هدايت تشريعى به معنى ارائه طريق جنبه عمومى و همگانى دارد و هيچ قيد و شرطى در آننـيـسـت ، چـنـانـكـه در آيـه 3 سـوره دهـر آمـده انـا هـديـنـاهالسـبـيـل امـا شاكرا و اما كفورا: (ما راه را به انسان نشان داديم خواه شكرگزارى كند ياكفران ) و در آيه 51 آل عمران مى خوانيم : و انك لتهدى الى صراط مستقيم : (تو همهانـسانها را به صراط مستقيم دعوت مى كنى )، بديهى است دعوت پيامبر مظهر دعوت خدااست چرا كه هر چه او دارد از خدا دارد.
و درباره جمعى از منحرفان و مشركان در آيه 23 سوره نجم آمده است و لقد جاءهم من ربهمالهدى (هدايت الهى از سوى پروردگار به سراغ آنها آمد).
اما هدايت تكوينى به معنى ايصال به مطلوب و گرفتن دست بندگان و گذراندن آنها ازتـمـام پـيـچ و خـم هـاى راه ، و حـفـظ و حـمـايـت از آنـهـا تـا رسـانـدن بـهساحل نجات كه موضوع بحث بسيارى ديگر از آيات قرآن است هرگز بيقيد و شرط نمىبـاشـد، ايـن هـدايـت مـخـصـوص ‍ گـروهـى اسـت كـه اوصـاف آنـهـا در قـرآن بيان شده ، واضـلال كـه نـقـطـه مـقـابـل آن اسـت نيز مخصوص گروهى است كه اوصاف آنان نيز بيانگشته .
گـر چـه بـعـضـى از آيـات مطلق است ولى بسيارى ديگر از آيات قيد و شرط آن را دقيقابـيـان كـرده ، و هـنگامى كه اين آيات مطلق و مقيد را كنار هم مى چينيم مطلب كاملا روشن مىشـود و هـيـچ ابهام و ترديدى در معنى آيات باقى نمى ماند و نه تنها با مساءله اختيار وآزادى اراده انسان مخالف نيست ، بلكه دقيقا آن را تاءكيد مى كند.
اكنون به توضيح زير توجه نمائيد:
قـرآن مـجـيـد در يـك جـا مـى گـويـد: يـضـل بـه كـثـيـرا و يـهـدى بـه كـثـيـرا و مـايـضـل بـه الا الفـاسـقـيـن : (بـه وسـيـله آن ضـربالمـثـل ، گـروهـى را گـمـراه و گـروهـى را هـدايـت مـى كـند، اما جز فاسقان را گمراه نمىسازد) (بقره 26).
در اينجا سرچشمه ضلالت فسق و خروج از اطاعت و فرمان الهى شمرده شده .
در جـاى ديـگـر مى گويد: و الله لا يهدى القوم الظالمين : (خداوند قوم ستمگر را هدايتنمى كند) (بقره 258).
در اينجا تكيه روى مساءله ظلم شده و آن را زمينه ساز ضلالت معرفى كرده
اسـت در جـاى ديگر مى خوانيم : و الله لا يهدى القوم الكافرين : (خداوند قوم كافر راهدايت نمى كند) (بقره - 264).
در اينجا كفر به عنوان زمينه ساز گمراهى ذكر شده .
بـاز در آيـه ديگر مى خوانيم : ان الله لا يهدى من هو كاذب كفار: (خداوند هدايت نمى كندكسى كه دروغگو و كفران كننده است ) (زمر - 3).
در اينجا نيز دروغگوئى و كفران را مقدمه ضلالت شمرده است .
و در جاى ديگر آمده : ان الله لا يهدى من هو مسرف كذاب : (خداوند هدايت نمى كند كسى كهاسرافكار و بسيار دروغگو است ) (غافر - 28).
يعنى اسراف و دروغگوئى عامل گمراهى است .
البـته آنچه در اينجا آورديم قسمتى از آيات قرآن در اين زمينه است ، بعضى از اين آياتبا همين مفاهيم كرارا در سوره هاى مختلف آمده .
نـتـيـجـه اينكه قرآن ضلالت الهى را مخصوص كسانى مى شمرد كه داراى اين اوصافند:(كفر)، (ظلم )، (فسق )، (دروغ )، (اسراف ) و (كفران ).
آيا كسانى كه داراى اين اوصافند شايسته ضلالت و گمراهى نيستند؟!
و بـه تعبير ديگر كسى كه مرتكب اين امور مى شود آيا ظلمت و حجاب قلب او را فرا نمىگيرد؟!
بـاز بـه عـبـارت روشـنـتر اين اعمال و صفات آثارى دارد كه خواه ناخواه دامن انسان را مىگيرد، پرده بر چشم و گوش و عقل او مى افكند، و او را به ضلالت مى كشاند، و از آنجاكـه خـاصـيـت هـمـه اشـيـاء و تـاءثـيـر هـمـه اسـبـاب بـه فـرمـان خـداونـد است ، مى تواناضـلال را در تـمام اين موارد به خدا نسبت داد، اما اين نسبت عين اختيار بندگان و آزادى ارادهآنها است .
اين در زمينه مساءله ضلالت ، و اما در مورد (هدايت ) نيز شرائط و اوصافى
در قرآن بيان شده كه نشان مى دهد آن هم بدون علت ، و بر خلاف حكمت الهى نيست .
قسمتى از اوصافى كه استحقاق هدايت مى آورد و لطف الهى را جلب ، در آيات زير آمده .
در يـك جـا مـى خـوانـيـم : يـهـدى بـه الله مـن اتـبـع رضـوانـهسبل السلام و يخرجهم من الظلمات الى النور باذنه و يهديهم الى صراط مستقيم :
(خـداونـد بـوسـيـله قرآن كسانى را كه از رضا و خشنودى او پيروى مى كنند به راههاىسلامت ، هدايت مى كند، و از تاريكيها به فرمانش ‍ به سوى روشنائى مى برد، و آنها رابه راه راست رهبرى مى نمايد) (مائده 16).
در اينجا پيروى فرمان خدا، و جلب خشنودى او، زمينه ساز هدايت الهى شمرده شده است .
در جـاى ديگر مى خوانيم : ان الله يضل من يشاء و يهدى الله من اناب : (خداوند هر كس رابخواهد گمراه مى سازد، و هر كس را كه بازگشت به سوى او كند هدايت مى نمايد) (رعد27).
در اينجا نيز (توبه و انابه ) عامل استحقاق هدايت شمرده شده است .
در آيه ديگر مى فرمايد: و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا: (كسانى كه در راه ما جهادكنند آنان را به راههاى خود هدايت مى كنيم ) (عنكبوت 69).
در اينجا (جهاد) آنهم (جهاد مخلصانه و در راه خدا) به عنوان شرط اصلى هدايت ذكرشده است .
و بـالاخـره در آيـه ديـگـر مـى خـوانـيـم : و الذيـن اهتدوا زادهم هدى : (كسانى كه گامهاىنـخستين هدايت را برداشته اند خداوند بر هدايتشان مى افزايد) (سوره محمد (صلى اللّهعليه و آله و سلّم ) 17).
در ايـنـجا پيمودن مقدارى از راه هدايت به عنوان شرطى براى ادامه اين راه به لطف خداوندذكر شده .
نـتـيـجه اينكه تا از سوى بندگان توبه و انابه اى نباشد، تا پيرو فرمان او نباشندتـا جـهـاد و تـلاش و كـوشـشـى صـورت نـگـيـرد، و تـا گـامـهـاى نـخـسـتين را در مسير حقبـرنـدارنـد، لطـف الهـى شـامـل حـال آنـان نـمـى شـود، دسـت آنـان را نـمـى گـيـرد وايصال به مطلوب نمى كند.
آيـا شـمـول هـدايـت نـسـبـت بـه كـسـانـى كـه داراى ايـن اوصـافـنـد بـيـحـسـاب اسـت و يـادليل بر جبرى بودن هدايت محسوب مى شود.
مـلاحـظـه مـى كـنـيـد آيـات قـرآن در ايـن زمينه بسيار روشن و گويا است منتهى كسانى كهنـتـوانـسـتـه يـا نخواسته اند جمع بندى صحيحى از آيات هدايت و ضلالت كنند گرفتارچـنـان اشـتـبـاه خـطرناكى شده اند، و (چون نديدند حقيقت ، ره افسانه زدند) بايد گفتزمينه اين (ضلالت ) را نيز خودشان فراهم ساخته اند!
بـه هـر حـال مـشيت الهى كه در آيات هدايت و ضلالت روى آن تكيه شده ، هرگز به معنىمـشـيـت بـى دليـل و خـالى از حـكـمـت نيست ، بلكه در هر مورد شرائط خاصى دارد كه آن راهماهنگ با حكيم بودن او مى كند.
2 - تكيه بر لطف خدا
انسان چون پر كاهى در برابر تندباد حوادث قرار دارد، و هر زمان به سوئى پرتابمـى شـود، مـمـكـن اسـت ايـن پـر كـاه بـه بـرگـى يـا شـاخـه شـكـسـتـه اىاتـصـال پـيـدا كـنـد، ولى تندباد هر دو را با خود مى برد، و حتى اگر پنجه بر درختىبـيـفكند گاهى طوفان درخت را نيز از ريشه بر مى كند، اما اگر به كوهى عظيم بپيونددهيچ طوفانى نمى تواند او را از جا حركت دهد.
اين كوه همان ايمان به خدا است و بقيه تكيه بر غير او است ، و به همين
دليـل در آيات فوق مى گويد: (اليس الله بكاف عبده ): (آيا خداوند براى حمايت ازبنده اش كافى نيست )؟!
تـوجـه و ايـمـان به محتواى اين آيه شجاعت و اعتماد به نفس فوق العاده اى به انسان مىبخشد خاطرش را آرام و مطمئن مى سازد تا در برابر حوادث سخت همچون كوه مقاومت كند، ازانبوه دشمنان نهراسد، از كمى همراهان وحشت نكند، و بحرانهاى شديد آرامش ‍ روح او را برهـم نـزند، چنانكه در حديث آمده است : المؤ من كالجبل الراسخ لا تحركه العواصف : (مؤ منهمچون كوه محكم و پابرجا است ، و طوفانها او را حركت نمى دهند).
آيه و ترجمه

ترجمه :

38 - و اگـر از آنـهـا بـپرسى چه كسى آسمانها و زمين را آفريده ؟ حتما مى گويند: خدا،بـگـو آيـا هـيـچ دربـاره مـعـبـودانى كه غير از خدا مى خوانيد انديشه مى كنيد كه اگر خدازيـانـى بـراى مـن بـخـواهـد آيـا آنها مى توانند آن را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتىبـراى مـن اراده كـنـد آيـا آنها توانائى دارند جلو رحمت او را بگيرند؟ بگو: خدا مرا كافىاست ، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند.
39 - بـگـو اى قـوم مـن ! شـمـا هـر چـه در تـوان داريـد انـجـام دهـيد، من نيز به وظيفه خودعمل مى كنم ، اما به زودى خواهيد دانست ...
40 - چـه كـسـى عذاب خواركننده دنيا به سراغش مى آيد، و (سپس ) عذاب جاويدان (آخرت )بر او وارد مى گردد.
تفسير:
آيـا مـعـبـودان شـمـا توانائى بر حل مشكلى دارند؟ از آنجا كه در آيات پيشين سخن از عقيدهانـحـرافـى مـشـركـان و عـواقـب شـوم آن بـود، در آيـات مـورد بـحـث ازدلائل تـوحـيـد سـخـن مـى گـويـد تـا بـحـث گـذشـتـه را بـا ذكـردليـل تـكـمـيـل كند، و نيز در آيات گذشته سخن از اين بود كه حمايت خداوند به تنهائىكـافـى اسـت ايـن مـسـاءله نـيـز بـا ذكـر دليـل در آيـات مـورد بـحـثدنبال شده است .
نـخـسـت مـى فرمايد: (اگر از آنها سؤ ال كنى چه كسى آسمانها و زمين را آفريده ؟ مسلمامى گويند خدا) (و لئن سئلتهم من خلق السموات و الارض ليقولن الله ).
چـرا كـه هـيـچ وجـدان و خـردى نـمى پذيرد كه اين عالم وسيع و پهناور با آن همه عظمت ،مـخـلوق مـوجـودى زمـيـنـى بـاشـد تـا چـه رسـد بـه بـتـهـاى بـى روح و فـاقـدعـقـل و شـعـور، و بـه ايـن تـرتـيـب قـرآن آنـهـا را بـه داورىعقل و حكم وجدان و فطرت مى برد، تا نخستين پايه توحيد را كه مساءله خالقيت آسمان وزمين است در قلوب آنها محكم كند.
در مرحله بعد سخن از سود و زيان و تاءثير در منافع و مضار انسان به ميان مى آورد، تاثـابـت كـنـد بتها هيچ نقشى در اين زمينه ندارند مى افزايد: به آنها بگو آيا هيچ دربارهمعبودانى غير خدا مى خوانيد انديشه مى كنيد كه اگر خدا زيانى براى من بخواهد آيا آنهامـى تـوانند آن را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتى براى من اراده كند آيا آنها توانائىدارنـد جـلو رحمت او را بگيرند؟! (قل افرأ يتم ما تدعون من دون الله ان ارادنى الله بضرهل هن كاشفات ضره او ارادنى برحمة هل هن ممسكات رحمته ).
اكـنـون كـه نـه (خـالقـيـت ) از آن آنـها است و نه (قدرت بر سود و زيانى ) دارندپـرسـتـش آنـهـا چه معنى دارد؟ چرا مبدء جهان آفرينش و مالك هر سود و زيان را رها كنيد ودست بدامن اين موجودات بى خاصيت و بى شعور بزنيد؟ حتى اگر معبودان شعورى داشتهبـاشـند همچون جن و فرشتگان كه از سوى جمعى از بت پرستان مورد پرستش واقع شدهاند باز هم نه خالقند و نه مالك سود و زيان .
اينجا است كه به عنوان يك نتيجه گيرى كلى و نهائى مى فرمايد: (بگو: خدا براى منكـافـى اسـت ، و مـتـوكـلان بـايـد هـمـه بـر او تـوكـل كـنـنـد )(قل حسبى الله و عليه يتوكل المتوكلون ).
ايـن سـخـن كـه مشركان خالقيت آسمان و زمين را مخصوص خداوند مى دانستند كرارا در آياتقرآن آمده است .
اين امر نشان مى دهد كه مطلب نزد آنها كاملا مسلم بوده است ، و اين خود بهترين سندى استبـر ابطال شرك چرا كه (توحيد خالقيت و مالكيت و ربوبيت ) عالم هستى خود بهتريندليـل بـر (تـوحـيـد عـبـوديـت ) اسـت ، و نـتـيـجـه آنتوكل بر ذات پاك خدا و چشم بر گرفتن از غير او است .
و اگـر مـى بينيم در برخورد ابراهيم بتشكن با نمرود طاغى او ادعاى ربوبيت عالم هستىمى كند و مرگ و حيات مردم را به دست خود مى داند سپس در برابر پيشنهاد ابراهيم (عليهالسـلام ) كـه اگـر راسـت مـى گـوئى خـورشـيد را از مغرب طالع كن مبهوت و خاموش ‍ مىشود، اين طرز عقيده در ميان بت پرستان نادر است ، و تنها از مغز ناتوان پرغرور و بىشعورى همچون نمرود ممكن است برخيزد.
قابل توجه اينكه ضميرى كه به معبودهاى دروغين آنها در اين آيه برگشته همچنين صيغههاى جمع همه جا به صورت جمع مونث است (هن - كاشفات - ممسكات ).
ايـن بـه خاطر آن است كه (اولا) بتهاى بزرگ معروف عرب نام مؤ نث داشته اند (لات -منات و عزى ) (ثانيا) چون آنها معتقد به ضعف و ناتوانى جنس مؤ نث بودند، خداوند باايـن بـيـان مى خواهد ناتوانى بتها را طبق اعتقاد خودشان مجسم سازد، (ثالثا) چون درمـيـان بـتـهـا موجودات بى روح فراوان بوده و صيغه جمع مؤ نث گاه براى موجودات بىجان نيز به كار مى رفته ، لذا در آيه مورد بحث از آن استفاده شده است .
ايـن نـكـتـه نـيـز قـابـل تـوجـه اسـت كـه جـمـله (عـليـهيتوكل المتوكلون ) بخاطر مقدم شدن (عليه ) معنى حصر را مى رساند، يعنى متوكلان(تنها) بر او تكيه مى كنند.
در آيه بعد آنهائى را كه در برابر منطق عقل و وجدان تسليم نيستند با يك تهديد الهى ومؤ ثر مخاطب ساخته مى فرمايد: (به آنها بگو اى قوم من ! شما بر موضع خود باشيدو هـر چـه در تـوان داريـد انـجـام دهـيـد، مـن نـيـز بـه وظـيـفـه خـودعـمـل مـى كـنـم ، امـا بـه زودى خـواهـيـد دانـسـت ) (قـل يـا قـوم اعـمـلوا عـلى مـكـانـتـكـم انىعامل فسوف تعلمون ).
خواهيد دانست چه كسى عذاب خواركننده دنيا به سراغش خواهد آمد و (من ياتيه عذاب يخزيهو يحل عليه عذاب مقيم ).
و بـه ايـن تـرتـيـب آخـريـن سـخـن را بـه آنـهـا مـى گـويـد كـه يـا تـسـليـم مـنـطـقعـقل و خرد باشيد: عذابى در دنيا كه باعث خوارى و رسوائى است ، و عذابى در آخرت كهجـاودانـى و هـميشگى است ، و اينها همان عذابهائى است كه با دست خود فراهم كرده ايد، وآتشى است كه هيزم آن را خودتان جمع كرده و افروخته ايد.
آيه و ترجمه

إ نـا أ نـزلنـا عـليـك الكـتـب للنـاس بـالحـق فـمـن اهـتـدى فـلنـفـسـه و مـنضل فإ نما يضل عليها و ما أ نت عليهم بوكيل(41) الله يـتـوفـى الا نـفـس حـيـن مـوتـها و التى لم تمت فى منامها فيمسك التى قضى عليهاالموت و يرسل الا خرى إ لى أ جل مسمى إ ن فى ذلك لايت لقوم يتفكرون(42) أ م اتخذوا من دون الله شفعاء قل أ و لو كانوا لا يملكون شيا و لا يعقلون(43) قل لله الشفعة جميعا له ملك السموت و الا رض ثم إ ليه ترجعون(44)

ترجمه :

41 - مـا ايـن كـتـاب آسـمـانـى را بـراى مـردم بـه حـق بـر تـونـازل كـرديـم ، هـر كـس هـدايـت را پـذيـرد بـه نـفـع خـود او اسـت ، و هـر كـس گـمراهى رابرگزيند تنها به زيان خود او
خواهد بود، و تو مامور اجبار آنها به هدايت نيستى !
42 - خـداونـد ارواح را بـه هـنـگام (مرگ ) قبض مى كند، و ارواحى را كه نمرده اند نيزبه هنگام (خواب ) مى گيرد، سپس ارواح كسانى را كه فرمان مرگ آنها را صادر كردهنگه مى دارد، و ارواح ديگرى را (كه بايد زنده بمانند) باز مى گرداند تا سرآمد معينى، در اين امر نشانه هاى روشنى است براى كسانى كه تفكر مى كنند.
43 - بگو تمام شفاعت از آن خدا است ، زيرا حاكميت آسمانها و زمين از آن او است و سپس همهبه سوى او باز مى گرديد.
تفسير:
خداوند ارواح را به هنگام مرگ و خواب مى گيرد
بـعـد از ذكـر دلائل توحيد، و بيان سرگذشت مشركان و موحدان ، در نخستين آيه مورد بحثاين حقيقت را توضيح مى دهد كه پذيرش ‍ و عدم پذيرش شما سود و زيانش متوجه خودتاناسـت ، و اگـر پـيـامـبـر (صـلى اللّه عـليه و آله و سلّم ) در اين زمينه اصرار مى ورزد نهبـخـاطـر نـفـعى است كه عائد او شود، بلكه صرفا انجام وظيفه الهى است ، مى فرمايد:(مـا ايـن كـتـاب آسـمـانـى را بـه حـق بـراى مـردم بـر تـونازل كرديم ) (انا انزلنا عليك الكتاب للناس بالحق ).
(هر كس هدايت را پذيرا شود به نفع خود او است ، و هر كس گمراهى را برگزيند تنهابـه زيـان خـود او تـمـام مـى شـود) (فـمـن اهـتـدى فـلنـفـسـه و مـنضل فانما يضل عليها).
و در هـر حـال (تـو مـامـور نـيـسـتـى كـه حـق را در قـلوب آنـهـا بـه اجـبـارداخل
كـنـى ) وظـيـفـه تـو تـنـهـا ابـلاغ و انـذار اسـت (و مـا انـت عـليـهـمبوكيل ).
ايـن سخن كه هر كس راه حق را پيش گيرد سودش عائد خود او مى شود، و هر كس در بيراههگام نهد زيانش دامن خود او را مى گيرد، كرارا در آيات قرآن آمده است ، و تاكيدى است برايـن واقعيت كه نه خدا نيازى به ايمان بندگان و وحشتى از كفر آنها دارد و نه پيامبر او،او اين برنامه را تنظيم نكرده تا سودى كند، (بلكه تا بر بندگانش جودى كند.)
تـعـبـيـر (و مـا انـت عـليـهـم بـوكـيـل ) (بـا تـوجـه بـه ايـنـكـهوكيل در اينجا به معنى كسى است كه موظف بر ايمان آوردن گمراهان باشد) كرارا در آياتقـرآن بـا هـمـيـن عبارت و يا شبيه به آن تكرار شده ، و بيانگر اين حقيقت است كه پيغمبراكـرم (صـلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مسئول ايمان مردم نيست ، اصولا ايمان از طريق اجباربـه دسـت نـمـى آيـد، و او تـنـهـا مـوظـف اسـت كه در ابلاغ فرمان الهى به مردم لحظه اىكوتاهى و سستى نكند، خواه پذيرا شوند يا رويگردان ؟
سپس براى اينكه روشن سازد همه چيز انسانها و از جمله حيات و مرگشان به دست خدا استمى گويد: خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى كند (الله يتوفى الانفس حين موتها).
(و ارواحى را كه نمرده اند نيز به هنگام خواب مى گيرد) (و التى لم تمت فى منامها).
و بـه ايـن تـرتـيـب (خـواب ) بـرادر (مـرگ ) اسـت وشكل ضعيفى از آن ،
چـرا كـه رابـطـه روح بـا جـسـم بـه هـنـگـام خـواب بـهحداقل مى رسد و بسيارى از پيوندهاى اين دو قطع مى شود.
بـعـد مـى افـزايد: (ارواح كسانى را كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده نگه مى دارد)(بـه گونه اى كه هرگز از خواب بيدار نمى شوند) و ارواح ديگرى را كه فرمان ادامهحياتشان داده به بدنهايشان باز مى گرداند تا سرآمد معينى (فيمسك التى قضى عليهاالموت و يرسل الاخرى الى اجل مسمى ).
(آرى در ايـن مـسـاءله آيـات و نشانه هاى روشنى است براى كسانى كه تفكر مى كنند)(ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون )
از اين آيه امور زير به خوبى استفاده مى شود:
1 - انسان تركيبى است از روح و جسم ، روح گوهرى است غير مادى كه ارتباط آن با جسممايه نور و حيات آن است .
2 - به هنگام مرگ خداوند اين رابطه را قطع مى كند، و روح را به عالم ارواح مى برد وبـه هـنـگـام خواب نيز اين روح را مى گيرد، اما نه آنچنان كه رابطه به كلى قطع شود،بنابراين روح نسبت به بدن داراى سه حالت است : ارتباط تام (حالت حيات و بيدارى )ارتـبـاط نـاقـص ‍ حـالت خـواب ) قـطـع ارتـبـاط بـه طـوركامل (حالت مرگ ).
3 - (خواب ) چهره ضعيفى از (مرگ ) است ، و مرگ نمونه كاملى از (خواب !)
4 - خـواب از دلائلاستقلال و اصالت روح است ، مخصوصا هنگامى كه با رؤ يا آنهم رؤ ياهاى صادقه توأ مباشد اين معنى روشنتر مى شود.
5 - بعضى از ارواح هنگامى كه در عالم خواب رابطه آنها با جسم ضعيف
مى شود گاه به قطع كامل اين ارتباط مى انجامد به طورى كه صاحبان آنها هرگز بيدارنـمـى شـونـد، و امـا ارواح ديگر در حال خواب و بيدارى در نوسانند تا فرمان الهى فرارسد.
6 - توجه به اين حقيقت كه انسان همه شب به هنگام خواب در آستانه مرگ قرار مى گيرددرس عبرتى است كه اگر در آن بينديشد براى بيدارى او كافى است .
7 - تـمـام ايـن امـور به دست قدرت خداوند انجام مى گيرد، و اگر در آيات ديگر سخن ازقـبـض روح بـه دسـت مـلك المـوت و فـرشـتـگـان مـرگ آمـده ، بـه عـنـوان ايـن است كه آنهافرمانبران حق و مجريان اوامر او هستند و تضادى ميان اين دو وجود ندارد.
بـه هـر حـال اين كه در پايان آيه مى فرمايد: (در اين موضوع نشانه هاى روشنى استبراى كسانى كه انديشه مى كنند منظور نشانه هائى از قدرت خداوند و مساءله مبدء و معادو ضعف و ناتوانى انسان در برابر اراده او است .
از آنـجـا كـه در آيه گذشته حاكميت (الله ) بر وجود انسان و تدبير او از طريق نظاممـرگ و حـيـات و خـواب و بـيـدارى مسلم شد در آيه بعد سخن از انحراف مشركان در مساءلهشفاعت به ميان مى آورد تا به آنها ثابت كند مالك شفاعت همان مالك مرگ و حيات آدمى است، نـه بـتـهـاى فـاقد شعور، مى فرمايد: (آنها غير خدا را شفيعان خود برگزيدند) (اماتخذوا من دون الله شفعاء).
مى دانيم كه يكى از بهانه هاى معروف بت پرستان در مورد پرستش بتها اين بود كه مىگفتند: (ما آنها را بخاطر اين مى پرستيم كه شفيعان ما نزد الله بوده
بـاشـنـد) چـنـانـكه در اوائل همين سوره خوانديم ما نعبدهم الا ليقربونا الى الله زلفى(زمـر - 3) خـواه از ايـن جهت كه بتها را تمثالها و مظاهرى براى فرشتگان و ارواح مقدسهمـى دانـسـتـنـد، و يـا بـراى ايـن سـنـگ و چـوبـهـاى بـيـجـان قـدرت مـرمـوزىقائل بودند.
بـه هـر حـال از آنـجـا كه شفاعت (اولا) فرع بر درك فهم و شعور است ، و (ثانيا)فـرع بـر قدرت و مالكيت و حاكميت ، در دنباله آيه در پاسخ آنها چنين مى فرمايد: (بهآنـهـا بـگـو: آيـا از آنها شفاعت مى طلبيد هر چند مالك چيزى نباشند، و حتى درك و شعورىبراى آنها نباشد)؟! (قل اولو كانوا لا يملكون شيئا و لا يعقلون )
اگـر شـفـيـعان خود را فرشتگان و ارواح مقدسه مى دانيد آنها از خود چيزى ندارند، هر چهدارنـد از ناحيه خدا است ، و اگر از بتهاى سنگى و چوبى شفاعت مى طلبيد آنها علاوه برعـدم مـالكـيـت كمترين عقل و شعورى ندارند، اين بهانه ها را رها كنيد، و رو به سوى كسىآوريـد كـه مـالكـيت و حاكميت تمام عالم هستى براى او است ، و تمام خطوط به او منتهى مىگردد.
لذا در آيـه بـعـد اضـافـه مـى كـنـد: (بـگـو تـمـام شـفـاعـت از آن خـدا اسـت )(قل لله الشفاعة جميعا).
(چـرا كه مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين از آن او است ، و سپس همه شما به سوى او بازمى گرديد) (له ملك السماوات و الارض ثم اليه ترجعون ).
و بـه ايـن تـرتـيـب آنـهـا را بـه كـلى خـلع سـلاح مـى كـنـد، چـرا كـه تـوحـيـدى كـه بـركـل عـالم حـاكـم اسـت مـى گـويد شفاعت نيز جز به اذن پروردگار ممكن نيست (من ذا الذىيشفع عنده الا باذنه ): (چه كسى است كه نزد او جز به اذن
و فرمان او شفاعت كند)؟! (بقره - 257).
يـا بـه گـفـتـه بـعـضـى از مـفـسـران اسـاسـا حـقـيـقـت شـفـاعـت هـمـانتـوسـل بـه اسـمـاء حـسـنـاى خداوند است ، توسل به رحمانيت و غفاريت و ستاريت او است ،بـنـابـرايـن هـر گـونـه شـفـاعـتـى سـرانـجـام بـه ذات پـاك او بـر مـى گـردد، بـا ايـنحال چگونه مى توان از غير او بدون اذن او شفاعت طلبيد؟.
در مـورد ارتـبـاط جـمـله (ثـم اليـه تـرجعون ) (سپس به سوى او باز ميگرديد) به ماقبل آن بيانات مختلفى از سوى مفسران ارائه شده :
1 - اين جمله اشاره به آن است كه نه تنها شفاعت در اين دنيا در اختيار خداوند است و نبايدهـمـچـون مـشـركـان حـل مـشكلات و رفع مصائب را از غير خدا طلب نمود، بلكه در آخرت نيزشفاعت و نجات از آن او، و از ناحيه او است .
2 - ايـن جـمـله دليـل دومـى اسـت بـراى اخـتـصـاص شـفـاعـت بـه خـداونـد، زيـرا دردليل اول روى (مالكيت ) خداوند تكيه شده ، و در اينجا روى (بازگشت همه اشياء بهسوى او.)
3 - اين جمله تهديدى است براى مشركان ، و به آنها مى گويد شما به سوى خدا باز مىگرديد و نتيجه افكار و اعمال شوم و زشت خود را خواهيد ديد.
همه اين تفسيرها مناسب است هر چند تفسير اول و دوم صحيحتر به نظر مى رسد.
نكته ها:
1 - جهان اسرار آميز خواب
حقيقت خواب چيست ؟ و چه مى شود كه انسان به خواب مى رود؟ در اين
باره دانشمندان بحثهاى فراوانى دارند:
بعضى آن را نتيجه انتقال قسمت عمده خون از مغز به ساير قسمتهاى بدن مى دانند، و بهاين ترتيب براى آن (عامل فيزيكى ) قائلند.
بـعـضـى ديـگـر عـقـيـده دارنـد كـه فـعـاليـتـهـاى زيـاد جـسمانى سبب جمع شدن مواد سمىمخصوصى در بدن مى شود، و همين امر روى سيستم سلسله اعصاب اثر مى گذارد و حالتخواب به انسان دست مى دهد، و اين حال ادامه دارد تا اين سموم تجزيه و جذب بدن گردد،بـه ايـن تـرتـيـب (عـامـل شـيـمـيـائى ) بـراى آنقائل شده اند.
جـمـعـى ديـگـر يـك نـوع (عـامـل عـصـبـى ) بـراى خـواب قـائلنـد و مـى گويند: دستگاهفـعـال عـصبى مخصوصى كه در درون مغز انسان است و مبدء حركات مستمر اعضا مى باشدبر اثر خستگى زياد از كار مى افتد و خاموش مى شود.
ولى هـيـچيك از اين نظرات نتوانسته است پاسخ قانع كننده اى به مساءله خواب بدهد، هرچند تاءثير اين عوامل را بطور اجمال نمى توان انكار كرد؟
مـا فـكر مى كنيم چيزى كه سبب شده دانشمندان امروز از بيان تفسير روشنى براى مساءلهخـواب عـاجـز بـمـانـنـد هـمـان تـفـكـر مـادى آنـهـا اسـت آنـهـا مـى خـواهـنـد بـدونقـبـول اصـالت و اسـتـقـلال روح ايـن مـسـاءله را تـفـسـيـر كـنـنـد، در حـالى كـه خـوابقبل از آنكه يك پديده جسمانى باشد يك پديده روحانى است كه بدون شناخت صحيح روحتفسير آن غير ممكن است .
قـرآن مـجـيـد در آيـات فـوق دقـيقترين تفسير را براى مساءله خواب بيان كرده ، زيرا مىگـويـد خـواب يـك نـوع (قـبـض روح ) و جـدائى روح از جـسـم اسـت امـا نـه جـدائىكامل .
به اين ترتيب هنگامى كه به فرمان خدا پرتو روح از بدن برچيده مى شود و جز شعاعكـم رنگى از آن بر اين جسم نمى تابد، دستگاه درك و شعور از كار مى افتد، و انسان ازحس و حركت باز مى ماند، هر چند قسمتى از فعاليتهائى
كـه بـراى ادامـه حـيـات او ضـرورت دارد، مـانـنـد ضـربان قلب و گردش خون و فعاليتدستگاه تنفس و تغذيه ادامه مى يابد.
در حديثى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم : ما من احد ينام الا عرجت نفسه الى السماء،و بـقـيت روحه فى بدنه ، و صار بينهما سبب كشعاع الشمس ، فان اذن الله فى قبض الاروح اجـابـت الروح النـفـس ، و ان اذن الله فـى رد الروح اجابت النفس الروح ، فهو قولهسـبـحـانه الله يتوفى الانفس حين موتها ...: (هر كس مى خوابد نفس او به آسمان صعودمـى كـنـد و روح در بـدنـش مـى مـاند، و در ميان اين دو ارتباطى همچون پرتو آفتاب است ،هرگاه خداوند فرمان قبض روح آدمى را صادر كند (روح ) دعوت نفس را اجابت مى كند،و به سوى او پرواز مى نمايد، و هنگامى كه خداوند اجازه بازگشت روح را دهد (نفس )دعـوت (روح ) را اجـابـت مـى كـند و به تن باز مى گردد، و اين است معنى سخن خداوندسبحان كه مى فرمايد: (الله يتوفى الانفس حين موتها).
ضـمـنـا از ايـنـجـا مـسـاءله مـهـم ديـگـرى كـه مـسـاءله رؤ يـا (خـواب ديـدن اسـت نـيـزحـل مى شود، چرا كه بسيارند خوابهائى كه عينا يا با مختصر تغييرى در خارج واقع مىشوند.
تـفـسـيـرهـاى مـادى از بـيـان و تـوجيه اين گونه خوابها عاجزند، در حالى كه تفسيرهاىروحى به خوبى مى توانند اين مطلب را روشن سازند، زيرا روح انسان به هنگام جدائىاز تـن و ارتباط با عالم ارواح حقايق بيشترى را مربوط به گذشته و آينده درك مى كند،و همين است كه اساس رؤ ياهاى صادقه را تشكيل مى دهد
(بـراى تـوضـيـح بـيـشـتـر بـه جـلد نـهـم تـفـسـيـر نـمـونـه صـفـحـه 312ذيل آيه 4 سوره يوسف مراجعه فرمائيد كه مشروحا در اين زمينه بحث شده است ).
2 - (خواب ) در روايات اسلامى
از رواياتى كه مفسران در ذيل آيات فوق ذكر كرده اند نيز به خوبى روشن مى شود كهخـواب در اسـلام بـه عـنـوان حـركـت روح بـه سـوى عـالم ارواح شـمـرده شـده ، و بـيدارىبازگشت روح به بدن و نوعى حيات مجدد است .
در حديثى از اميرمؤ منان على (عليه السلام ) مى خوانيم كه به يارانش چنين تعليم مى داد:لا يـنـام المـسلم و هو جنب ، لا ينام الا على طهور، فان لم يجد الماء فليتمم بالصعيد، فانروح المـؤ مـن تـرفـع الى الله تـعـالى فـيقبلها، و يبارك عليها، فان كان اجلها قد حضرجـعـلهـا فـى كـنـوز رحـمـتـه ، و ان لم يـكـن اجـلهـا قـد حضر بعث بها مع امنائه من ملائكته ،فيردونها فى جسده :
(مـسلمان نبايد با حالت جنابت بخوابد، و جز با طهارت وضو به بستر نرود، هر گاهآب نـيـابـد تـيـمـم كـنـد، زيـرا روح مـؤ مـن بـه سـوى خـداونـدمـتـعـال بـالا مـى رود، او را مـى پـذيـرد و بـه او بركت مى دهد، هرگاه پايان عمرش فرارسـيـده بـاشـد او را در گـنجهاى رحمتش قرار مى دهد، و اگر فرا نرسيده باشد او را باامنائش از فرشتگان به جسدش باز مى گرداند.)
در حديث ديگرى از امام باقر چنين مى خوانيم :
اذا قـمت بالليل من منامك فقل الحمد لله الذى رد على روحى لاحمده و اعبده : (هنگامى كه درشـب از خـواب بـر مـى خـيزى بگو حمد خدائى را كه روح مرا به من بازگرداند، تا او راحمد و سپاس گويم و عبادت كنم .)
و حديث در اين زمينه بسيار است .
آيه و ترجمه

و إ ذا ذكـر الله وحده اشمأ زت قلوب الذين لا يؤ منون بالاخرة و إ ذا ذكر الذين من دونه إ ذاهم يستبشرون(45) قـل اللهـم فاطر السموت و الا رض علم الغيب و الشهدة أ نت تحكم بين عبادك فى ما كانوافيه يختلفون(46) و لو أ ن للذيـن ظـلمـوا مـا فـى الا رض جـمـيـعـا و مـثله معه لافتدوا به من سوء العذاب يومالقيمة و بدا لهم من الله ما لم يكونوا يحتسبون(47) و بدا لهم سيات ما كسبوا و حاق بهم ما كانوا به يستهزءون(48)

ترجمه :


45 - هـنـگـامـى كـه خـداونـد بـه يـگانگى ياد مى شود دلهاى كسانى كه به آخرت ايمانندارند مشمئز (و متنفر) مى گردد، اما هنگامى كه از معبودهاى ديگر ياد
خوشحال مى شوند!
46 - بـگـو: خـداونـدا! اى آنـكه آفريننده آسمانها و زمين توئى ، و آگاه از اسرار نهان وآشكار هستى ! تو در ميان بندگانت در آنچه اختلاف داشتند داورى مى كنى .
47 - اگـر سـتمكاران تمام آنچه را روى زمين است مالك باشند، و همانند آن بر آن افزودهشـود حـاضرند همه را فدا كنند تا از عذاب شديد روز قيامت رهائى يابند، و از سوى خدابراى آنها امورى ظاهر مى شود كه هرگز گمان نمى كردند.
48 - در آن روز اعمال بدى را كه انجام داده اند براى آنها ظاهر مى شود و آنچه را استهزامى كردند بر آنها واقع مى گردد
تفسير:
آنها كه از نام خدا وحشت دارند!
بـاز هـم در ايـن آيـات سخن از توحيد و شرك است ، در نخستين آيه مورد بحث يكى از چهرههـاى بسيار زشت و زننده مشركان و منكران معاد را در برخورد با توحيد منعكس ساخته ، مىفـرمـايد: (هنگامى كه نام خداوند يگانه يكتا برده مى شود دلهاى كسانى كه به آخرتايمان ندارند مشمئز و متنفر مى گردد، اما هنگامى كه از معبودهاى ديگر سخن به ميان مى آيدغـرق سـرور و شـادى مـى شـونـد!) (و اذا ذكر الله وحده اشمازت قلوب الذين لا يؤ منونبالاخرة و اذا ذكر الذين من دونه اذا هم يستبشرون ).
گـاه انـسـان چـنـان بـه زشـتـيها خو مى گيرد و از پاكيها و نيكيها بيگانه مى شود كه ازشـنـيـدن نـام حـق نـاراحت و از شنيدن باطل مسرور و شاد مى گردد، در برابر خداوندى كهآفـريـننده عالم هستى است سر تعظيم فرود نمى آورد، اما در برابر قطعه سنگ و چوبىكه خود ساخته و يا انسان و موجوداتى همانند خود زانو مى زند و تعظيم مى كند.
شبيه اين معنى در آيه 46 سوره اسراء نيز آمده است : (و اذا ذكرت ربك فى القرآن وحدهو لو عـلى ادبـارهـم نـفـورا): (هـنگامى كه پروردگارت را در قرآن به وحدانيت ياد مىكنى فرار مى كنند!)
پيامبر بزرگ خدا نوح از دست اينگونه كج انديشان به خدا شكايت مى كند و مى گويد: وانـى كـلمـا دعـوتهم لتغفر لهم جعلوا اصابعهم فى آذانهم و استغشوا ثيابهم و اصروا واستكبروا استكبارا: (خداوندا! هر زمان آنها را دعوت كردم تا به درگاه تو آيند، و آنها رابـيـامـرزى ، انـگـشـت در گـوشـها گذاردند و لباس بر سر و صورت خود پوشيدند تاصداى مرا نشنوند، و در مسير گمراهى اصرار ورزيدند و استكبار كردند!) (نوح - 7).
آرى چنين است حالمتعصبان لجوج و جاهلان مغرور.
ضـمـنـا از ايـن آيـه بـه خـوبى استفاده مى شود كه سرچشمه بدبختى اين گروه دو چيزبوده است انكار اصل توحيد و عدم ايمان به آخرت .
نـقطه مقابل آنها مؤ منانى هستند كه از شنيدن نام خداوند يگانه چنان مجذوب نام مقدسش مىشـونـد كـه حـاضـرنـد هـر چـه دارنـد نثار راه او كنند، نام محبوب كامشان را شيرين و مشامجـانشان را معطر، و تمام قلبشان را روشن مى سازد، نه تنها نام او كه نام هر چه ارتباطو پيوندى با او دارد براى آنان سرورآفرين است .
نـبـايـد تـصور كرد كه اين صفت مخصوص مشركان عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله وسلّم ) بوده است ، در هر عصر و زمان منحرفان تاريك دلى هستند كه از شنيدن نام دشمنانخـدا و مـكـتـبـهـاى الحـادى و پـيروزى ستمگران خوشحال مى شوند اما نام نيكان و پاكان وبـرنـامـه هـا و پـيروزيهايشان براى آنان دردآور است ، لذا در بعضى از روايات اين آيهتفسير به كسانى شده است كه از شنيدن فضائلاهل بيت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )
يا پيروى از مكتبشان ناراحت مى شوند.
هـنگامى كه سخن به اينجا مى رسد كه اين گروه لجوج و اين جاهلان مغرور حتى از شنيدننـام خداوند يگانه متنفر و بيزارند به پيامبرش دستور مى دهد كه از آنها روى بگرداند،و رو به سوى درگاه خدا آورد، با لحنى كه حاكى از ايمان عميق و سرشار از عشق او استبـا او سـخن گويد، و شكايت اين گروه را به درگاه او برد، تا هم قلب خود را كه آكندهاز انـدوه اسـت آرامـش بـخـشـد، و هـم از ايـن راه تـكـانـى بـه آن ارواح خـفـتـهغـافل دهد، مى فرمايد: (بگو خداوندا! اى آنكه آفريننده آسمانها و زمين و آگاه از اسرارنـهـان و آشـكـار هـسـتـى ، تـو در مـيان بندگانت در آنچه اختلاف كردند داورى مى كنى )(قـل اللهم فاطر السموات و الارض عالم الغيب و الشهادة انت تحكم بين عبادك فيما كانوافيه يختلفون ).
آرى روز قـيـامـت كـه روز بـرچـيده شدن همه اختلافات است و روز به روز حقايق مخفى استحـاكـم مـطـلق و فـرمـانـروا تـوئى ، كـه هـم خـالق همه چيز هستى و هم آگاه از اسرار آنهاآنجاست كه با داورى تو اختلافات پايان مى گيرد، و اين گمراهان لجوج به اشتباه خودپى مى برند و آنجاست كه به فكر جبران مى افتند، اما چه سود؟!
چـنانكه در آيه بعد مى گويد: (اگر ستمكاران تمام آنچه را روى زمين است مالك باشندو همانند آن نيز بر آن افزوده شود، حاضرند همه آنها را فدا كنند تا از عذاب شديد روزقيامت رهائى يابند (اما چنين چيزى ممكن نيست ))
(و لو ان للذيـن ظـلمـوا مـا فـى الارض جـمـيـعـا و مـثـله معه لافتدوا به من سوء العذاب يومالقيامة ).
(ظـلم ) در ايـنـجـا مـعـنـى وسـيـعـى دارد كـه هـم شـرك راشامل مى شود، و هم مظالم ديگر را.
سـپـس مـى افـزايـد: (و از سـوى خدا براى آنها امورى ظاهر ميشود كه هرگز گمان نمىكردند) (و بدا لهم من الله ما لم يكونوا يحتسبون ).
و عذابهائى را با چشم خود مى بينند كه هرگز به فكر آنها خطور نمى كرد!
بـعـلاوه آنـهـا تـنها به لطف خداوند مغرور بودند در حالى كه از خشم و غضب و قهاريت اوغفلت داشتند.
و احـيـانـا اعمالى انجام مى دادند كه آن را حسنات مى پنداشتند در حالى كه گاه از گناهانبزرگ بوده ، و به هر حال مسائلى در اين جهات براى آنها ظاهر مى شود كه هرگز آن راباور نمى كردند.
ايـن درسـت نـقـطـه مقابل وعده نيكى است كه به مؤ منان داده ، و فرموده (فلا تعلم نفس مااخفى لهم من قرة اعين ): (كسى نمى داند چه پاداشهائى براى او پنهان داشته شده استكه مايه روشنى چشمها است ) (الم سجده - 17).
نقل مى كنند يكى از مسلمانان در آستانه مرگ بسيار جزع و بى تابى مى كرد هنگامى كهعـلت آن را پـرسـيـدنـد گفت من به فكر اين آيه افتادم كه خدا مى گويد: (و بدا لهم منالله مـا لم يـكـونـوا يـحـتسبون ) وحشت وجود مرا فرا گرفته و از اين مى ترسم مبادا ازسوى خدا امورى بر من آشكار شود كه هرگز گمان نمى كردم .
آيـه بـعـد تـوضـيـح يـا تـكـمـيـل بـراى مـطـلبـى اسـت كـه در آيـهقـبـل گـذشـت مـى فـرمايد: در آن روز اعمال زشتى را كه انجام داده اند براى آنها ظاهر مىشود (و بدا لهم
سيئات ما كسبوا).
(و آنچه را به باد استهزا مى گرفتند بر سر آنها مى آيد) (و حاق بهم ما كانوا بهيستهزئون ).
در حقيقت چهار موضوع در ارتباط با مشركان و ظالمان در اين آيات بيان شده است :
نـخست اينكه هول و وحشت عذاب الهى در آن روز به قدرى زياد است كه اگر دو چندان تمامثـروت و امـوال روى زمـيـن را در اخـتـيـار داشـتـه بـاشند همه را مى دهند تا از عذاب رهائىيابند، اما در آنجا معاملهاى صورت نمى گيرد.
ديـگـر ايـنكه انواعى از مجازات الهى كه هرگز به فكر آنها خطور نمى كرد در برابرآنان ظاهر مى شود.
سوم اينكه سيئات اعمالشان در برابر آنها حضور پيدا مى كند و تجسم مى يابد.
چهارم آنكه آنچه را در مورد معاد شوخى مى پنداشتند به صورت واقعيت عينى مى بينند، وتمام درهاى نجات به روى آنها بسته مى شود.
بـا تـوجـه بـه ايـنـكـه مـى گـويـد (سـيـئات ) اعـمـال آنـهـا آشكار مى شود آيه فوقدليـل ديـگـر خـواهـد بـود بـر مساءله تجسم اعمال ، زيرا لزومى ندارد كه كلمه مجازات وكيفر در تقدير گرفته شود.
آيه و ترجمه

فـإ ذا مـس الانـسـن ضـر دعـانـا ثـم إ ذا خـولنـه نـعـمـة مـنـاقال إ نما أ وتيته على علم بل هى فتنة و لكن أ كثرهم لا يعلمون(49) قد قالها الذين من قبلهم فما أ غنى عنهم ما كانوا يكسبون(50) فـأ صـابـهـم سـيـات مـا كـسـبـوا و الذيـن ظـلمـوا من هؤ لاء سيصيبهم سيات ما كسبوا و ما همبمعجزين(51) أ و لم يعلموا أ ن الله يبسط الرزق لمن يشاء و يقدر إ ن فى ذلك لايت لقوم يؤ منون(52)

ترجمه :

49 - هـنـگـامـى كـه انـسـان را زيـانـى رسـد مـا را (بـراىحل مشكلش ) مى خواند، سپس هنگامى كه به او نعمتى دهيم مى گويد: اين نعمت را به خاطركاردانى خودم به دست آوردم ! بلكه اين وسيله آزمايش آنها است ولى اكثرشان نمى دانند.
50 - همين سخن را كسانى كه قبلاز آنها بودند گفتند، ولى آنچه را به دست آوردند براى آنها سودى نداشت .
51 - سـپـس سـيـئات اعـمـالشـان بـه آنـهـا رسـيـد، و ظـالمـان ايـن گـروه(اهل مكه ) نيز به زودى گرفتار سيئات اعمالى كه انجام داده اند خواهند شد و هرگز نمىتوانند از چنگال عذاب الهى بگريزند.
52 - آيـا آنـهـا نـدانـسـتـنـد كـه خـداوند روزى را براى هر كس بخواهد گسترده يا تنگ مىسازد؟ در اين آيات و نشانه هائى است براى گروهى كه ايمان مى آورند.
تفسير:
در سختيها به ياد خدا هستند، اما ...
بـاز در ايـنـجـا موضوع سخن افراد بيايمان و ظالمانند، و چهره ديگرى از چهره هاى زشتآنها را منعكس مى كند.
نـخـسـت مـى فـرمـايد: هنگامى كه انسان را زيان و ضررى (و درد و رنج و فقرى ) برسدبراى حل مشكلش ما را مى خواند (فاذا مس ‍ الانسان ضر دعانا).
هـمـان انـسـانـى كه طبق آيات گذشته از شنيدن نام خداوند يگانه مشمئز مى شد، آرى همانانسان به هنگام گرفتارى در تنگناى حوادث به سايه لطف الهى پناه مى برد.
امـا آنـهـم مـوقـتـى است (هنگامى كه به او نعمتى از ناحيه خود عطا كنيم و درد و رنجش رابرطرف سازيم لطف و عطاى ما را به دست فراموشى مى سپارد، و مى گويد: اين نعمت راخـودم دسـت و پا كردم ، و بر اثر لياقت و كاردانى خودم بوده ) (ثم اذا خولناه نعمة مناقال انما اوتيته على علم ).
نمونه اين سخن همان است كه قرآن در آيه 78 سوره قصص از زبان قارون
نـقـل مـى كند كه در برابر دانشمندان بنى اسرائيل كه به او اندرز دادند: از اين نعمتهاىخـداداد در راه رضـاى او اسـتـفـاده كـن چـنـيـن گفت : (انما اوتيته على علم عندى :) (اينهامواهبى است كه من با علم و دانش خود به دست آورده ام !)
اين غافلان بى خبر هيچ فكر نمى كنند كه آن علم و دانش نيز موهبتى از سوى خداست ، آياآنها اين علم و دانشى را كه سبب تدبير معاش و كسب درآمدهاى فراوان مى شود خودشان بهخودشان داده اند؟ يا از ازل جزء ذاتشان بوده است ؟!.
بعضى از مفسران در تفسير اين جمله احتمال ديگرى نيز داده اند و آن اينكه آنها مى گويند:اين مواهب را خدا به خاطر اين به ما داده است كه عالم به لياقت و استحقاق ما بوده .
اين احتمال گرچه در آيه مورد بحث امكان دارد ولى در آيه سوره قصص در مورد قارون باتوجه به كلمه (عندى ) (نزد من ) ممكن نيست ، و مى تواند قرينه اى بر آيه مورد بحثو ترجيح تفسير اول بوده باشد.
سـپـس قـرآن در پاسخ اين افراد خودبين و كم ظرفيت كه چون به نعمتى رسند به زودىخود را گم مى كنند چنين مى گويد: (بلكه اين نعمت وسيله آزمايش آنها است ولى اكثرشاننمى دانند) (بل هى فتنة و لكن اكثرهم لا يعلمون ).
هـدف ايـن اسـت كـه بـا بـروز حـوادث سـخـت ، و بـهدنبال آن رسيدن بر نعمتهاى بزرگ ، آنچه را در درون دارند آشكار كنند.
آيا به هنگام مصيبت مايوس ، و به هنگام نعمت مغرور مى گردند؟
آيا در اين تحولات بيشتر به فكر خدا مى افتند، و يا غرق دنيا مى شوند؟
آيـا خـويـشتن خويش را فراموش مى كنند و يا با توجه به ضعفهاى خود بيش از پيش بهياد خدا خواهند بود؟
ولى افسوس كه بيشتر مردم فراموشكارند و از اين حقايق آگاه نيستند.
ايـن حـقـيـقت بارها در آيات قرآن تكرار شده است كه خداوند حكيم گاه انسان را در تنگناىمـشـكـلات قـرار مـى دهـد، و گـاه در رفاه و آسايش و نعمت ، تا او را از اين طرق بيآزمايد،ارزش وجودى او را بالا ببرد، و به اين حقيقت كه همه چيز از ناحيه او است آشنا سازد.
اصـولا شـدائد زمـيـنه ساز شكوفائى فطرت است ، همانگونه كه نعمتها مقدمه معرفت مىبـاشـد (در ايـن زمـيـنـه بـحـث ديـگـرى در جـلد 16 صـفـحـه 343ذيل آيه 65 عنكبوت آورده ايم ).
قـابـل تـوجـه ايـنـكـه در ايـن آيـه روى كـلمـه (انـسـان ) تكيه شده ، و او را به عنوانفراموشكار و مغرور معرفى كرده ، اين اشاره به انسانهائى است كه تحت تربيت مكتبهاىالهـى قـرار نگرفته اند، و مربى و راهنمائى نداشته اند، شهواتشان آزاد بوده ، در ميانهوسها غوطه ور شده ، و به صورت گياهانى خودرو بوده اند، آرى آنها هستند كه هرگاهگـرفـتـار درد و رنـجـى شـونـد بـه سوى خدا مى آيند، و هنگامى كه طوفان حوادث فرونـشـسـت و مـشـمـول نـعـمتهائى گردند خدا را به دست فراموشى مى سپارند (شرح بيشترپـيـرامـون ايـن مـوضـوع را تـحـت عـنـوان انـسـان در قـرآن كريم در جلد هشتم صفحه 239ذيل آيه 12 سوره يونس مطالعه فرمائيد).
در آيـه بـعـد مـى افـزايـد: (ايـن سـخـن را كـسـانـى كـهقبل از آنها بودند گفتند (آنها نيز ادعا مى كردند كه نعمتهاى ما زائيده علم ما و لياقت ماست) ولى آنـچـه را بـه دسـت مى آوردند براى آنها سودى نداشت ) (قد قالها الذين من قبلهمفما اغنى عنهم ما كانوا يكسبون ).
آرى قارونهاى مغرور اموالشان را مولود لياقت خودشان مى پنداشتند
و مـواهـب الهـى را بـر خـويـش فـرامـوش كـرده بـودنـد، از مـبـداء اصـلى نـعـمـتغـافـل شـده ، و تـنـهـا چـشـم به اسباب ظاهرى دوخته بوده اند، ولى تاريخ نشان مى دهدوقـتـى خـداونـد آنـهـا و گـنـجـهـايـشان را به زمين فرو برد كسى نبود كه به يارى آنهابـرخـيـزد، و امـوال آنـهـا كـمـتـريـن سـودى بـه حـالشان نداشت ، چنانكه قرآن مى گويد:(فخسفنا به و بداره الارض فما كان له من فئة ينصرونه من دون الله ) (قصص - 81)نـه تـنـهـا قـارون كـه اقـوامـى هـمـچـون عـاد و ثـمود و قوم سبا و مانند آنها گرفتار همينسرنوشت شدند.
سـپـس مـى فـرمـايـد: (سـيـئات اعـمـالشـان دامان آنها را گرفت ) (فاصابهم سيئات ماكسبوا).
و هـر كـدام بـه نـوعـى از عـذابـهـاى الهـى ، طـوفان ، سيلاب ، زمين لرزه ، و صيحه هاىآسمانى ، گرفتار شدند، و از ميان رفتند.
و مـى افـزايد اين سرنوشت منحصر به آنها نبود اين مشركان و ظالمان مكه نيز به زودىگـرفـتـار سـيـئات اعـمـالشـان خـواهـنـد شـد، و هـرگـز نـمـى تـوانـنـد ازچـنـگـال عـذاب الهـى بـگـريـزند (و الذين ظلموا من هؤ لاء سيصيبهم سيئات ما كسبوا و ما همبمعجزين ).
بـلكـه از آنـهـا نـيـز فـراتـر مـى رود و همه ستمگران مغرور و بى خبر از خدا را در تماماعصار و قرون شامل مى شود.
در ايـنـكـه مـنـظـور از جـمـله (سـيـصيبهم سيئات ما كسبوا) عذاب دنيوى است يا اخروى دواحـتـمـال داده شـده است ، اما به قرينه فاصابهم سيئات ما كسبوا (پيشينيان آنها گرفتارسيئات اعمالشان شدند، تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد).
قرآن در پاسخ اين سخن كه مى گفتند نعمتهاى ما مولود آگاهى و توانائى
خـود مـا اسـت بـه آنـها گوشزد كرد كه سرى به تاريخ گذشتگان بزنيد و ببينيد همينسـخـن را ديـگـران گـفـتـنـد، و بـه چـه مصائب و عذابهائى گرفتار شدند - اين يك جوابتاريخى است .
سـپـس در آيـه بـعـد بـه يك جواب عقلى پرداخته ، چنين مى گويد: (آيا آنها ندانستند كهخـداوند روزى را براى هر كس بخواهد گسترده يا تنگ مى سازد؟!) (اولم يعلموا ان اللهيبسط الرزق لمن يشاء و يقدر).
چـه بـسـيـارند افراد شايسته اى كه در زندگى محروم و منزوى هستند، و چه بسيار افرادضـعـيـف و ناتوانى كه از هر نظر متنعمند، اگر پيروزيهاى مادى همگى در سايه تلاش وكوشش خود افراد و لياقتهاى آنها به دست مى آمد نبايد شاهد چنين صحنه هائى باشيم .
اين خود مى رساند كه در پشت عالم اسباب دست نيرومند ديگرى است كه آن را طبق برنامهحساب شده اى اداره مى كند.
درسـت اسـت كـه انسان بايد در زندگى تلاش و كوشش كند، درست است كه جهاد و كوششكـليـد حـل بـسـيـارى از مـشـكـلات اسـت ، امـا اين اشتباه بزرگى است كه ما مسبب الاسباب رافراموش كنيم و تنها چشم به اسباب بدوزيم و مؤ ثر واقعى را خودمان بدانيم .
يكى از اسرار ناكام ماندن جمعى از آگاهان لايق ، و كامياب شدن جمعى از جاهلان بى كفايتهـمـيـن اسـت كـه هـشـدارى بـراى هـمه مردم باشد تا در عالم اسباب گم نشوند و تنها برنيروى شخصى خود تكيه نكنند.
لذا در پـايان آيه مى افزايد (در اين آيات و نشانه هائى است براى گروهى كه ايمانمى آورند) (ان فى ذلك لايات لقوم يؤ منون ).
نشانه هائى براى ذات پاك خدا همانگونه كه امير مؤ منان على (عليه السلام ) فرمود:
عرفت الله بفسخ العزائم و حلالعقود و نقض الهمم : (من خدا را به وسيله بر هم خوردن تصميمها، گشوده شدن گره هاو در هم شكستن اراده ها شناختم .
و نـشـانـه هـائى اسـت از ضـعـف و نـاتوانى انسان تا خود را گم نكند و گرفتار غرور وخودبينى نگردد.
آيه و ترجمه

قل يعبادى الذين أ سرفوا على أ نفسهم لا تقنطوا من رحمة الله إ ن الله يغفر الذنوب جميعاإ نه هو الغفور الرحيم(53) و أ نيبوا إ لى ربكم و أ سلموا له من قبل أ ن يأ تيكم العذاب ثم لا تنصرون(54) و اتـبـعـوا أ حـسـن مـا أ نـزل إ ليـكـم مـن ربـكـم مـن قـبـل أ ن يـأ تيكم العذاب بغتة و أ نتم لاتشعرون(55)

ترجمه :

53 - بـگـو: اى بـنـدگـان مـن كـه بـر خود اسراف و ستم كرده ايد! از رحمت خداوند نوميدنشويد كه خدا همه گناهان را مى آمرزد.
54 - و بـه درگـاه پـروردگـارتـان بازگرديد، و در برابر او تسليم شويد، پيش ازآنكه عذاب به سراغ شما آيد سپس از سوى هيچكس ‍ يارى نشويد.
55 - و از بـهـتـريـن دسـتـوراتـى كـه از سـوى پـروردگـارتـان بـر شـمـانازل شده پيروى كنيد، پيش از آنكه عذاب (الهى ) ناگهانى به سراغ شما آيد در حالىكه از آن خبر نداريد.
تفسير :
خداوند همه گناهان را مى آمرزد
به دنبال تهديدهاى مكررى كه در آيات گذشته در مورد مشركان و ظالمان آمده بود در اينآيات راه بازگشت را توأ م با اميدوارى به روى همه گنهكاران
مى گشايد زيرا هدف اصلى از همه اين امور تربيت و هدايت است نه انتقامجوئى و خشونت ،با لحنى آكنده از نهايت لطف و محبت آغوش رحمتش را به روى همگان باز كرده و فرمان عفوآنها را صادر نموده مى فرمايد: (به آنها بگو اى بندگان من كه بر خودتان اسراف وسـتـم كـرده ايـد از رحـمـت خـداونـد نـومـيد نشويد كه خدا همه گناهان را مى بخشد) كه اوبـخـشـنده و مهربان است (قل يا عبادى الذين اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله انالله يغفر الذنوب جميعا).
دقـت در تـعبيرات اين آيه نشان مى دهد كه از اميدبخش ترين آيات قرآن مجيد نسبت به همهگـنـهـكـاران اسـت ، شـمـول و گستردگى آن به حدى است كه طبق روايتى امير مؤ منان على(عليه السلام ) فرمود: در تمام قرآن آيه اى وسيعتر از اين آيه نيست (ما فى القرآن آيةاوسع من يا عبادى الذين اسرفوا ... )
دليل آن نيز روشن است زيرا:
1 - تعبير به (يا عبادى ) (اى بندگان من ! آغازگر لطفى است از ناحيه پروردگار.
2 - تعبير به (اسراف ) به جاى ظلم و گناه و جنايت نيز لطف ديگرى است .
3 - تـعـبـيـر بـه (عـلى انـفـسهم ) كه نشان مى دهد گناهان آدمى همه به خود او باز مىگـردد نـشانه ديگرى از محبت پروردگار است همانگونه كه يك پدر دلسوز به فرزندخويش مى گويد اينهمه بر خود ستم مكن !
4 - تـعـبـيـر بـه (لا تـقـنـطـوا) (مـايـوس نـشـويـد) با توجه به اينكه (قنوط) دراصـل بـه مـعـنـى مـايـوس شـدن از خـيـر اسـت بـه تـنـهـائىدليل بر اين است كه گنهكاران نبايد از (لطف الهى ) نوميد گردند.
5 - تعبير من (رحمة الله ) بعد از جمله (لا تقنطوا) بيشترى بر اين
خير و محبت مى باشد.
6 - هـنـگـامـى كـه به جمله (ان الله يغفر الذنوب ) مى رسيم كه با حرف تاءكيد آغازشده و كلمه (الذنوب ) (جمع با الف و لام همه گناهان را بدون استثنا در بر مى گيردسخن اوج مى گيرد و درياى رحمت مواج مى شود.
7 - هـنـگامى كه (جميعا) به عنوان تاءكيد ديگرى بر آن افزوده مى شود اميدوارى بهآخرين مرحله مى رسد.
8 و 9 - تـوصـيـف خـداونـد بـه (غـفور) و (رحيم ) كه دو وصف از اوصاف اميد بخشپروردگار است در پايان آيه جائى براى كمترين ياس و نوميدى باقى نمى گذارد