مجلسى (ره ) گويد: حاصل معناى حديث اينست كه : براى تاءخير در اجابت اصرار را رهانكند و استشهاد به آيه براى آنست كه ابراهيم (عليه السلام ) اظهار اميدوارى و بلكهاطمينان كرد زيرا لفظ ((عسى )) براى اثبات است باينكه دعا بدرگاه خداوند موجب عدمشقاوت او گردد... و متحمل است كه در كلام تقديرى باشد يعنى پس از پافشارى واصرار راضى شود چه باجابت رسد و چه نرسد و دنبالش بر خداوند اعتراض نكند وبدگمان باو نشود پس استشهاد به آيه باينست كهحمل شود بر اين معنا كه : ((اميد است كه دعاى من سبب شقاوت و تيره بختى من نگردد)). ومتحمل است كه ذكر آيه شريفه فقط بخاطر بيان فضيلت دعا باشد.

*باب نام بردن حاجت در دعا* بَابُ تَسْمِيَةِ الْحَاجَةِ فِي الدُّعَاءِ

1- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْفَرَّاءِ عَنْ أَبِيعَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَعْلَمُ مَا يُرِيدُ الْعَبْدُ إِذَا دَعَاهُ وَ لَكِنَّهُ يُحِبُّ أَنْتُبَثَّ إِلَيْهِ الْحَوَائِجُ فَإِذَا دَعَوْتَ فَسَمِّ حَاجَتَكَ وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ قَالَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَعْلَمُ حَاجَتَكَ وَ مَا تُرِيدُ وَ لَكِنْ يُحِبُّ أَنْ تُبَثَّإِلَيْهِ الْحَوَائِجُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 225 رواية : 1 1 ابو عبداللّه فراء گويد: حضرت صادق (ع ) فرمود: خداى تبارك و تعالى ميداند كهبنده اش چه ميخواهد هرگاه بدرگاهش دعا كند، ليكن دوست دارد كه حاجتها بدرگاهش شرحداده شود پس هرگاه دعا كردى حاجتت را نام ببر. و در حديث ديگرى گويد: كه فرمود: خداى عزوجل حاجت تو را مى داند و نيز داند كه توچه خواهى ولى دوست دارد كه حاجتهاى (خود را) بدرگاه او شرح دهى .

*باب پنهان كردن دعا* بَابُ إِخْفَاءِ الدُّعَاءِ

1- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي هَمَّامٍ إِسْمَاعِيلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَبِيالْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ دَعْوَةُ الْعَبْدِ سِرّاً دَعْوَةً وَاحِدَةً تَعْدِلُ سَبْعِينَ دَعْوَةً عَلَانِيَةً وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى دَعْوَةٌ تُخْفِيهَا أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِينَ دَعْوَةً تُظْهِرُهَا اصول كافى جلد 4 صفحه : 225 رواية : 1 1 حضرت رضا عليه السلام فرمود: دعاى بنده در پنهانى يك دعايش برابر با هفتاددعاى آشكار است . و در حديث ديگر است كه : يك دعائى كه در پنهانى كنى بهتر است نزدخداوند از هفتاد دعا كه آشكار كنى .

شرح :

مجلسى (ره ) گويد: اين دو حديث دلالت كند بر اينكه پنهان كردن دعا بهتر از آشكاركردن آنست ، و اينكه يك دعاى در پنهانى برابر است يا بهتر است هفتاد دعاى آشكار درصورتى كه آشكار كردن آن مشعوب بر ياء و سمعه نباشد و گرنه ميان آنها نسبتىنيست .
و اما جمع ميان اين اخبار و آنچه روايت شده است از اينكه مستحب اجتماع در دعا پس از اين بحثدر آن بيايد ان شاء اللّه تعالى .

*باب اوقات و حالاتيكه اميد اجابت دعا در آنها رود* بَابُ الْأَوْقَاتِ وَ الْحَالَاتِ الَّتِي تُرْجَى فِيهَا الْإِجَابَةُ

1- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِعَنْ أَبِيهِ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع اطْلُبُوا الدُّعَاءَ فِي أَرْبَعِ سَاعَاتٍ عِنْدَهُبُوبِ الرِّيَاحِ وَ زَوَالِ الْأَفْيَاءِ وَ نُزُولِ الْقَطْرِ وَ أَوَّلِ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِ الْقَتِيلِ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّأَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ عِنْدَ هَذِهِ الْأَشْيَاءِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 226 رواية : 1 1 حضرت صادق (ع ) فرمود: دعا را در چهار هنگام بخوانيد: هنگام وزيدن بادها، و (گاه )بر طرف شدن سايه ها (يعنى هنگام ظهر)، و (نزد) فرو شدن باران ، و (هنگام ) ريختهشدن اولين قطره خون مؤ من (در جهاد يا غير آن ) زيرا در اين چيزها درهاى آسمان باز شود.

2- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ وَ غَيْرِهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ فَضْلٍ الْبَقْبَاقِ قَالَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يُسْتَجَابُ الدُّعَاءُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ فِي الْوَتْرِ وَ بَعْدَ الْفَجْرِ وَبَعْدَ الظُّهْرِ وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 266 رواية : 2 2 و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: دعا در چهار جا به اجابت رسد: در نماز وتر، وبعد از سپيده دم ، و بعد از ظهر، و بعد از مغرب .

توضيح :

مجلسى (ره ) گويد: ظاهر اينست كه در سه مورد اخير بعد از نمازهاى اين اوقات است نهبعد از دخول اوقات . (مترجم گويد: وجهى براى اين استظهار بنظر نرسيد، و اللّه علم ).

3- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع اغْتَنِمُوا الدُّعَاءَ عِنْدَ أَرْبَعٍ عِنْدَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ عِنْدَ الْأَذَانِ وَ عِنْدَنُزُولِ الْغَيْثِ وَ عِنْدَ الْتِقَاءِ الصَّفَّيْنِ لِلشَّهَادَةِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 226 رواية : 3 3 حضرت صادق (ع ) فرمود: اميرالمؤ منين عليه السلام فرموده است : دعا را در چهار جاغنيمت شماريد: نزد قرائت قرآن ، و نزد گفتن اذن ، و نزد آمدن باران ، و نزد برخوردكردن دو صف (از مؤ منين و كفار) براى قتال .

4- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِعَطَاءٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ كَانَ أَبِي إِذَا كَانَتْ لَهُ إِلَى اللَّهِ حَاجَةٌ طَلَبَهَا فِي هَذِهِ السَّاعَةِيَعْنِي زَوَالَ الشَّمْسِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 227 رواية : 4 4 حضرت باقر عليه السلام فرمود: پدرم هر زمان بدرگاه خداوند حاجتى داشت در اينساعت آن را مى خواست يعنى هنگام زوال خورشيد (واول ظهر كه خورشيد از ميانه آسمان بطرف مغربمتمايل شود).

5- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِيعَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا رَقَّ أَحَدُكُمْ فَلْيَدْعُ فَإِنَّ الْقَلْبَ لَا يَرِقُّ حَتَّى يَخْلُصَ اصول كافى جلد 4 صفحه : 227 رواية : 5 5 حضرت صادق (ع ) فرمود: هرگاه دل يكى از شما رقت كرد (و نرم شد) در آنحال دعا كند، زيرا دل تا پاك نشود رقت نكند.

شرح :

مجلسى (ره ) گويد: رقت ضد قساوت است و نشانه رقتدل گريه است ، و حاصل اينكه رقت نشانه پاكىدل از دغلى و حسد و افكار باطله و خيالاتى است كه انسانرا از توجه به خداى تعالىسرگرم كند، و خلوص و پاكى دل نشانه و سبب اجابت دعاء است .

6- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِأَبِي قُرَّةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص خَيْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّفِيهِ الْأَسْحَارُ وَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فِي قَوْلِ يَعْقُوبَ ع سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي وَ قَالَأَخَّرَهُمْ إِلَى السَّحَرِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 227 رواية : 6 6 حضرت صادق (ع ) فرمود: رسول خدا فرموده است : بهترين وقتيكه در آن خداىعزوجل را بخوانيد (و دعا بدرگاهش كنيد) سحرها است ، و اين آيه را كه درباره گفتارحضرت يعقوب عليه السلام است تلاوت فرمود: (دعا كردن براى آنها را) بسحر تاءخيرانداخت (و مولكول بوقت سحر كرد).

7- الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَبِي إِذَا طَلَبَ الْحَاجَةَ طَلَبَهَا عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا أَرَادَ ذَلِكَقَدَّمَ شَيْئاً فَتَصَدَّقَ بِهِ وَ شَمَّ شَيْئاً مِنْ طِيبٍ وَ رَاحَ إِلَى الْمَسْجِدِ وَ دَعَا فِي حَاجَتِهِ بِمَاشَاءَ اللَّهُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 227 رواية : 7 7 حضرت صادق (ع ) فرمود: پدرم هرگاه حاجتى از خدا طلب ميكرد آنرا هنگام ظهر طلبميكرد، و چون اراده آن را ميكرد چيزى مى آورد و صدقه ميداد، و مقدار كمى عطر ميزد و بهمسجد مى رفت و براى حاجت خود دعا ميكرد بدانچه خدا ميخواست .

توضيح :

((و شم شيئا من الطيب )) كنايه از استعمال آن است چناچه ترجمه شد، و نيز مرحوممجلسى و ديگران گفته اند: و اين حديث دلالت كند كه دعا چند شرط دارد (1) هنگامزوال باشد (2) صدقه دادن پيش از آن (3) استعمال عطر (4) به مسجد رفتن .

8- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِاللَّهِ ع قَالَ إِذَا اقْشَعَرَّ جِلْدُكَ وَ دَمَعَتْ عَيْنَاكَ فَدُونَكَ دُونَكَ فَقَدْ قُصِدَ قَصْدُكَ قَالَ وَ رَوَاهُمُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ السَّرَّاجِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ سَعِيدٍ مِثْلَهُ اصولكافى جلد 4 صفحه : 228 رواية : 8 8 و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: هر گاه بدنت لرزيد و چشمت گريان شد پسخود را باش ، خود را باش (و بوسيله دعا بگير از خداى سبحان آنچه خواهى از فيض ره )كه به تو توجهى شده است .

توضيح :

((قصد قصدك )) آنطور كه ترجمه شد بنابر وجهى است كه فيض (ره ) و مجلسى (قده) و ديگران معنا كرده اند باينكه ((قصد)) به صيغهمجهول خوانده شود و ((قصدك )) نائب فاعل آن باشد يعنى ((بر آورده شدن قصد، ومقصود تو مورد قصد و اراده حق تعالى قرار گرفته است )) و ممكن است ((قصد)) بهصيغه معلوم خوانده شود و ((قصدك )) نيز فاعلش باشد ولى باين نحو چناچه مجلسى(ره ) گويد بعيد است .

9- عَنْهُ عَنِ الْجَامُورَانِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ صَنْدَلٍ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِالْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يُحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ كُلَّ عَبْدٍ دَعَّاءٍفَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي السَّحَرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنَّهَا سَاعَةٌ تُفَتَّحُ فِيهَا أَبْوَابُالسَّمَاءِ وَ تُقَسَّمُ فِيهَا الْأَرْزَاقُ وَ تُقْضَى فِيهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 228 رواية : 9 9 حضرت باقر عليه السلام فرمود: خداىعزوجل از ميان بندگان مؤ منش آن بنده اى را دوست دارد كه بسيار دعا كند، پس بر شماباد به دعا از هنگام سحر تا زدن آفتاب زيرا آن هنگامى است كه درهاى آسمان در آن هنگامباز گردد، و روزيها در آن تقسيم شود، و حاجتهاى بزرگ بر آورده شود.

10- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ إِنَّ فِي اللَّيْلِ لَسَاعَةً مَا يُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ ثُمَّ يُصَلِّي وَ يَدْعُو اللَّهَعَزَّوَجَلَّ فِيهَا إِلَّا اسْتَجَابَ لَهُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ وَ أَيُّ سَاعَةِ هِيَ مِنَاللَّيْلِ قَالَ إِذَا مَضَى نِصْفُ اللَّيْلِ وَ هِيَ السُّدُسُ الْأَوَّلُ مِنْ أَوَّلِ النِّصْفِ اصول كافى جلد 4 صفحه : 228 رواية : 10 10 عمر بن اذينه گويد: شنيدم از حضرت صادق (ع ) كه مى فرمود: همانا در شب ساعتىاست كه درك نكند آنرا بنده مسلمانى كه در آن نماز گزارد و خداىعزوجل را در آن ساعت بخواند (و به درگاهش دعا كند) جز اينكه اجابت شود (و دعايشمستجاب گردد) واين ساعت در هر شب هست ، عرض كردم : خداينت خير دهد بفرمائيد آن چهساعتى از شب است ؟ فرمود: هنگامى كه نيمى از شب بگذرد، شش يك ازاول نيمه شب .

توضيح :

رغبت به معناى ميل و شوق و رهبت به معناى ترس و بيم ، و تضرع يعنى فروتنى كردن ،و تبتل به معناى بريدگى و انقطاع بدرگاه خداوند، وابنهال به معناى زارى كردن است و استعاذه يعنى پناه جستن ، و مسئلت به معناى درخواستكردن است ، اينها ترجمه هاى فارسى آن است و معانى ديگر آنها در ضمن اخبار بيايد.

*باب رغبت و رهبت و تضرع و تبتل و ابتحال و استعاذه و مسئلت* بَابُ الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ وَ التَّضَرُّعِ وَ التَّبَتُّلِ وَ الِابْتِهَالِ وَ الِاسْتِعَاذَةِ وَالْمَسْأَلَةِ

1- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَيْفِ بْنِعَمِيرَةَ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الرَّغْبَةُ أَنْ تَسْتَقْبِلَ بِبَطْنِ كَفَّيْكَإِلَى السَّمَاءِ وَ الرَّهْبَةُ أَنْ تَجْعَلَ ظَهْرَ كَفَّيْكَ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَوْلُهُ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِتَبْتِيلًا قَالَ الدُّعَاءُ بِإِصْبَعٍ وَاحِدَةٍ تُشِيرُ بِهَا وَ التَّضَرُّعُ تُشِيرُ بِإِصْبَعَيْكَ وَتُحَرِّكُهُمَا وَ الِابْتِهَالُ رَفْعُ الْيَدَيْنِ وَ تَمُدُّهُمَا وَ ذَلِكَ عِنْدَ الدَّمْعَةِ ثُمَّ ادْعُ اصول كافى جلد 4 صفحه : 229 رواية : 1 1 ابو اسحاق گويد: حضرت صادق (ع ) فرمود: رغبت آن است كه كف دو دست خود رابسوى آسمان بدارى ، و رهبت آن است كه پشت دستهايت را بسوى آسمان بدارى . و درگفتار خداى عزوجل : ((و تبتل اليه تبتيلا)) فرمود:تبتل : دعا كردن بيك انگشت اسست كه بدانم اشاره كنى ، و تضر عليه السلام اين است كهبا دو. انگشت اشاره كنى و آندو را حركت دهى ، وابتهال : بالا بردن هر دو دست است و اينكه آنها را بكشى ، و اين موقع اشك ريختن است ، وسپس دعا كن .

شرح :

مجلسى (ره ) گويد: در اين خبر و نظائر آن در معناى رغبت دواحتمال است :
اول : اينكه معنى اين باشد كه اگر در حال دعا شوق و اميد بر او غالب شد سزاوار استكه دو كف دستهاى خود را به آسمان باز دارد كه گويا مى خواهد رحمت خدا را دريافت كند،و اگر ترس و بيم بر او غالب آمد از اينكه دعايش به اجابت رسد پشت دو دست را بهآسمان كند كنايه از اينكه به خاطر بسيارى گناه سزاوار حرمان است اگر چه مقتضاىكرم وجود خداوند فضل و احسان به اوست .
دوم : معنى اين باشد كه اگر براى سودى دعا مى كند سزاوار است دو كف را به طرفآسمان بردارد، و اگر دعا براى دفع زيانى است كه از آمدن آن ترسان است پشت دستهارا به آسمان كند كه گويا آن را دفع مى كند.. تا اينكه گويد: و طبرسى گفته است :تبتل به معنى انقطال به درگاه خدا است براى عبادت ، و اخلاصعمل براى او واصل آن از ((بتل الشى ء)) به معنى بريدن و قطع كردن آن است و از اينرو فاطمه (عليه السلام ) را بتول گفتند: چون با عبادت خدا از ديگران بريده بود،سپس مجلسى (ره ) گويد: محتنل است معناى حديث اين باشد كه اين قسم بهترين اقسامتبتلى است كه خداوند فرموده ، و اشاره با انگشت ممكن است اشاره به بلندى و پستىباشد، و حركت دادن انگشتان اشاره به چپ و راست باشد، و گفته شده : بلندى و پستىاشاره به اينست كه پروردگارا نميدانم آيا مرا بلند گردانيده يا پست كرده اى ، و حركتدادن به چپ و راست اشاره بدان است كه نمى دانم آيا از اصحاب يمين هستم يا از اصحابشمال .

2- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَسَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَا اسْتَك انُوا لِرَبِّهِمْ وَ م ا يَتَضَرَّعُونَفَقَالَ الِاسْتِكَانَةُ هُوَ الْخُضُوعُ وَ التَّضَرُّعُ هُوَ رَفْعُ الْيَدَيْنِ وَ التَّضَرُّعُ بِهِمَا اصول كافى جلد 4 صفحه : 230 رواية : 2 2 محمد بن مسلم گويد: از حضرت باقر (ع ) پرسيدم از (تفسير) گفتار خداىعزوجل : ((پس فروتن نشدند براى پروردگار خويش و زارى نكردند)) (سوره مؤ منونآيه 76) فرمود: استكانت همان فروتنى است و تضر عليه السلام بلند كردن هر دو دستو زارى كردن بدانها است .

اصول كافي ثقةالاسلام كليني جلد چهارم