى از منافقين رو در رويم قرارگرفتند... (بخشى از پاسخ عقيل به معاويه .
كارشناس اجتماعى
بزرگان عرب نادرند و بزرگان فضيلت اندك مى باشند.عقيل در ميان بزرگان تك ستاره درخشانى است . فرزند بزرگ بطحاء را ويژگيهاى ازميان ديگر بزرگان متمايز مى سازد.
مهمترين اين مميزات عبارتند از: نسب شناسى ، علاقه زياد به صراحت راءى ، جسارت ،ابراز معلومات ، شجاعت در مواقف سخت و درگيريها، و شهامت درمراحل مختلف زندگى .
وى اقران را با داشتن اين خصوصيات مغلوب ساخت و با صفات اختصاصى خود، ديگرانرا مجذوب نمود. وى يكى از مهمترين افراد صاحبفضل عرب از خاندان والاى بنى هاشم است .
روشن است كه هر نسب شناسى ، انسان شناس نيست كه تكليف خود را در دفاع از شرف وشريعت چون عقيل قهرمان مواقف دشوار، انجام دهد، مخصوصا كه اين تمايز و ويژگى درآن روز زمينه راهنمايى اساسى بود كه نيكمردان را از پيشوايان گمراهى و رذيلت كهبا سرنوشت امت بازى مى كردند و تلويحا عوام الناس وانمود مى كردند كه بر ديگرانبرترى دارند جدا مى ساخت .
به هر حال اين امتيازى بزرگ و مسؤ وليتى جدى در آن روز به حساب مى آمد و اهميت آنهنگامى بيشتر مشخص مى شد كه دارنده آن ، در بيان نظرات خود صراحت لهجه داشتهباشد و آراى خود را قاطعانه بدون مداهنه و كم كردن و فريب كارى ، بيان كند، زيراموقعيت هاى آن روز نيازمند چنين خصايصى در فرد مطلوب بود - مثلا طغيانگر يا غاصب وحكام خودسر را رسوا كند - و اين صلاحيت - تنها در گرو صراحتقول ، قوت قلب و ثبات بود. و در تمام اين ويژگيهاعقيل براى خود رقيبى نمى شناخت ، او در مسجد پيامبر عظيم الشان - صلى اللهعليه و آله - مى نشست و طى جلساتى ، نقاب از چهره پليد بنى اميه و همپالكى هاى آنانچون بنى العاص و ديگران بر مى داشت و زشتيهاى آنان را بر مى شمرد.
عقيل دانشمندى سياستمدار، جامعه شناس ، و روانشناس بود كه اين ويژگيها رابخاطر تيزهوشى و نبوغ خود داشت .
علاوه بر آن ، وى آگاهى عميقى نسبت به تاريخ عرب ، جنگها و صلحهاى آنان داشت ؛زيرا تمام دانستنى هاى مربوط به قبايل ، عشاير و بيوتات اعم از مواضع مثبت وكجرويهاى آنان و مناقب و نقص هاى عرب را در خود جمع كرده بود.
عقيل درباره قبايل ، آگاهيهاى وسيعى كسب كرده بود ازقبيل : اديان ، معتقدات ، بت ها، عادات ، تيره ها و بزرگان ، سرداران ، شعرا، فصحا،كوچها، سفرها، توانايى ها، تعداد نفرات و مدت رهبرى ، جنگها، درگيريها، پيمانها وسوگندهاى جنگ و صلح ، انگيزه هاى درگيريهاى آنها، قربانى ها و نتايج آن ، آنچه ازمدح ، رثا و هجاء درباره آنان گفته شده بود... و اطلاعات ديگرى كه بر ديگران پنهانبود.
ما معتقديم عقيل يك دائرة المعارف بود كه تمام آنچه را كه ديگران نمى دانستند در خودجمع كرده بود. عقيل دانستنى هاى دقيقى درباره زنان كسب كرده بود كه جزو اسرار زنانبود و بر اغلب مردان پوشيده مى ماند. او درباره زنان صالحه در خانه هايشان و زنانبدكردار آنچه را كه ممكن بود مى دانست . جاحظ در اين باره مى گويد:
عقيل مردى نسابه بود و مادران را مى شناخت ، وى زبان گويايى داشت و پاسخهاىاستوارى ارائه مى كرد، كسى را با وى توان رقابت نبود. ⁽¹⁵⁾
به دليل اين آگاهيها بود كه پرادعاترين فرد، جراءت نداشت كه در محضر كسى چونعقيل از اصل و نسب خود و مفاخر قومى دم زند هر چند كه در آن زمان تفاخرات بىاصل و اساس ، مرض رايج و اصل مقبولى بود كه همه ، بدانمتوسل مى شدند، مفاخرات دروغين و بى ارزشى كه به دست اين و آن درمقابل ادعاهاى دروغ ، تكليف شرعى داشت كه حقيقت را بدون مجامله و با صراحت و صداقتبيان كند.
مدعيان در زمان جاهليت از اظهار لحيه در مقابلعقيل هراس داشتند. و مى دانستند كه عقيل با تيزهوشى ، فراست و دانايى خود،اصل و نسب آنان را بيان كرده ، منقصب آنها را خواهد گفت چه برسد به زمان اسلام كهعقيل در برابر ادعاهاى دروغ ، تكليف شرعى داشت كه حقيقت را بدون مجامله و با صراحت وصداقت بيان كند.
هر كه با تاريخ اسلام آشنا باشد در مى يابد كه معاوية بن ابى سفيان - اولين پادشاهجنبش امويان پس از عثمان - بشدت از سخنان عقيل كه افتخارات پوچ آنان را نقش بر آبمى كرد، هراسان بود.
بنى اميه كه كمترين نصيبى از فضيلت نداشتند و از وادى افتخار و شرف دور بودند، درصدد جعل و نشر افتخارات دروغ براى خود و پدرانشان بودند. و اينعقيل بود كه با صراحت و دقت نظر، آنان را رسوا مى كرد. لذا معاويه سعى مى كرد باوى مماشات كند و بر او سخت نگيرد و خواسته هاى وى را برآورده سازد. شايد كهدل وى را به دست آورده مانع از خشم وى گردد و از زبان گزندهعقيل در امان ماند. ليكن عقيل آگاه از اين سياست معاويه ، همواره - چنانكه در صفحات بعدخواهيم گفت - مترصد فرصت اداى تكليف بود.
چگونه كسى مانند معاويه و امثال او مى تواند در حضورعقيل به تفاخر پرداخته و فضيلت را بازيچه خود سازد، وحال آنكه او همان طور كه پدرانشان را مى شناخت مادرانشان را نيز مى شناخت . اينجاست كهبه ياد درخواست برادرش على - عليه السلام - از وى درباره يافتن زنى كه دلاوران اورا زاده باشند، پس از فقدان فاطمه بتول دخت گرامى پيامبر - صلى الله عليه و آله -مى افتيم .
همين آگاهى عميق نسبت به انساب و بزرگى جامعه شناسىعقيل است كه ريشه طيبه بنى هاشم و امتداد آن تا ابراهيمخليل - عليه السلام - را در برابر وى قرار مى دهد و شرف و مجد خود و خاندان خويش راكما هوحقه در مى يابد. او برگزيدگان روى زمين و منتسبين به بنى هاشم را خوب مىشناسد. همواست كه پسر عم خود محمد مصطفى - صلى الله عليه و آله - را درك مى كند.
مگر ابوطالب پدر عقيل نيست كه به عنوان حامى محمد - صلى الله عليه و آله - تعيين شدهاست و مكلف به حمايت از اوست ؟
مگر عقيل و برادرانش نديده اند كه چگونه پدرشان به اندازه علاقه به تمام فرزندانشبه تنهايى به محمد - صلى الله عليه و آله - عشق مى ورزد و با علاقه نمو او را نظارهمى كند؟
آرى ، عقيل محمد امين را از همان جوانى درك مى كند و شاهد است كه چگونه اين مجسمه انسانيتبراى كارى سترگ آماده مى گردد. او را درك مى كند و به رسالت او گواهى داده ،تصديقش مى كند. و بدينسان است كه آگاهى عقيل از همان آغاز وى را متعهد بهقبول حق و دفاع از آن در تمام مراحل زندگى مى كند و تسليم دعوت آزادى بخش پيامبر ازابتداى امر مى گردد.
عقيل به نفس خود اطمينان داشت ، از شخصيتى قوى و صراحت راءى برخوردار بود. حاضرجواب ، نترس و سليس بود. در پاسخگويى در نمى ماند و كسى نتوانست بر او عيبىبگيرد و يا نقصى را در او نشان دهد. اگر در او نقطه ضعفى مشاهده مى شد سر زبانهامى افتاد و بارها آن را به رخ وى كشيده سعى مى كردند از منزلت او بكاهند؛ بخصوصكه در آن زمان ارزشگذارى افراد براساس موضعگيريهاى آنان درقبال دعوت اسلامى صورت مى گرفت .
اگر در او نقطه تاريكى مى يافتند بر او تاخته ، به احتجاج با او مى پرداختند و ياتاخير از اسلام آوردن را بر او عيب مى گرفتند. با توجه به اين نكته كهعقيل نقش بسيار فعالى را در آن روزگار ايفا كرد و دشمنان زيادى براى خود به وجودآورد، دشمنانى كه مترصد ضربه زدن به او بودند و مى خواستند به هر شكلى به اوانگى بزنند. ليكن مى بينيم هيچ كس بر عقيل نقصى وارد نساخته است .
به هر حالعقيل از اسلام آورندگان اوليه و از سابقين در اسلام بوده است ليكن بخاطر شرايطامنيتى و جو عمومى كفر در مكه ، ايمان خود را مكتوم مى داشت .
عقيل از نزديكترين افراد به وحى آسمانى و از روشن ترين مردم نسبت به شخص پيامبراكرم - صلى الله عليه و آله - و منزلت وى بوده است . همچنانكه از زندگى وى بر مىآيد كه از اولى الالباب و از مصاديق آيه شريفهذيل بوده است :
قل هل يستوى الذين يعلمون و الذين لا يعلمون انما يتذكر اولوالالباب ⁽¹⁶⁾
بگو (اى رسول خدا) آنانكه (مانند على (ع ) و شيعيان شاگرد مكتبش )اهل دانشند با مردم جاهل يكسانند (هرگز يكسان نيستند) منحصرا خردمندان عالم متذكر اينمطلبند (كه عالم و جاهل مساوى نيست ).
مجاهد پولادين
عقيل زير پرچم پيامبر و دوش بدوش برادرش على - عليه السلام - جنگاور واستوار رسالت و شمشير نبوت ، جنگيد، تا آنجا كه پيامبر اكرم صريحا از محبت مضاعفخود نسبت به عقيل خبر داد كه اين مطلب را در صفحات آينده - ان شاء الله - بيان خواهيمكرد.
در حالى كه عده اى دچار توهم شده معتقدند: عقيل و عباس دو عموى پيامبر - صلى الله عليهو آله - در جنگ بدر با مشركين بوده اند. اگر اين مطلب صحت هم داشته باشد، بايد آن راناشى از اجبار و اكراه مشركين دانست ؛ زيرا گفته شده است كه اين دو(عقيل و عباس ) مجبور به حضور در جنگ از طرف مشركين شده بودند. ⁽¹⁷⁾
آشفتگى و اضطراب اين روايت و مانند آن را بيشتر درك مى كنيم كه مى خوانيم :عقيل و عباس تا فتح مكه از اعلان اسلام خود، ابا ورزيدند و بعد از فتح مكه عباس مسلمانگشت ، پس از آنكه ايمان خود را پنهان مى داشت .⁽¹⁸⁾
اما حقيقت مطلب آن است كه اين دو، مدتها قبل - حتى پيش از بدر، ايمان آورده بودند وبخاطر عدم امنيت ، ايمان خود را از مشركين كتمان مى كردند و حضور در بدر با مشركين -به فرض صحت خبر - ناشى از اجبار و اكراه بود.
عقيل - آن طور كه درباره جنگ حنين گفته اند - در حنين شجاعت و دليرى درخشانى در راه خدااز خود نشان داد؛ همان جنگى كه در آن چه بسيار مدعيان اسلام و منافقين گريختند و پيامبررا در ميان دشمن رها كردند و او را در اختيار شمشيرها، تيرها و نيزه هاى دشمن دست از جانشسته قرار دادند. جنگى كه اين آيه شريفه يكى از صحنه هاى آن را ترسيم مى كند:
و يوم حنين اذ اعجبتكم كثرتكم فلم تغن عنكم شيئا و ضافت عليكم الارض بما رحبت ثموليتم مدبرين ⁽¹⁹⁾
و ياد آوريد جنگ حنين را كه فزونى جمعيت ، شما را مغرور ساخت ، ليكن اين حجم و انبوهافراد سودى به شما نرساند و زمين با همه گستردگى ، بر شما تنگ گشت ، سپس روىگردانيديد و گريختيد.
در اين جنگ تنها افراد انگشت شمارى پايدارى نشان داده به گرد پيامبر حلقه زدند وستيزى جانكاه با دشمن آغاز كردند.
تاريخ نام و تعداد آنان را به دقت مشخص كرده است - غير از صاحب ذوالفقار على - عليهالسلام - و عباس - عقيل از جمله مدافعان پايدار آن روز بود و با شمشير خود جنگ سختى رابا افراد پست ، پيش برد، همان طور كه مورخين - مثلا بلاذرى ⁽²⁰⁾ به حضور وپايدارى عقيل در حنين تصريح كرده و نامش را ثبت كرده اند.
به علاوه عقيل در جنگهاى ديگرى نيز همراه پيامبر - صلى الله عليه و آله - حضور داشت .منقول است كه وى در جنگ خيبر و موته بوده است و مرحوم مظفر محقق بزرگ به اين نكتهاشاره كرده است . ⁽²¹⁾
عقيل على رغم نابينانى ، از جهاد باز نايستاد و بعد از شركت در جنگهاى زمانپيامبر و فعاليت در خط مقدم ، مى بينيم بدون هراس از مرگ ، كوشش ‍ مى كند در جنگهاىمتعدد عليه مخالفين با اسلام واقعى تحت رهبرى بزرگ پرچمدار عدالت و اسلام مجسم ،على - عليه السلام - شركت كند، با اين كه به جهت نابينايى وقت شركتش در جنگگذشته بود.
عقيل از مدينه نامه اى به امام - مى نويسد و از آمادگىكامل خود براى انجام دستورات خليفه حق ، على - عليه السلام - و مبارزه با امويان ، خبرمى دهد. ⁽²²⁾ عقيل زمانى اين نامه را مى نويسد كه جامعه ، شرايط دشوارى راتحمل مى كند. و امت اسلامى دچار سختى شده است .
در هنگامى كه امام در صدد پى ريزى نظام اسلامى است ؛ گروهى از ياغيان در صدد شقعصاى مسلمين برآمده ، تحت رهبرى معاوية بن ابى سفيان به معارضه با امام و اسلامراستين برخاسته اند.
امام در پاسخ به برادرش براى قدردانى و تشكر از وى نامه اى برايش ‍ فرستاده او رامطمئن ساخته و خاطرش را آسوده مى كند و معذورش ‍ مى دارد و از راست همتى و موضع درستاو سپاسگزارى مى كند.⁽²³⁾
اين پيوند اعتقادى بالنده ميان دو برادر، دشمنان كينه جو را متعجب نمى سازد، بلكه آنانرا برآن مى دارد تا اين پيوند را بر اساس منافع دنيوى و مادى كهعقيل آن را پنهان مى كند، بدانند. دشمنان اين استنباط را از عملكرد امام درقبال اموال بيت المال كه اجازه كمترين تصرف نابجايى را در آن نمى داد و درهمى را بهناحق به كسى نمى داد و از فقر نسبى عقيل و قضيه آهن گداخته كه امام آن را بهصورت او نزديك ساخت ، به دست آورده اند.
اين سرسختى امام در برابر بيت المال مسلمين است كه به معاويه فرصت مى دهد تا باپولهاى مردم افراد سست پيمان را بخرد و آنان را عبد هواى خود سازد.
اولين كسى كه پيوند دينى ميان امام و عقيل را چنين تفسير كرد و سعى در بدجلوه دادن اينرابطه برادرانه را داشت خود معاويه بود. او عدالتخواهى على - عليه السلام - را بهصورت بخل حتى نسبت به برادر جلوه داد و نيازعقيل و علاقه اش را به خود (معاويه ) ناشى از تنگدستى و دنياخواهىعقيل ، و برترى بخشيدن دنيا را بر دين - به گمان خودشان - جلوه داد و بدينسان بنياددروغ سازى ريخته شد و از اين مقدمات ، اكاذيب ديگرى زاده گشت . محب الدين طبرى مىگويد:
نقل كرده اند كه روزى معاويه در حضور عقيل گفت : اگرعقيل ما را بهتر از برادر خود نمى دانست نزد ما نمى ماند و برادرش را ترك نمى گفت .عقيل گفت : برادرم براى دين من بهتر است و تو براى دنياى من بهترى ، و من دنيايم راترجيح دادم ! ⁽²⁴⁾
اين سخنى است كه زيبنده يك فرد عاقل عادى نيست چه رسد به بزرگ مردى چونعقيل كه در جنگها و معركه هاى دشوار بنيادى جاهلى ، كه به صورت نوين در قالبامويان مجسم گشته بود، شركت داشت و پيكار مى نمود.
عقيل براى حضور در اين مواقف حساس پيشقراول و طلايه دار لشكر بود. چطور ممكن استچنين مردى را اين گونه ناجوانمردانه جلوه دهند و همين متهم داشت . ظاهرا جعالان ودروغپردازان كه عقيل را نخست تنگدست جلوه مى دهند و همين تنگدستى سبب رفتن او به نزددشمن اصلى اش معاويه مى شود، يك مطلب را فراموش كرده اند، آنها در خاطر ندارند كهعقيل عموى بخشنده ترين افراد جامعه آن روز و با كرامت ترين خاندان محمد - صلى اللهعليه و آله - مانند: حسن ، حسين و عبدالله بن جعفر مى باشد.
آوازه كرم و بنده نوازى اين بخشندگان در تمام جزيرة العرب پيچيده بود و نيازمندان ازهر سو به طرف آنان دست دراز كرده بيش از نياز خود دريافت مى كردند آنان ثروت خودرا با خداوند تقسيم كرده بودند.
آيا عقيل برادرزادگان خود را نمى شناخت ؟ چرا نزد آنان براى رفع حاجت خود نمى رفت ؟و چرا برادرزادگان ، عموى فقير خود را درنيابند. فراموش ‍ نكنيم -آنطور كه دروغپردازان فراموش كرده اند - عقيل درست همزمان و معاصر اين بخشندگاناهل بيت - عليهم السلام - بود نه قبل از آنان و نه بعد از ايشان .
همچنين دروغپردازان و مفتريان خواسته اند عقيل را به ضعف ايمان ، عدم احتياط در اتخاذموضع صحيح در صحنه هاى سياسى ، دوگانگى شخصيت ، عدمتعادل ، سهل انگارى نسبت به اصول اعتقادى ، سازشكارى سياسى و غيره متهم سازند. ووانمود كنند كه عقيل بدون حمايت معاويه از عهده مشكلات زندگى برنمى آمد.
اما آنچه كه بايد در اين مورد بگوييم آن است كه : تمام اين اوصاف و عيوب ، نواقصىبودند كه عقيل در زندگى خود قهرمان مبارزه با آنها محسوب مى گشت و متصفين به اينصفات را به نبرد فرا مى خواند تا آنها را از پاى درآورد. آرى ، بزرگ منشى و بلندطبعى بنى هاشم شايسته عقيل است و خوددارى ، جبلى او مى باشد و برجستگى و صفا ازصفات اوست .
عقيل جليل القدر بود و عزت نفس داشت ، بلند مرتبه و داراى منزلت والا بود تا جايى كهسمبل تفاخر و برترى محسوب مى گشت بخاطر ويژگيهاى برجسته مانند ديگر اقطاباعتقادى بنى هاشم ، نمونه والاى شخصيت شمرده مى شد و ديگران به او افتخار مىكردند؛ مثلا، حسان بن ثابت انصارى ، شاعر پيامبر اكرم - صلى الله عليه و آله - دربزرگى او و ديگران بزرگان بنى هاشم چنين مى سرايد: