1 ـ لقمان : 17 .

زندگى من از تكبر موجود است ؟

امام(عليه السلام)ساكت شد ، فرمود : علامت كبر دو چيز است :

1 ـ كوچك شمردن مردم .

2 ـ انكار حق .

نبى اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود : كرم تقوى است ، عظمت تواضع است ، يقين ثروت است .

عيسى بن مريم فرمود : خوشا به حال متواضعين كه در قيامت از همه مردم بزرگوارترند .

شخصى سياه چهره و آبله رو به محضر رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)كه بر سفره اى دعوت داشتند رسيد ، افراد مجلس از نشاندن سياه چهره نزديك خود كراهت داشتند كسى به او توجه نكرد مگر رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)كه او را پهلو به پهلوى خود جاى داد .

نبى اسلام به اصحاب خود فرمودند : چرا شيرينى عبادت را در شما مشاهده نمى كنم ، گفتند شيرينى عبادت چيست ؟ فرمود : تواضع .

به موسى خطاب رسيد مى دانى چرا از ميان تمام بندگان تو را براى تكلم خود انتخاب كردم ؟

عرض كرد : پروردگار من براى چه ؟

خطاب رسيد : من تمام جهات بندگان خويش را نظر كردم ، ظاهر و باطن آنان را ديدم نيافتم كسى را كه ذليل تر باشد به دربار من غير از تو زيرا هر زمانى كه تو به عبادت قيام مى كنى صورت خود را روى خاك مى گذارى .

امام چهارم در كوچه اى از محله هاى مدينه سواره مى گذشتند ، و عده اى جذامى مشغول غذا خوردن بودند ، حضرت را به شركت در غذا دعوت كردند ، امام فرمود : اگر روزه نبودم در غذاى شما شركت مى كردم يعنى با شما نشسته

و از رفاقت با شما عار نداشتم ، زمانى كهخ به منزل رفت دستور داد غذايى مطبوع تهيه كردند ، مجذومين را دعوت نمودند و با آنان بر سر يك سفره نشستند و غذا تناول كردند .

به داود خطاب شد : همچنانكه اهل تواضع به من نزديك اند ، به همان مقدار اهل كب از من دورند .

امام صادق(عليه السلام) فرمود : تواضع آن است كه هنگام ورود به مجلسى مكانى كه خالى بود بنشينى ، و توقع بالا نشستن خود را نداشته باشى و به هر كسى برخورد كردى سلام كنى ، جدال را در مباحثه ترك كنى اگر چه حق به جانب توست واز اينكه تو را به زهد و تقوى تعريف كردند خوشحال نشوى .

بر اميرالمؤمنين(عليه السلام)دو مهمان وارد شد ، يكى پدر و ديگر پسر امام به احترام هر دو برخاست و هر دو را احترام كرد و در صدر مجلس جاى داد و خود روبروى آنان نشست ، سپس امر به غذا كرد ، پس از صرف غذا قنبر غلام اميرالمؤمنين طشت و حوله و ابريقى براى شستن دست مهمانان آورد ، اميرالمؤمنين(عليه السلام)ابريق و حوله و طشت را گرفت و خويش را براى ريختن آب به دست پدر آماده كرد ، مهمان از اين برنامه تعجب نمود و خود را كنار كشيد ، عرض كرد :

سيّد من ! من كجا و اين برنامه شما ؟ حضرت او را قسم داد ، فرمود بنشين و دست خود را همانطور كخه قنبر من مى ريخت مى شستى بشوى ، زيرا من و تو از يك سريم و هر دو برادريم در قسمت انسانيت فرقى بين من و تو نيست ، براى اين عمل خداى توانا به من ده برابر مزد آنچه در دنيا مى دادند عنايت مى كند ، خدا مرا به شرف اين خدمت به برادر مسلمان نايل كرده بنشين واز اين عمل سر مپيچ .

مهمان حاضر شد دست خود را شست ، آن گاه وسايل را به محمد حنفيه داد

فرمود : دست پسر را بشوى اگر پسر به تنهايى حاضر بود من دست او را مى شستم اما خداوند بين پدر و پسر از نظر پدرى عظمت برقرار كرده زمانى كه در يك جا جمع باشند . امام چهارم(عليه السلام)فرمود : هركس پيروى از حضرت اميرالمؤمنين(عليه السلام)كند حقاً او شيعه است .

اگر چه نبى اكرم در زمان بعثت در راه نجات قوم عقب افتاده و متكبّر عربستان كوشش خود را تا نهايت درجه به كار برد و در پرتو تعاليم حيات بخش خود بسيارى از رذايل اخلاقى آنان را سركوب كرد ، ولى خوى ناپسند تكبر و خودستايى در طول قرن هاى متمادى چنان در اعماق جان آنان ريشه دوانده بود كه پس از گذشتن مدتى از قيام اسلام باز هم افرادى به صفت ناپسند تكبر مبتلا بودند و ديگران را با ديده پستى و حقارت مى نگريستند . علقمه بن وائل براى ملاقات با رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)به مدينه آمد شرفياب محضر رسول اسلام شد و پس از پايان جلسه خواست به منزل يكى از بزرگان انصار وارد شود . خانه مهماندار در يكى از محلات مدينه بود و علقمه نمى دانست معاويه در مجلس حاضر بود ، حضرت او را براى راهنمايى علقمه فرستاد معاويه مى گويد من به اتفاق علقمه از مجلس خارج شديم او بر مركب خود سوار بود و من پياده و پاى برهنه در شدت گرما با وى حركت مى كردم بين راه به او گفتم از شدت گرما سوختم مرا به ترك خود سوار كن .

دنيا   

در جواب گفت تو را آن لياقت نيست كه در رديف بزرگان سوار شوى معاويه گفت : من فرزند ابو سفيانم ، علقمه گفت : مى دانم نبى اكرم به من گفته بود . معاويه گفت : اكنون كه مرا سوار نمى كنى لااقل كفش خود را به من ده ، زيرا پايم مى سوزد ، گفت : كفش من براى پاى تو بزرگ است ، ولى همين قدر به تو اجازه مى دهم در سايه شتر من راه بروى و اين خود ارفاق بزرگى از طرف من نسبت به توست و براى تو نيز در ميان مردم مايه شرف و افتخار است .

نبى اسلام روزى در كوچه هاى مدينه به مرد مصروعى برخورد كه مردم براى تماشاى او اطرافش را گرفته بودند ، فرمود : براى چه اجتماع كرده اند ؟

گفتند : دور ديوانه اى را گرفته اند .

فرمود : اين شخص ديوانه نيست ، آيا شما را خبر دهم ديوانه كيست ؟

عرض كردند : خبر ده .

فرمود : ديوانه واقعى آن مرد متكبرى است كه با تكبر راه رود و از خودپسندى به دامن هاى خويش نگاه كند و پهلوهاى خوش را با حركت هاى دوش خويش حركت دهد ، چنين شخص ديوانه واقعى است ، اين مرد كه گردش را گرفته اند مبتلا به مرضى است .

مهلب بن ابى صفره از طرف عبدالملك مروان استاندار خراسان بود روزى جامه خز نيكويى ببر كرده و در كمال خودپسندى و تكبر از راه عبور مى كرد ، بزرگ مردى او را ديد نزديك شد و گفت :

اين گونه راه رفتن مورد دشمنى خدا و رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)است .

گفت : مرا مى شناسى ؟

گفت : آرى ! اوّلت نطفه نجسى بودى و آخرت مردار خبيثى خواهد بود و بين اين دو زمان حامل كثافتى .

گفتار حكيمانه آن مرد مهلب را از مركب تكبر پياده كرده تا اينجا متن نصايحى بود كه از قرآن مجيد سوره لقمان نقل كرديم ، و در دنباله كتاب فقط به نصايح مشهورى كه قريب به يقين از آن حضرت نقل شده اكتفا مى كنم .

دنيا

نور ديده ام دنيا دريايى است بى پايان كه ملت هاى بسيارى در آن غرق شدند براى عبور از اين ورطه خطرناك كشتى از ايمان بساز ، و بادبانى از توكل بر فراز

آن قرار بده ، و براى پيمودن اين سفر توشه اى از تقوى برگير كهى اگر از اين سفر پر خطر به سلامت برهى رحمت حق تو را نجات داده ، و اگر دچار هلاكت شوى گرانى بار گناهت تو را بيچاره كرده است .

فرزند ، از متاع دنيا چندان كه تو را از خلق بى نياز كند و به مقصد برساند بردار ، و از دنيا چنان رو مگردان كه يك باره تهيدست شوى ، و چون جنازه بار گران بر دوش دگران گردى ، اما چندان در انديشه دنيا فرو مرو كه از اصلاح نفس باز مانى .

بعضى دنيا را زشت مى دانند و عده اى آن را زيبا مى پندارند مردمى آن را پست مى نگرند ، و قومى آن را از عرش اعلى بالاتر مى دانند ، زمانى از وضع آن شكايت مى كنند و مدتى به آن چشم دوخته از برنامه هاى آن خوشخالند اما همه اين تطوّرات سطحى و محدود به مناسباتى است كهخ براى هر كس در ايام چند روزه پيش مى آيد .

روزى كه اقتصاد و ثروت عده اى از آنان را در بهترين خوشى ها و آرامش ها قرار داد دنيا را بهترين وسيله خوشبختى مى دانند ، ايامى كه چرخ زندگى برگشت و وجهه مطلوب دنيا بنظرشان كريه آمد ، آنجا را بدترين محل معرفى مى كنند ، آن روز كه از باده غرور و نخوت ، و تكبر مست هستند تمام مقدسات و معنويات در نظرشان پوچ است و آن ساعتى كه تزلزل در اركان زندگى پيش آيد به معنويات و اخلاقيات متوسل شده دنيا را زندان حساب مى كنند ، اين نظريات جز از دريچه ديد كودكانه چيز ديگرى نيست ، دنيا خود بخود مقصر نيست و خود بخود مستقل نيست ، بلكه اين خانه بستگى به اعمال افراد دارد ، قضاوت درباره دنيا فقط بايد از ديدگاه اعمال بشر باشد ، زيرا خشت و گل و سنگ و آهن و مركب ها و گلستان ها و بيابان ها و ماه و خورشيد و ستارگان فروزان هيچ يك تقصير نداشته اين بدبينى و خوش بينى را بايد از زبان عقلاى بشر آن هم در پرتو

عمليات انسان دريافت و گرنه تمام آن نظريات جز مبانى شخصى و جهت ماديت و عدمش چيز ديگر نيست كه آن را قابل مطالعه دانست .

اين مطلب صحيح است كه اسلام جنبه هاى دنيا را هدف عالى قرار نداده و زهد در آن را از علائم كمال و عوالم سعادت دانسته زيرا زندگى دنيا استقلالى ندارد ، بلكه مقدمه اى است براى رسيدن به يك زندگى بهتر و مدرن تر و خصوصيات ابدى اما از دريچه دنيا و زندگى صحيح و عقلايى در آن .

و همچنين مذمت هايى فراوان كه از دنيا شده و تشبيهاتى كه در ناپايدارى و سستى از آن شده جاى ترديد نيست ، اما شيوع پاره اى از مكتب هاى غلط و نادرست مبنى بر بدبينى به جهان و سوء ظن بر گردش آن و پاره اى علل ديگر سبب شده كه نظر اسلام درباره بسيارى از مطالب از جمله دنيا به طرز غلطى تفسير گردد ، در نتيجه موضوعى كه با طرز فكر و نوع توجه مردم به مسائل زندگى و روابط اقتصادى و اجتماعى داشت در اثر همين سوء تعبير از عوامل اساسى عقب ماندگى و بيچارگى و ذلت ملت مسلمانان بشمار آيد .

جاى بسيار تعجب و تأسف است كه متداولترين موضوعى كه به نام پند و اندرز از اسلام در ذهن مردم جاى گرفته همين توصيه ترك دنياست در حالى كه اسلام به همه مبانى زندگى دنيايى انسان ها توجه فرموده ، و دربراه تمام جهات زندگى دنيايى قانون وضع كرده كه در هر زمان و مكان با تمام شرايط صحيح وجودى انسان موافقت داشته و اتفاقى براى هيچ يا از برنامه هاى زندگى نخواهد افتاد مرگ اين كه از نظر كلى ، اسلام درباره تجويز يا منع او با حفظ تمام جهات قانون وضع نموده است از اين جهت ما بايد دنيا را به دو جنبه تقسيم كنيم و آيات قرآن و احاديث ائمه طاهرين را با حفظ اين دو جهت تفسير و ترجمه نماييم يكى دنياى مادّيگران كه از كليه حقايق چشم پوشيده و ديگر دنياى مؤمنان كه به واقعيت زندگى پى برده اند .

قرآن درباره دسته مادّيگر مى فرمايد :

از كسانى كه به قرآن پشت كرده و به جز زندگى دنيا به اندزاه سطح عملى كوتاه خود طالب نيستند روى بگردان .

آنهايى كه به ديدار ما اميد ندارند و به زنگى دنيا راضى شده و آرام گرفته اند از نشانه هاى ما غافلند .

آيا بجاى آخرت به زندگى دنيا راضى شده ايد در حالى كه دنيا نسبت به آخرت اندگى بيش نيست .

عده اى از مردم هستند كه فقط از دنيا نصيب مى خواهند و در آخرت بهره اى ندارند ، البته مذمت از دنيا و روى گرداندن از آن گونه دنيا در آيات حق و روايات اسلامى مسئله اى است اصولى و قابل پيروى .

اما طايفه دوم كه دنيا را وسيله تجارت براى آخرت قرار داده اند از انواع كمك هادرباره مردم دريغ ندارند مال التجاره خود را براى رفاه مردم بكار مى اندازند معاملاتى كه مورد نظر حق و داراى استفاده هاى سرشارى است براى خدا از آن بهره بردارى مى كنند و دنيا را وسيله رسيدن به هدف عالى انسانى قرار داده اند .

اينان را اسلام به دنيا ترغيب و تحريص و تشويق كرده و حتى در جمله اى امام اميرالمؤمنين(عليه السلام)به فرزندش مى فرمايد :

براى زندگى دنيا آن چنان كن كه خيال كنى براى هميشه خواهى ماند و براى آخرت كارى كن كه خيال كنى فردا خواهى مرد .

ونيز مردى در حضور امام على(عليه السلام)از دنيا شكايت كرد ، فرمود6 از كدام نعمت آن شكايت مى كنى ؟

آن مرد در جواب حضرت فرو ماند .

بنابراين مطالبى كه درباره مذمت دنيا وارد شده براى مادى گران است اما براى

دسته دوم دنيا بهترين جايگاه و مناسب ترين محل براى تجارت است .

علاوه بر اين كناره گيرى از دنيا و اجتماعات انسانى در اسلام گناهى نابخشودنى و روش غلطى است كه از دين تحريف شده مسيحى گرى به برنامه زندگى بعضى از مردم كوته نظر رسوخ كرده در حالى كه قرآن مى فرمايد چه كسى زينت هاى دنيا و نعمت هايش را بر شما حرام كرده است ؟

پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : من مبعوث شدم تا دنيا و آخرت شما را آباد كنم .

بنابراين اساس اين مذهب جلوگيرى از انحصار علايق و غرائز در زندگى محدود دنيا مى باشد ، زيرا دنيا لياقت آن را ندارد كه غايت آمال بشر گردد ، و انسان به آن دلخوش و راضى شود تا جايى كه به آخرت و جهان ابدى توجه نكند ، پس دوستى و علاقه به دنيا و تحصيل مراتب آن در اسلام مذموم نيست ، زيرا نصف وجود انسان گرفته شده از همين دنياست بلكه مستقل دانستن آن و اين كه جز آن جايى نيست و تا سرحد اعلى جان كندن براى به دست آمدن دنيا مذموم است ، قرآن مى فرمايد :

براى كسانى كه كار نيك انجام دهند براى دنيا در همين دنيا خداوند پاداش معين فرموده است .

قرآن مال و فرزندان را زينت زندگى اين عالم مى داند ، قرآن ابراهيم و اسماعيل و عيسى و موسى را همانطور كه از صلحا و افراد خوشنام عالم مى داند از برگزيدگان و آبرومندن اين جهان معرفى مى كند ، و اين مسئله خود بهترين گواه بر خوشى بينى قرآن نسبت به دنياست .

روزه

فرزندم ! شهوات نفس را به قدرت رياضت روزه بشكن اما نه چندان كه ضعيف شوى و از برپا داشتن نماز مانى ، زيرا نماز از روزه نزد پروردگار

پسنديده تر است .

روزه براى فرمانبردارى از خدا و يقين بر اينكه او داناست و ايمان به روز جزاء و حضور در محكمه حق و طاعت شديد قرآن و پيغمبر و احساس قوى وظيفه شناسى و ورزيدگى در صبر و استقامت و قدرت غلبه بر شهوت هاى نفسانى ، و خلاصه در مسير حق قدم زدن است .

سالى يك مرتبه ماه رمضان مى آيد كه مردم را در اين مدت سى روز با اين صفات و اخلاق عالى تربيت كند براى كه واقعاً مسلمان كاملى باشند و احراز چنان مقام در تربيت مى تواند انسان را آماده براى عبادت حقيقى نمايد .

موادى را كه خدا در اين جهان آفريده تا شكُفته نگردد خيراتى كه بايد از آن ظاهر نمى شود مثلا هسته درخت تا تنگ و بهم بسته است خيرى از آن نمايان نيست نه برگى دارد ، نه شاخه اى و نه ميوه اى ، اما همين كه شكفته شد و از هم بازگشت درختى مى شود با شاخ و برگ و سايه و ميوه و انواع خيرات و بركات ديگر .

زمين تا از سرماى زمستان افسرده و در هم است مانند دست لئيمان خشك و هم چون روح جاهلان بى فروغ است ، اما پس از باران و پس از تابش آفتاب كه سينه اش باز مى شود چون چهره عارف گشاده و چون خاطر دانا منوّر مى گردد ، در آن هنگام از هر سنگلاخش جويبارى جارى مى شود و از هر توده خاكش مرغزارى مى رويد و در هر قدمش نعمتى و سعادتى جلوه مى كند .

روح انسان نيز همين طور است تا تنگ و گرفته است نمى تواند خيرى بدهد و نه بگيرد نه مى تواند حقيقتى را بيان كند نه بفهمد نه دلالتى كند نه بپذيرد نه بشارتى دهد نه دريابد نه محبّتى كند نه بچشد مگر آنكه باز و منشرح گردد تا هم حقايقى را كه باعث سعادت او و ديگران است بتواند خوب بفهمد و بيان كند عفو و عذاب   

و هم از انواع خوبى ها بهره مند شود .

قرآن مجيد مقدمه همه خوبى ها را شرح صدر مى داند آن كه بايد به سعادتى برسد نخست در جانش شرح صدر پيدا مى شود ، يعنى انبساطى و جنبشى و همّتى در خود احساس مى كند كه مقدمه پرواز كردن و اوج گرفتن روح و پس از آن به مقصد رسيدن است .

ماه رمضان فرصتى است براى كسانى كه طالب شرح صدر و روشنى جانند تا به وظايف اين ماه رفتار كنند و جان خود را از شر شيطان باز كرده با فرشتگان انباز گردانند و خويش را براى پذيرفتن انواع رحمت ها آماده نمايند .

امتياز ديگرى كه ماه رمضان دارد اين است كه خداوند روزه آن را بر همه واجب فرموده نه متفرق و جداى از يكديگر ، و اين عمل دسته جمعى نيز منافع بسيارى در بر دارد ، زيرا همين كه ماه رمضان مى آيد سراسر محيط اسلامى را طهارت و نظافت و ايمان و ترس از خدا و اطاعت از احكامش و خوش اخلاقى فرا مى گيرد و بازار منكرات كساد مى گردد ، و انتشار خيرات عموميت پيدا مى كند ، و بندگان نيكوكار خدا به خوبى و احسان مى پردازند و به يكديگر كمك مى كنند ، بدكاران از ارتكاب منكرات خجل مى شوند و در اغنياء عاطفه مساعدت و كمك نسبت به برادران بينوا و درماندگان بيدار مى گردد .

خلاصه اين وضع يك نواخت در ميان مسلمانان احساس مشتركى به وجود مى آورد كه همه اعتراف مى كنند مسلمانان جمعيت واحدى هستند و اين است بهترين معناى عام شكستن شهوات .

عفو و عذاب

فرزندم ! چنان از خدا بترس كه اگر روز قيامت با خوبى هاى تمام بندگان وارد شوى از عذاب او بيمناك باشى و جندان به او اميدوار كه اگر با بار گناهان همه وارد شوى اميد عفو از او داشته باشى .

قرآن مجيد زندگى شخصى كه پروردگار خود را فراموش كرده ، و به دنبال غير او رفته زندگى تنگى مى داند هر چند زندگى او رد نظر ما وسعت داشته باشد چنانچه فرموده :

كسى كه اعراض از ياد من كند ، داراى معيشت تنگى است .

انسان سعادت و شقاوت خو را در هر چه گمان كرد و تشخيص داد به ميزان همان خزن و شادى ، رغبت و بى ميلى ، سرور و غم و بالاخره معذّب بودن يا در ناز و نعمت بودنش ادراك مى كند .

ديگر آنكه سعادت و شقاوت هر چيزى معنايى مخصوص به خود دارد كه در مورد چيز ديگر صدق نمى كند مثلا روح سعادت و شقاوتى مخصوص به خود دارد و جسم سعادت و شقاوتى مخصوص به 0خود انسان يك نوع سعادت و شقاوت دارد حيوان يك نوع ديگر اين دو مقدمه كه معلوم شد .

بايد گفت انسان مادى كه در شهوات فرو رفته و از آداب انسانيت و اخلاق الهى بهره نبرده چون ماديگرى را سعادت پنداشته به سعادت روح توجهى ندارد به درياى حرص مى افتد و تنها همّش جمع مال مى شود و فراهم كردن اولاد و پيدا كردن جاه و بدست آوردن قدرت . اگر چه انسان مادى بيچاره قصد اصل و ابتدايى خو را اين قرار داده و در واقع به تصور خويش خواهان لذت كامل است ، ولى متأسفانه چجون به مقصودش مى رسد خود را سيراب نديده لذت خالص نمى بيند .

چگونه لذت كامل ببيند با اين كه هر يك از رويدادهاى مادى با هزاران درد و مصيبت همراه است هنگامى كه به آرزوى خود نرسيده ، جز حسرت بهره اى ندارد و زمانى كه رسيد غير آنچه طالب بوده درك مى كند آرى او دل را به ذكر الهى مطمئن نكرد اين است حالش در مقابل بدست آمده اين نظر غلط انسان مادى در درك مستقل خودش .

اما انسان را قرآن موجود مركب دانسته و او را تركيب از روح جاويدان و بدن متحول مى داند بنابراين آنچه را كه مربوط به سعادت روح است ، چون دانش و امثال آن از سعادت هاى انسانى مى داند همين طور مطالبى كه سعادت جسم و روح را با هم متضمّن مى باشد مانند نعمت مال و اولاد در صورتى كه از ذكر الهى باز ندارد آنها را هم از سعادت هاى آدمى محسوب مى دارد و باز قرآن قسمت هايى را كه در ناحيه جسم از ناملايمات بوده ولى در ناحيه روح از سعادت است مانند كشته شدن در راه خدا و انفاق اضافه مال ، آنها را نيز از سعادت هاى انسانى مى داند اين مربوط به بحث قرآن از سعادت بشر است .

اما قسمت هايى كه از شقاوت و عذاب هاى انسانى تشخيص داده موضوعاتى است كه اگر چه از نظر جسم سعادت است ليكن از نظر روح شقاوت خالص است و هيچگونه سعادتى راه همراه ندارد مانند لذائذى كه فقط جنبه دنيايى داشته موجب فراموشى ذكر خداست آن را متاع قليل و زودگذر دنيا دانسته و عذاب مى داند .

و ديگر چيزهايى است كه شقاوت جسمى و روحى را با همه در بر دارد آنها را نيز قرآن عذاب شمرده است ، بنابراين كسانيك ه اعمال آنان مطابق با روش قرآن از نظر هدايت نيست در روز قيامت عكس العمل اعمال دنياى آنان عذاب اخروى است و آنان كه مطابق با هدايت است عكس العمل اعمال آنان جزاى نيكوى اخروى اتس كه يك شمه از مرحله به مزد رساندن اشخاص مؤمن عفو است .

عفو يعنى پوشش و بخشش ، آيات بسيارى در قرآن مجيد دلالت مى كند بر اينكه قرب به حق و منزلت نزد خدا و متنعم شدن به نعمت هاى او متوقف بر مغفرت قبلى است و لازم است قبلا پليدى شرك و گناهان با توبه و امثال آن زدوده شده باشد تا انسان مؤمن وارد روز قيامت گردد و بتواند عفو حق را شامل

حال خود كند .

خلاصه آن كه عفو و مغفرت از قبيل برطرف نمودن مانع و از بين بردن منافى مضاد است ، و خداوند ايمان و خانه آخرت را حيات و اثار ايمان و افعال اهل آخرت را نور شمرده است .

بنابراين مغفرت برطرف نمودن مرگ و تاريكى است و اين مغفرت كه از بين برنده مرگ و تاريكى است ناچار به وسيله حيات و نورى است كه حيات آن از ايمان و نور آن عبارت از رحمت الهى است .

بنابراين بايد گفت كافر نه داراى حيات است نه داراى نور اما مؤمن داراى حيات است و داراى نور اين است كه در مقابل خداوند بزرگ انسان بايد خود را ايمن از عذاب نداند و در مقابل عفو و رحمتش خو را نااميد نپندارد .

علم ـ عمل ـ ايمان

فرزندم براى هر چيز نشانه ايست كه گواه آن باشد و به وسيله آن شناخته گردد دين را سه علامت است :

علم ، ايمان ، عمل كردن به مقتضاى علم و لازمه ايمان .

نبى اسلام فرمود : خداوند به من وحى كرد كسى كه هر راهى از راه هاى دانش را طى كند مسير بهشت برا و آسان مى شود و نيز فرمود : دانشمند و دانش آموز در اجر شريكند براى عالم دو اجر است و براى دانش آموز يك اجز و خيرى بهتر از علم نيست .

از امام هفتم(عليه السلام)سؤال شد : آيا براى مردم رواست آنچه را نمى دانند ونياز به آن دارند نپرسند ؟

فرمود : ابداً روا نيست .

از امام صادق(عليه السلام)روايت شده : هر كه دانش آموزد و بكار بندد و آن را براى

خدا ياد دهد در ملكوت آسمان ها بزرگش خوانند و گويند براى خدا ياد گرفت و برا خدا عمل كرد و براى خدا تعليم داد .

حضرت محمد(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمودند : ايمان حقيقتى عريان است لباس او تقوى ، زينت او حياء و ميوه او علم است .

و باز فرمود : مرگ قبيله اى آسانتر است از مردن يك دانشمند .

دانشمند امين خدا روى زمين است و به ابراهيم وحى شد : من عالمم و هر دانشمندى را دوست دارم .

خداوند در قرآن مى فرمايد : نيكو و خبيث ، كور و بينا ، ظلمت و نور ، سايه و حرارت ، حيات و مرگ ، يكى نيست در تفسير اين ايه گفته شده رجوع تمام اين مثالها به علم است ، در قرآن مجيد ابتدا ايمان سپس علم را ذكر مى كند ،و ايمان و علم جايى نفع دار كه عمل در او باشد ، پس ديندار واقعى كسى است كه داراى ايمان و علم و عمل باشد ايمان براى آن كه مصرف علم را تعيين كند و گرنه علم بدون ايمان چراغ بدون سوخت است ، و جز تاريكى نتيجه نمى دهد .

علم از نظر اسلام داراى رتبه اى است كه نبى مكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)آن را براى هر مسلمانى جزء برنامه واجب زندگى او شمرده است .

اميرالمؤمنين(عليه السلام)فرمود : بدانيد كه كمال ديانت طلب علم و عمل به آن است طلب علم از طلب مال بر شما واجب تر است ، زيرا دارايى قسمت تضمين شده است كه عادلى ميان شما قسمت بندى كرده است و محققاً به شما پرداخت خواهد شد ، ولى علم نزد اهلش سپرده است شما دستور داريد آن را از اهلش بخواهيد .

امام صادق(عليه السلام)فرمود : دوست دارم تازيانه بسر يارانم بزنند تا دين را بفهمند و احكامش را ياد بگيرند يعنى آنان را مجبور كنند تا بفهمند .

اسلام براى معلم و علم ارزشى بس عظيم قائل است ابوعبدالرحمن سلمى در مدينه معلّم قرآن بود به يكى از كودكان امام سوم(عليه السلام) سوره حمد را تعليم كرد طفل چون آن سوره را براى پدر خواند ، حضرت در مقابل اين عمل جوايزى مرحمت فرمود كه سه رقم بود :

1 ـ دهان معلم را پر از زر كرد .

2 ـ هزار دينار به او عنايت كرد .

3 ـ هزار حلّه بافته شده يمن به او داد .

مردم مدينه براين سه جايزه در مقابل تعليم يك سوره ايراد كردند ، حضرت در مقابل سيل اعتراض مردم جوابى بدين مضمون بيان كردند اين پيش كشى كه من به او تقديم كردم كجا و آنچه او به طفل من عنايت كرد كجا ؟ در اين جواب آن همه جايزه را پيش كشى حساب كرد و نام عمل او را عطا فرمود و اين نيست مگر از عظمت مقام علم .

امام هشتم(عليه السلام)فرمود : پيغمبر(صلى الله عليه وآله وسلم) وارد مسجد شد جمعى را ديد گرد مردى نشسته اند ، فرمود : اين كيست ؟

گفتند : علّامه است ، فرمود : يعنى چه ؟

گفتند : عامل است به انساب عرب و نبردهاى آنان ، فرمود : علمى است كه ندانستن آن زيانى ندارد و دانستنش سورى ندهد ، علم بر سه قسم است :

اول : آيه محكمه ، يعنى آنچه هميشه ثابت و پابرجا و جزء حقايق خلقت است .

دوم فريضه عادله .

سوم : روش زنده و برجا ، كه به جز اين سه مرحله بقيّه دانستنى ها از براى اشخاص فضل و برترى بر ديگران است .

شخصى از نبى اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)پرسيد : اگر جنازه كسى روى زمين است بايد

تشييع و سپس به خاك سپرده شود و در همان حال مجلسى است كه در آن تعليم علم مى شود اگر در آن مجلس وارد شويم بهره مند مى شويم اما فرصتى نيست كه از هر دو استفاده شود ، اگر در تشييع جنازه شركت كنم از علم محرومم ، و اگر در مجلس علم از ثواب تشييع بى بهره ام ؟

فرمود : اگر كسانى هستند كه آن مرده را دفن كنند در مجلس علم برو زيرا حضور در مجلس علم از شركت كردن در هزار تشييع جنازه و از هزار عيادت بيمار و از هزار شب عبادت و هزار روز روزه و هزار درهم صدقه و هزار حج غير واجب بهتر است ، اينجا كجا و حضور در مجلس علم . مگر نمى دانى كه هب وسيله علم است خداوند اطاعت مى شود و خير دنيا و آخرت در پرتو علم و شر دنيا و آخرت محصول جهل است .

نبى اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)وارد مسجد شد دو دسته تشكيل جلسه داده بودند ، كه دسته اى مشغول به عبادت و دسته ديگر سرگرم يادگرفتن و ياد دادن دانش هر دو را از نظر گذراند و از ديدن آنان اظهار خرسندى كرد و به كسانى كه در حضورش بودند فرمود :

من براى دانا كردن بشر فرستاده شدم وبه طرف آن دسته اى كه مشغول تحصيل علم بودند روان شد و در ميان آنان نشست .

عربى حضور امام حسين(عليه السلام)رسيد ، عرض كرد : پسر پيغمبر ! ديه كامله اى را ضامن شدم و قدرت پرداخت آن را ندارم ، با خود گفتم بايد از كريم ترين مردم سؤال كنم و كريم تر از اهلبيت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)كسى را گمان ندارم .

فرمود : من سه مسيئله از تو مى پرسم اگر يكى را جواب گفتى يك سوم مال را و اگر دو مسئله را دو سوم و اگر سه مسئله را همه مال را به تو عنايت مى كنم ، عرض كرد : مانند تويى كه از اهل شرف و علمى از عربى بدوى سؤال كنى ؟

فرمود : از جدم پيغمبر(صلى الله عليه وآله وسلم)شنيدم كه فرمود در بخشش به روى مردم بايد

به اندازه معرفت گشاده داشت .

عرب عرض كرد : هر چه خواهى سؤال كن ، اگر دانم جواب گويم ، و گرنه از شما فرا خواهم گرفت .

حضرت فرمود : بهترين اعمال چيست ؟

گفت : ايمان به خدا .

فرمود : چه چيز مردم را از مهالك نجات مى دهد؟

عرض كرد : اعتماد به خدا .

فرمود : زينت آدمى در چيست ؟

عرض كرد : علم توأم با حلم .

فرمود : اگر بدين شرف دست نيافت ؟

عرض كرد :مال با سخاوت .

فرمود : اگر اين مرتبه را نداشت ؟

عرض كرد : فقر با صبر .

فرمود : اگر نداشت ؟

گفت : صاعقه اى از آسمان فرود آيد و او را بسوزاند ، چون اهليتى جز اين ندارد .

حضرت خنديد و كيسه اى كه هزار درهم در آن بود به او عنايت كرد ، فرمود : اين زر را به ديه بپرداز ، سپس انگشترى به او عطا فرمود كه نگين آن دويست درهم ارزش داشت ، فرمود : اين انگشترى را در نفقه خود خرج كن ، اعرابى گفت : خدا مى داند نبوت را در چه خانه اى قرار دهد .

اين مختصر از خصوصيات مرحله علم در اسلام بود ، اين مطلب را نبايد از نظر دور داشت كه همواره علم در اسلام با معناى كلى آن يعنى هر عملى كه نافع به حال جامعه است مورد توجه است درباره نشانه دوم يعنى ايمان در قسمت

تحت توحيد شرح داده شد ، اما قسمت سوم عمل به علم و لازمه ايمان محتاج به توضيح نيست در پيرو اين سه علامت لقمان بزرگوار مسائل سه گانه ديگرى براى فرزند بيان كرده كه شرح آن مسائل تقريباً در مباحث گذشته داده شد فقط اكتفاء به اصل مسئله مى شود .

فرزندم ! ايمان داراى سه علامت است :

1 ـ باور داشتن خدا .

2 ـ قبول داشتن كتاب هايى كه از طرف او نازل شده است .

3 ـ باور داشتن انبياء حق .

پايه هاى دين داراى سه علامت است :

1 ـ شناختن خدا .

2 ـ شناختن آنچه را خدا دوست دارد .

3 ـ شناختن آنچه را خدا دشمن دارد .

عاملين بدين را سه علامت است :

1 ـ نماز .

2 ـ روزه .

3 ـ زكوة .

شخص نادن را سه علامت است :

1 ـ با آنكه بالاتر از اوست نزاع كند .

2 ـ در آنچه نمى داند بحث نمايد .

3 ـ در تحصيل آنچه از دسترس او بيرون است رنج ببرد .

ظالم را سه نشانه است :

1 ـ نسبت به خداوند به نافرمانى ستم كند .

2 ـ نسبت به زير دست ظلم روا دارد .

3 ـ به ستمكار يارى كند .

منافق را سه علامت است :

زبانش با دلش و نيتش با عمل و برونش با درون مخالف باشد .

گنهكار داراى سه علامت است :

1 ـ خيانت كند .

2 ـ از دورغ نپرهيزد .

3 ـ كردارش مخالف با گفتارش باشد .

حسود داراى سه علامت است :

1 ـ در غياب مردم بدگويى و عيب جويى نمايد .

2 ـ در حضورشان تملقّ گويد .

3 ـ به كسى كه مصيبت وارد شده شماتت كند .

رياكارى داراى سه علامت است :

1 ـ در خلوت كسالت ورزد .

2 ـ در جمع خود را فعال نشان دهد .

3 ـ در هر عمل به انتظار مدح و ثناى مردم باشد .

مسرف داراى سه علامت است :

1 ـ چيزى كه در خور او نيست بخرد .

2 ـ جامه اى كه در خور او نيست بپوشد .

3 ـ طعامى كه در خور او نيست بخرد .

تنبلى را سه علامت است :

1 ـ آنقدر سهل انگارى كند تا فرصت از دست برود .

2 ـ موقع را از دست بدهد تا كار تباه شود .

3 ـ نسبت به خوبى ها بى تفاوت باشد .

خلاصه اينكه اگر كسى داراى امان به حق و فضايل انسانى باشد به صفات حسنه اى كه لقمان اشاره فرموده آراسته ، و كسى كه از لذت ايمان بى بهره باشد گرفتار صفات سوء است از اين جهت باز به فرزندش نصيحت مى كند كه اى فرزند در دوران روز و شب ساعاتى را وقف كسب دانش كن ، زيرا هيچ ضررى از ترك علم گران تر نيست ، با دانشمندان معاشر باش ، و در گفتگوى با آنان شرط ادب به جاى آور از لجاج بپرهيز كه تو را از نور دانش خود بى بهره سازد و با مردم سرسخت و لجوج به بحث و مناظره مپيچ ، و با ستمكاران همدم مشو ، و با تبهكاران پيمان برادرى مبند و با تهمت زنندگان معاشر مباش ، و چنانچه در جمع مال سعى دارى در اندوختن دانش نيز بكوش .

فرزندم ! من بارها بارهاى سنگين از سنگ و پولاد بر دوش كشيده ام اما براى گران تر از همسايه بد نيافته ام ، همه تلخى هاى زندگى را چشيده ام ، اما تلخ تر از فقر نديدم ، اگر روزى گرفتار فقر شوى اين راز را ميان خود و خدا نگهدار و با خلق در ميان مگذار ، زيرا اگر مردم از كار تو با خبر شوند تو را به ديده خوارى خواهند نگريست ، بهره اى را كه خدا راى تو قرار داده بر آن خوشحال باش تا زندگى تو راحت باشد و هرگاه بخواهى حقيقت عزت به دست آرى چشم طمع از مال مردم بپوش ، زيرا انبياء و صدّيقين از همين راه به آن مقام نائل شدند .

با كسانى كه سزاوار احسان باشند احسان كن ، و در اين كار خدا را منظور بدار ، در بخشش شرط اعتدال به جاى آور چنانچه بخل دست تو را از انفاق لازم

نبندد و تبذير مال تو را به باد فنا ندهد .

فرزندم ، اگر دستت از مالى كه با آن صله رحم بجا آورى و به ياران خود بخشش كنى تهى بود فكر كن كه حسن خلق را از دست ندهى ، زيرا هر كه خود را به حسن خلق بيارايد خوبان او را دوست خواهند داشت و از اذيت او دورى خواهند جست ، و در نيكوكارى خود به ديده اعجاب نظر مكن و از انجام عمل صالح فخر مفروش و مباهات مكن كه خويش را به هلاكت افكنى مردم را ناسزا و دشنام مگوى كه آنان را به ناسزا گفتن وادارى و خود موجب هتك حرمت خويش و پدر و مادرت را فراهم آورى .

حسن خلق   

فرزندم ! هر كه خشنودى خدا را طلب كند بايد نفس اماره را خشمگين دارد ، زيرا هر كس نفس را خشنود سازد خدا را نمى تواند خشنود كند ، و هر كس خشم خود را فرو بخورد فرصت شماتت بدست دشمن نخواهد داد .

اى فرزند ! از حسد بپرهيز و از سوء خلق دورى كن ، زيرا زيان او دو به خودت رسد و چون خود به زيان خودت بكوشى دشمن را از كار خويش فارغ و در مبارزه با خودت پيروز خواهى ساخت ، زيرا دشمنى خودت نسبت به خود از دشمنى دشمنانت براى تو زيان بارتر است .

فرزندم ! به مردم شماتت مكن كه دشمنى تو را به دل خواهند گرفت و خود را در برابر آنان زبون نشان مده كه در تحقيرت خواهند كوشيد ، و نه چندان شيرين باش كه تو را بخورند ، و نه چندان تلخ باش كه تو را از نظر دور دارند .

فرزند ! هر كه را از درون خود واعظى باشد او را از جانب خداوند حافظى هست ، و هر كه داد خلق را از خويش دهد خدا بدين وسيله به عزتش بيفزايد خوارى در راه اطاعت خدا از عزت به وسيله معصيت بهتر است .

فرزند ! هزار دوست به دست آر و بدان كه هزار دوست كم است ، و يك دشمن ميندوز كه يك دشمن بسيار است .

فرزندم ! با مردم جز به روش خودشان دوستى مكن ، و بار توقع خود را گران تر از حد طاقتشان مساز ، زيرا معاشرينت از تو گريزان شوند و تو در اين ميان تنها بمانى ، نه دوستى داشته باشى كه با تو همدم شود و نه برادرى و يارى كه تو را كمك كند و چون تنها بمانى خوار و ذليل گردى .

فرزند ! از كسى كه به علت سخت گيرى عذر تو را نپذيرد و براى تو حقى قائل نباشد عذر خواهى مكن ، در مشكلات خود از كسى يارى طلب كن كه از برآوردن حاجتت اميد مزد داشته باشد ، زيرا چنين كسى در انجام كار تو مانند كار خويش خواهد كوشيد تا چون كار تو به سامان رسد يا از مزد مادّى و نتيجه دنيوى كوشش خود برخوردار شود و يا از حاصل معنوى و ثواب اخروى آن بهره گيرد .

حسن خلق

از تنگ حوصلگى و كژ خلقى و بى صبرى بپرهيز ، زيرا هيچ دوستى در مقابل اين صفات نخواهد ماند در كارها خويشتن را به بردبارى وادار ، و در برابر زحمات ياران شكيبايى بياموز ، و خوى خويشتن را با همگى خَلق خوش و سازگار ساز و هر زمان خواهى كسى را به رفاقت انتخاب كنى ابتدا از سر آزمايش او را از دست خود خمشگين ساز و بنگر در حال خشم آيا شرط انصاف را با تو به جاى مى آورد ، او را بگرين و گرنه از او برحذر باش ، و از دوستى و معاشرت او پرهيز كن .

برقرارى دوستى نتيجه حسن خلق و تفرقه بين مردم نتيجه سوء خلق است ، اخلاق پسنديده است كه موجب دوستى و الفت و توافق است و دشمنى و حسد و روگرداى نتيجه بدخلقى است ، حسن خلق است كه مردم را به طرف انسان جلب مى كند و راه دوستى را آسان مى نمايد و در معاشرت را به روى انسان بازمى كند .

نبى اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود : بيشتر چيزى كه مردم را وارد بهشت مى كند تقوى و حسن خلق است ، فرمود : من مبعوث شدم تا مكارم اخلاق شما را به اعلى درجه برسانم .

از نبى اسلام سؤال شد : حسن خلق چيست ؟

فرمود : صله رحم با كسى كه با تو قطع رحم كرده ، و عفو از كسى كه تو را آزار كرده و عطا به كسى كه تو را منع كرده است .

پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود : براى طايفه اى در روز قيامت كرسى هايى در اطراف عرش الهى برقرار مى كنند صورت آنان مانند ماه شب چهارده مى درخشد تمام مردم در ناله و حسرتند مگر آنان ، و همه در وحشتند به جز آنان ، اين افراد دوستان خدايند ، ترس و وحشت ندارند ، پرسيدند : كيستند اين اشخاص ؟ فرمود : كسانى كه براى خدا دوستى و معاشرت مى كنند .

در خبر ديگر آمده است كه فرمود : در اطراف عرش جايگاه هاى بلندى از نور قرار دارد قومى بر آن مى نشينند كه لباس آنها و صورتشان از نور است آنان رتبه پيغمبرى و شهادت ندارند اما همه بر آنها غبطه مى خورند ، گفتند : كيستند ؟

فرمود : كسانى كه براى خدا دوستى كردند و براى خدا نشستند و براى خدا به ديدن يكديگر رفتند .

نبى اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود : دوستى نمى كنند دو نفر براى خدا مگر اين كه نزد خدا آن كسى كه در دوستى شديدتر است محبوب تر است .

حضرت محمد(صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود : خداوند مى فرمايد :

سزاوار است محبّت من براى كسانى كه يكديگر را به خاطر من زيارت مى كنند و يكديگر را يارى مى نمايند وبراى من دوستى مى كنند و راى من به يكديگر مى بخشند .

از امام چهارم(عليه السلام)روايت شده : زمانى كه خلق اوّلين و آخرين در قيامت جمع شدند ، ندا كننده اى برمى خيزد و ندا مى كند آن چنان كه تمام مردم بشنوند كجايند كسانى كه براى خدا دوستى كردند ؟

پس طايفه اى ازمردم برمى خيزند ، به آنان گفته مى شود : به سوى بهشت حركت كنند بدون حساب ، ملائكه آنان را ملاقات مى كنند ، و سؤال مى كنند از چه دسته اى هستيد ؟

مى گويند : از كسانى كه دوستى كرديم براى خدا .

مى گويند : اعمال شما چيست ؟

جواب مى دهند : دوستى براى خدا ، و دشمنى براى خدا ، ملائكه مى گويند همين است اجر عمل كنندگان .

اميرالمؤمنين(عليه السلام)فرمود : براى مسلمان سزاوار نيست با سه طايفه دوستى كند :

1 ـ طائفه ماجن .

2 ـ طائفه احمق .

3 ـ طائفه دورغ گو .

ماجن كسى است كه عمل خود را نزد تو نيك جلوه دهد و دوست دارد تو هم مثل او شوى ، تو را در امر دين و معاد كمك نمى كند ، دوستى او جفا و تاريكى است ، آمد و رفتش با تو ننگ است .

احمق كسى است كه تو را راهنمايى به خير نمى كند و اميد برگشت بدى ها را از تو ندارد ، چه بسا اراده مى كند به تو نفع رساند ضرر مى رساند پس مرگ او براى تو بهتر است از حياتش و سكوت او بهتر است از گفتگويش ، او دورى او سزاوارتر است از نزديكيش .

دروغگو در دوستى او خيرى نيست سخن تو را به ديگران و از ديگران به تو بازگو مى كند ، زمانى كه مطلبى پايان يافت مطلب ديگر انشاء مى كند چنانچه

براى تو دارد راست مى گويد اما دروغ است ، در ميان مردم ايجاد دشمنى مى كند و كينه در دلها مى افكند ، از خدا بترسيد و برنامه خود را بازديد كنيد .

لقمان حكيم فرمود :فرزندم ! آنقدر به مردم نزديك مشو كه عاقبت از آنان دور شوى و آنقدر دور مشو كه سبك گردى ، هر جنبنده اى مثل خودش را دوست دارد ، فرزندان آدم امثال خود را دوست دارند متاع خود را باز مكن مگر نزد كسى كه طالب اوست ، زيرا بين گرگ و گوسپنددوستى نخواهد شد ، همچنان كه بين خوب و بد دوستى نمى شود كسى كه نزديكى كند با افراد رنج دهنده خوى آنان را مى گيرد و كسى كه دوستى كند با بدكار روش او را عادت مى كند و كسى كه جدال را دوست داشته باشد مورد ملامت مى شود و كسى كه در بدكارى قدم بگذارد مورد تهمت قرار مى گيرد ، و كسى كه با بدخلق آميزش كند از سلامتى محروم مى شود ، و كسى كه مالك زبان خود نبوده باشد پشيمان مى شود .

اندرزها

پسرم ! از روزى كه به دنيا آمده اى پشت به دنيا كرده ، و روى به آخرت آورده اى ، بنابراين در مقام طى مراحل دنياى ديگرى ، و بى ترديد جايى كه به سوى آن مى روى به تو نزديك تر است از جايى كه از آن دور مى گردى .

فرزندم ! اگر در خردسالى آراسته به ادب شوى ، در بزرگى از آن بهره مند گردى ، آن كس كه ارزش آداب حسنه را بداند ، در تحصيل آن بكوشد ، و كوشاى در تحصيل آن تحمل رنج كند ، و آن كس كه با رنج و زحمت اين متاع گران را به دست آورد ، سعى مى كند خود را به آن بيارايد ، و چون آراسته شد سود دنيا و آخرت نصيبش گردد .

بنابراين به آداب پسنديده عادت كن ، تا يادگار مردمان نيك گذشته باشى ، و آيندگان را نيز نفع برسد ، در اين صورت دوستانت به تو اميدوار ، و دشمنانت از تو بيمناك خواهند بود .

زنهار كه در جستجوى آداب حسنه سستى مكن ، و از توجه به غير آن روى گردان ، از دست رفتن دنيا چيزى نيست ، ولى باختن آخرت سخت است ، و آن كس كه دانش را از غير موضعش بگيرد آخرت را از دست خواهد داد .

ساعاتى از روز و شبت را براى تحصيل دانش قرار بده ، زيرا هيچ چيز مانند ترك علم آدمى را ضايع نمى كند ، زيرا در ترك دانش ترس از دست رفتن آن مقدار از علم تحصيل شده هم هست ، علم را براى مجادله و غلبه بر افراد مخواه ، با دانا ستيزه مكن ، با صاحب قدرت آن طور نباش كه راه تسلط بر تو پيدا كند ، با ستمكار دوستى و همراهى منما ، با فاسق برادر مباش ،با متهم رفت و آمد مكن ، آنچه را مى دانى مانند طلايى كه پنهان مى دارى از دسترس نااهل پنهان بدار .

پسرم ! تمام همت خود را متوجه دنيا مكن ، كه مخلوقى نزد حق تعالى بى اعتبارتر از دنيا نيست ، مگر نمى بينى خداوند نعمت دنيا را اجر نيكان نكرده ، و بلاى دنيا را عذاب بدان .

فرزند ! تيغى تيزتر از تيغ حلم نيست ، چه بسيار دشمنانى كه دارى بتوانى آنان را با اخلاق حسنه مغلوب خود گردانى .

پسرم ! آن كس كه باورش نسبت به روزى دادن حق ضعيف است بايد چنئد مرحله را براى قوت دادن به ايمانش به ياد آورد :

آن گاه كه نبود به او لباس هستى پوشاندند ، سپس در رحم قرارش دادند به طورى كه از آفات مصون باشد و او را روزى دادند ، و آن گاه كه متولد شد نيز به نحو كامل از روزى برخوردار بود تا رشد و تكامل يافت ، و نيز پس از بريدن از شير به وسيله كسب پدر و زحمت مادر روزى خورد ،اين چنين آدم كه در آن سه مرحله بدون اينكه داراى تدبير باشد روزى كامل گرفت ، چرا در مرحله آخر نبايد به رزّاقيت حق ايمان داشته باشد ؟

فرزندم ! براى پيروزى بر دشمن او تقوا و كسب فضيلت و جوان مردى ، و كرامت نفس ، و اخلاق نيكو ، و پنهان داشتن راز ، و تصفيه باطن ، يارى جوى ، در چنين حال در سايه عنايت و پوشش حق خواهى بود ، و از شر دشمن در امان ، بيدار باش كه دشمن بر عيب آگاه نشود ، يا لغزشت را نيابد ، زيرا اگر غافل بمانى دشمن بر تو چيره گردد ، آن گاه عذرت پذيرفته نشود .

در راه جستن نفع مشقت بسيار را اندك شمار ، و اندك رنج را در طى و پيمودن راه ضرر بسيار دان .

پسرم ! بهترين برنامه حكمت است و به دست آوردنش از هر چيز لازم تر و آن حكمت عبارت از دين خداست ، و مَثلِ دين همانند يك درخت است آب آن ايمان ، ريشه اش نماز ، ساقه اش زكات ، شاخه هايش برادرى با مؤمنان ، برگش اخلاق پسنديده ، و ميوه اش ترك معصيت و درختى كامل نيست مگر به ميوه اش پس كمال انسان به ترك گناه است .

بدترين پريشانى ها پريشانى عقل ، بزرگترين مصيبت ها مصيبت دين و هولناكترين آفت ها آفت ايمان ، و پرسودترين توانگريها توانگرى دل بنابراين دل را به دانش و يقين و اخلاق حميده توانگر گردان و به آنچه از روزى به تو مى رسد قانع باش ، و به قسمت حق راضى .

آن كس كه خيانت به مال مى كند ، و از راه دزدى طلب روزى خداوند به همان اندازه از حلال محرومش مى كند ، در اين بين جز گناه ، و بار حق الناس برايش نمى ماند ،در حالى كه اگر به راه راست مى رفت به همان اندازه كه از حرام بدست آورده بدست مى آورد و از عقوبت دنيا و آخرت نيز در امان مى ماند .

عمل را خالص كن ، طاعتت را به پيروى از اهل حق زينت ده و دانش را به بردبارى بياراى و آن را از حماقت و بى خردى دور دار ، علم را به دورانديشى محكم كن ، و جاهل را به رسالت به جايى مفرست ، اگر عاقل نيابى خود به بردن

پيغام اقدام كن ، از بدى دورى كن تا بدى هم از تو دور بماند .

اميرالمؤمنين(عليه السلام)فرمود از لقمان پرسيدند : برترين مردم كيست ؟

گفت : مؤمن غنى ، گفتند : غنى از مال ؟ گفت : نه ، از علم كه اگر مردم به او نيازمند شوند بهره برند و اگر به او رجوع نكنند خود از خود نفع گيرد .

گفتند : بدترين مردم كيست ؟

فرمود : كسى كه پروا نداشته باشد او را گناهكار و بدكردار ببينند .

فرزندم ! هر گاه با دوستانت به سفر رفتى در برنامه خود و آنان از مشورت با ايشان روى مگردان ، تبسم داشته باش و در خرج كردن كريم باش ، در سه برنامه بر آنان پيشى گير :

خاموشى بسيار ، نماز ، سخاوت و جوانمردى .

چون بر مسئله حقى تو را گواه گيرند گواه باش ، و در هنگامى كه از تو مشورت كردند سعى كن نظر و رأيت ب هخير آنان باشد ، قبل از تأمل در رأى و فكر بسيار اظهار حكم مكن ، زيرا خداوند رأى و عقل كسى كه در رأى خالص و دقيق نباشد سلب مى كند .

در پياده روى با دوستان همراهى كن ، در كار با آنان شريك شو چون انفاق كنند و قرض دهند تو نيز آن كادر را انجام ده ، سخن بزرگتر را بشنو ، در خواسته هاى درستشان نه مگو ، زيرا نه ،گفتن از عجز و زبونى است ، چون راه را گم كنيد و به شك افتيد پياده شويد و با يكديگر مشورت كنيد ، در بيابان از شخص غريب احوال راه مپرسيد و بر گفته اش اعتماد نكنيد ، زيرا ممكن است جاسوس دزدان باشد .

نماز را به خاطر كار تأخير مينداز ، از نماز اطمينان و امنيت طلب كه نماز اصل دين است ، نماز را با جماعت به جاى آر اگر چه بر سر نيزه باشى چون نزديك منزل رسى از چهارپا فرود آى و پياده حركت كن ، چون به منزل رسى قبل از

رسيدگى به طعام خود چهارپا را متوجه شو ، از براى فرودآمدن زمينى كه از نظر خاك و گياه بهتر است انتخاب كن ، و پس از پياده شدن دو ركعت نماز بگذار ، براى قضاى حاجت از چشم بيننده دور شو ، و به هنگام عزيمت باز دو ركعت نامز بگذار ، و بر آن زمين و اهلش درود فرست كه در هر بقعه اى جمعى از ملائكه هستند .

اگر بتوانى از طعام خوردن خود تصدّق ده ، در هنگام فراغت دعا كن اول شب راه مرو ، ولى از نصف شب تا آخر را براى راه رفتن اختيار كن ، در راه صدايت را بلند مكن .

با صد كس همنشين باش و با يك نفر دشمنى مكن ، آنكه بكار تو آيد اخلاق توست ، پس اخلاق تو در حقيقت دين توست ، در رد امانت بكوش تا دنيا و آخرتت سالم بماند ، امين باش تا توانگر و بى نياز گردى .

فرزندم ! چرا مردم از عقوبت هاى اعمال بدشان كه به آنان وعده داده اند نمى ترسند در حالى كه روز بروز به پستى مى گرايند ؟

و چرا خود را براى رسيدن به وعده هاى خدا آماده نمى كنند ، در حالى كه عمر آنان به زودى تمام مى شود ؟

در مجالس دقت كن ، اگر جمعى در آن به ياد حق گرد آمده اند به ايشان بپيوند ، زيرا اگر دانايى به علمت افزوده گردد ، و نيز از دانشت بهره مند شوى ، و اگر ناداى از ايشان كسب دانايى كنى ، آن وقت است كه به هنگام نزول رحمت بر ايشان تو نيز سود وافر برى .

پسرم ! اگر در مرگ شك دارى خواب از خود برطرف كن ، درحالى كه نتوانى ، و اگر در زنده شدن پس از مرگ ترديد دارى ، بيدارى بعد از خواب را از خود دور كن ، در حالى كه ممكن نيست ، چون در اين دو حالت فكر كنى به اين نتيجه مى رسى كه جان در اختيار تو نيست ، چنانچه اصل خواب و بيدارى در

ــ[285]ــ

اراده تو نمى باشد ، پس مرگ و زنده شدن همانند خواب و بيدار شدن است .

چنانچه ميان گرگ و گوسپند دوستى نيست ، ميان نيكوكار و بدكار هم پيوند نيست ، همنشينى با فاجر انسان را به بد آموزى عادت مى دهد مجادله با خلق سبب دشنام خوردن مى گردد ، و شكرت در مجالس خلاف باعث اتهام به انسان است ، همنشينى با بدان به انسان ضرر مى رساند ، و آن كس كه زبانش رها باشد به پشيمانى مى رسد .

امين باش كه خدا خائن را دشمن دارد ، ظاهرى نيك و باطنى بد نداشته باش ، دنياى خود را به آخرت بفروش كه خير دنيا و آخرت يابى ، و آخرت به دنيا مفروش كه زيان اين دنيا و آن دنيا برى .

پسرم ! دروغ مى گويد آن كس كه عقيده دارد بدى را به بدى مى توان دفع كرد ، به او بايد گفت : دو جا آتش افروزد ، ببيند مى توان آتش را به آتش خاموش كرد ؟ آنچه شر را دفع مى كند نيكى است ، چنانه آب آتش را خاموش مى كند .

در دنيا چون گوسپند افتاده در علفزار مباش كه مى خورد تا چاق شود براى قربانى شدن ، بلكه دنيا را همانند پلى براى عبور به آخرت قرار ده .

از چهار چيز در دادگاه قيامت سؤال شوى :

از جوانى كه آن را چگونه گذراندى  ؟

از عمر كه در چه مصرف كردى ؟

از مال كه كجا آوردى و در كدام راه خرج كردى ؟

خود را براى جواب مهيا كن ، اگر حكيم و دانا تو را آزار برساند بهتر است كه نادان بر بدنت روغن خوشبو بمالد . توبه را تأخير مينداز كه مرگ ناگهان ميرسد ، شماتت بر مرگ مكن كه براى تو هم هست ، مردم را از احسان خود محروم مكن ، مبتلاى به بلا را مسخره منما ، پرهيزكارى تجارتى است بى سرمايه كه سودش عايد توست ، با تصدّق آتش گناه را خاموش كن ، آنچه را نمى دانى يادگير ، و هر چه را مى دانى ياد ده ، سخن كم گوى ، و همه جا خدا را به ياد داشته

باش ، زيرا خداوند تو را از عذاب ترسانده ، و به تو بينايى داده است ، از مردم پندگير پيش از آنكه از تو پند گيرند ، از بلاى كوچك عبرت گير ، قبل از اينكه بلاى بزرگ بر تو نازل شود ، به هنگام خشم خويشتن دار باش ، تا هيزم جهنم نگردى ، فقر بهتر از اينكه مال دار شوى و ياغى گردى ، مردم در گرو كرده هاى خويشند ، پس واى بر آنان از دست و دلشان ، تا شيطان زنده است از گناه ايمن مباش ، دنيا را براى خود زندان گردان ، تا آخرت بهشت تو باشد .

از معاشرت با شاهان بپرهيز كه تو را مى كشند و فرمان اينان مبر ، كه كافر به حق گردى ، براى يتيمان پدرى مهربان باش ، و براى بيوه زنان شوهرى مشفق7 به اينكه كسى بگويد مرا بيامرز مورد عفو نمى شود ، آمرزش گناهكار در سايه پيروى او از حق است .

پسرم ! ابتدا رعيت همسايه كن ، آن گاه به خود برس ، اول رفيق پيدا كن سپس به سفر اقدام نما ، نيكى را به نيكى مكافات كن ، و بدكار را واگذار كه بدتر از آنچه او در حق خود كرده تو نمى توانى بر او روا دارى .

چه كس خدا رابندگى كردكه او رايارى نداد ،و چه كس خداوند راطلبيد و اورا نيافت ،كدام انسان ياد خداكرد و خدايش ياد نكرد ،كدام انسان برحق تكيه كرد خدااو رابه ديگرى واگذاشت ، و كدام بنده به درگاهش زارى برد و او رحم نكرد ؟

در برخورد ابتدا سلام كن ، آن گاه به گفتگو برخيز ، بسيار شيرين مباش كه خورده شوى ، و زياد تلخ مباش كه تو را دور افكنند .

فرزند ! هفت هزار كلمه حكمت آموختم تو از آن چهار نامه حفظ كن كشتى خود محكم بساز كه دريا بسيار عميق است ، و بارت سبك كن كه گردن گاهى سخت در پيش است ، توشه بسيار بردار كه راه دور است ، عمل خالص گردان كه نقّاد عمل بسيار بينا و دانااست .(1)