از روى هم رفته حديث معلوم مى شود كه زرارهخيال كرده است كه مردم به دو دسته اند يا مؤ من (و او شيعهعادل امامى است كه مرتكب نشود) و يا كافر (و او كسى است كه اين گونه نباشد) و امام(عليه السلام ) خواسته اين نظريه را رد كند و واسطه اى در اين ميانه ثابت كند كه آنهامرتكبين گناهان كبيره از شيعه و مستضعفين از سنى ها و آنها كه حجت بر آنها تمام نگشتهاست از ساير فرق كه اينها واسطه ميان مؤ من و كافرند و ممكن است به دوزخ روند و ممكناست به بهشت برده شوند، و زراره اين گونه اشخاص را يا يكسره جزء كافر مى شمردهو يا برخى را جزء مؤ منين و برخى را جز كفار ميدانسته و روى اين جهت اسرار داشته و روانمى دانسته كه مؤ من بدوزخ رود و غيز مؤ من ببهشت . تا بحديكه در ذهنش خطور كرده كهآنحضرت علم خصومت (و بحث و مناظره ) ندارد، زيرا چنانچه مجلسى عليه الرحمة گويد:ظاهر اينستكه غرضش از ((لا علم له بالخصومة )) امام عليه السلام است ، و باصطلاحمجع ضمير ((له )) آن بزرگوار است ، و حملش بر اينكه مقصود خود او باشد بعيد است، منتهى اين حرف پيش آيد كه اين مطلب با جلالت مقام زراره مناسب نيست لذا مجلسى (ره )فرموده است : مجرد خطور بذهن مؤ اخذه ندارد.
و در جمله ((فيمن اقرللك بالحكم )) فيض عليه الرحمة گويد: يعنى بتو گويد: منبر مذهب تو هستم و هر چه تو حكم كنى كه معتقد باشم من بدان معتقدم و آنرا دين خود دربرابر خدا دانم آيا از او مى پذيرى (بنا برنسخه وافى كه ((اءتقبله ))است ) وبمجرد تقليد حكم بايمان او ميكنى و هم چنين درباره خدمتگذاران و خانواده خود، پس زرارهاز جواب عاجز شد و دانست كه اوست كه علم بمناظره و خصومت ندارد ناه امام (عليه السلام)، و جهت اينكه از جواب عاجز ماند اين بود كه چطور ميتوانست بمجرد تقليد بدون فهم وبصيرت حكم بايمان آنها كند، و يا چطور مى توانست با اين اقرار حكم بكفر آنها كند پسواسطه اى در اين ميان ثابت شد.

8- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ ع وَ سُئِلَ عَنِ الْكُفْرِ وَ الشِّرْكِ أَيُّهُمَا أَقْدَمُ فَقَالَ الْكُفْرُ أَقْدَمُ وَ ذَلِكَ أَنَّ إِبْلِيسَ أَوَّلُمَنْ كَفَرَ وَ كَانَ كُفْرُهُ غَيْرَ شِرْكٍ لِأَنَّهُ لَمْ يَدْعُ إِلَى عِبَادَةِ غَيْرِ اللَّهِ وَ إِنَّمَا دَعَا إِلَى ذَلِكَبَعْدُ فَأَشْرَكَ اصول كافى جلد 4 صفحه :97 رواية :8 مسعدة بن صدقه گويد: شنيدم حضرت صادق عليه السلام در جواب اين سؤال كه كداميك از كفر و شرك جلوتر است ؟ فرمود: كفر جلوتر است ، براى اينكه ابليسنخستين كسى بود كه كافر شد، و كفر او غير از شرك بود زيرا او به پرستش غير ازخدا دعوت نكرد، و همانا پس از آن (مردم را بپرستش غير خدا) خواند و مشرك شد.

9- هَارُونُ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ سُئِلَ مَا بَالُ الزَّانِى لَاتُسَمِّيهِ كَافِراً وَ تَارِكُ الصَّلَاةِ قَدْ سَمَّيْتَهُ كَافِراً وَ مَا الْحُجَّةُ فِى ذَلِكَ فَقَالَ لِأَنَّالزَّانِيَ وَ مَا أَشْبَهَهُ إِنَّمَا يَفْعَلُ ذَلِكَ لِمَكَانِ الشَّهْوَةِ لِأَنَّهَا تَغْلِبُهُ وَ تَارِكُ الصَّلَاةِ لَايَتْرُكُهَا إِلَّا اسْتِخْفَافاً بِهَا وَ ذَلِكَ لِأَنَّكَ لَا تَجِدُ الزَّانِيَ يَأْتِي الْمَرْأَةَ إِلَّا وَ هُوَ مُسْتَلِذٌّلِإِتْيَانِهِ إِيَّاهَا قَاصِداً إِلَيْهَا وَ كُلُّ مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ قَاصِداً إِلَيْهَا فَلَيْسَ يَكُونُ قَصْدُهُلِتَرْكِهَا اللَّذَّةَ فَإِذَا نُفِيَتِ اللَّذَّةُ وَقَعَ الِاسْتِخْفَافُ وَ إِذَا وَقَعَ الِاسْتِخْفَافُ وَقَعَالْكُفْرُ قَالَ وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قِيلَ لَهُ مَا الْفَرْقُ بَيْنَ مَنْ نَظَرَ إِلَى امْرَأَةٍ فَزَنَىبِهَا أَوْ خَمْرٍ فَشَرِبَهَا وَ بَيْنَ مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ حَتَّى لَا يَكُونَ الزَّانِى وَ شَارِبُ الْخَمْرِمُسْتَخِفّاً كَمَا يَسْتَخِفُّ تَارِكُ الصَّلَاةِ وَ مَا الْحُجَّةُ فِى ذَلِكَ وَ مَا الْعِلَّةُ الَّتِى تَفْرُقُبَيْنَهُمَا قَالَ الْحُجَّةُ أَنَّ كُلَّمَا أَدْخَلْتَ أَنْتَ نَفْسَكَ فِيهِ لَمْ يَدْعُكَ إِلَيْهِ دَاعٍ وَ لَمْ يَغْلِبْكَغَالِبُ شَهْوَةٍ مِثْلَ الزِّنَى وَ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ أَنْتَ دَعَوْتَ نَفْسَكَ إِلَى تَرْكِ الصَّلَاةِ وَ لَيْسَثَمَّ شَهْوَةٌ فَهُوَ الِاسْتِخْفَافُ بِعَيْنِهِ وَ هَذَا فَرْقُ مَا بَيْنَهُمَا اصول كافى جلد 4 صفحه :97 رواية :9 و نيز گويد: شنيدم از آنحضرت كه در پاسخ سؤال كه چگونه شد كه شما زناكار را كافر ننامى ولى تارك نماز را كافردليل بر اين چيست ؟ فرمود: چون زناكار و آنكه مانند اوست همانا اين كار را بخاطر غلبهشهوت كند، ولى تارك نماز آنرا ترك نكند جز از روى استخفاف (و سبك شمردن ) آن واين براى آنستكه زناكارى نيست كه نزد زنى رود جز اينكه از نزديكى با او طلب لذتكند و هدفش (كاميابى ) و التذاذ است ، ولى هر كه نماز را ترك كند و قصد آن كند هدفشدر ترك آن لذت نيست ، و چون لذتى نيست (پس براى ) استخفاف (و سبك شمردن ) است ،و هرگاه استخفاف شد كفر واقع شود. گويد: و نيز از آنحضرت پرسش شد و بوى عرض شد: چه فرق است : ميان كسى كهبزنى نگاه كند پس با او زنا كند يا بشرابى (برسد) و آنرا بنوشد و ميان كسيكه نمازرا ترك كند كه زنا كننده و شراب خوار استخفاف كننده نباشند چنانچه تارك نمازاستحفاف كننده است ؟ و دليل در اين باره چيست ؟ و بچه علت بين آن دو جدا شود؟ فرمود:دليل و حجت اينستكه هر چيزى كه تو خود را وارد در آن كنى داعى و غلبه شهوت ترا برآن وانداشته چنانچه در زنا شراب خوارى (كه غلبه شهوت سبب ارتكاب آنها است ) و توخودت داعى خويشتن بر ترك نماز شدى و گرنه در اينجا شهوتى نيست ، بلكه عيناستخفاف و بى اعتنائى است و همين است فرق ميانه آن دو.

شرح :

مجلسى عليه رحمة گويد: ظاهر از كفر در اينجا ارتكاب چيزى است كه كم اعتنائى بدين وسستى يقين را ميرساند زيرا داعى قوى بر مخالفت امر پروردگار ندارد، و همين موجبعذاب عظيم و كيفر طولانى است ، و اين آن كفر نيست كه سبب خلود در آتش با كفار باشد وشفاعت شافعين هم سودشان ندهد، و در دنيا نيز احكام كفار مانند نجاست و ممنوع بودن ازنكاح وارث بر آنها جارى گردد. و حمل آن بر مورداستحلال و انكار (نماز) هم بعيد است ، زيرا زنا كار هم در صورتاستحلال كافر است ، پس اين يكى از معانى كفر و درجه اى از درجات آن است چنانچه ايماندرجات دارد.

10- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِسِنَانٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ شَكَّ فِى اللَّهِ وَ فِى رَسُولِهِ ص فَهُوَ كَافِرٌ اصول كافى جلد 4 صفحه :98 رواية :10 حضرت صادق عليه السلام فرمود: هر كه در خدا و رسولش شك كند كافر است .

توضيح :

مجلسى (ره ) گويد: اين حديث دلالت كند بر اينكه شك دراصول دين نيز موجب كفر است چنانچه گذشت و پس از اين نيز ان شاءالله بيايد، و گوياحديث محمول است بر شك پس از اتمام حجت ، و مقصود از كفر چيزى استكه در برابرايمانست پس مستضعفين را نيز شامل گردد، و كفر باين معنى مستلزم خلود در آتش نباشد.

11- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ ع مَنْ شَكَّ فِي رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ كَافِرٌ قُلْتُ فَمَنْ شَكَّ فِى كُفْرِ الشَّاكِّ فَهُوَكَافِرٌ فَأَمْسَكَ عَنِّى فَرَدَدْتُ عَلَيْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَاسْتَبَنْتُ فِى وَجْهِهِ الْغَضَبَ اصول كافى جلد 4 صفحه :98 رواية :11 منصور بن حازم گويد: به حضرت صادق عليه السلام عرض كردم : كسيكه شك در بارهرسول (ص ) دارد (حكمش ‍ چيست )؟ فرمود: كافر است ، عرض كردم : كسيكه شك در كفرشاك دارد او هم كافر است ؟ حضرت از پاسخ (باين سؤال ) خود دارى كرد و من تا سه بار تكرار كردم ديدم آثار خشم در چهره اش ظاهر گرديد(من هم ساكت شدم ).

شرح :

فيض (ره ) گويد: اينكه حضرت پاسخش را نداده و از او هم در خشم شده براى اينستكهچنين پرسشى مورد نداشت ، و واضح استكه اين شك موجب كفر نيست و گرنه خود پرستشكننده نيز درباره كفر او شك داشته و اطلاعى نداشته و لذا پرستش نموده است .

اصول كافي ثقةالاسلام كليني جلد چهارم