[141]

6

[142]

سجده بر زمين   

[143]

1ـ اهمّيّت سجده در ميان عبادات

از ديدگاه اسلام سجده براى خداوند مهمترين عبادت، يا از مهم ترين عبادات است و همان گونه كه در روايات آمده، انسان در حال سجده از هر حال ديگر به خدا نزديكتر است، پيشوايان بزرگ به خصوص رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و اهل بيت(عليهم السلام)سجده هاى طولانى داشتند.

سجده هاى طولانى براى خدا، روح و جان انسان را پرورش مى دهد و بارزترين نشانه هاى عبوديّت و خضوع در پيشگاه پروردگار است. به همين دليل در هر ركعت نماز دستور دو سجده داده شده است، و سجده شكر و سجده هاى واجب و مستحب تلاوت قرآن نيز از بارزترين مصاديق سجده است.

انسان در حال سجده همه چيز جز خدا را فراموش مى كند، و خود را به او بسيار نزديك مى بيند و بر بساط قرب او جاى مى گيرد.

استادان سير و سلوك و عرفان، و معلّمان اخلاق بر مسأله سجده

[144]

تأكيد فراوان دارند.

مجموع آنچه در بالا گفته شد، دليل روشنى بر حديث مشهورى است كه هيچ كار انسان براى شيطان ناراحت كننده تر از سجده نيست، و در حديث ديگرى مى خوانيم: «پيغمبراكرم(صلى الله عليه وآله)به يكى از ياران خود فرمود : اگر مى خواهى در قيامت با من محشور شوى براى خداوند قهّار سجده هاى طولانى بجا آور»; «وَ إِذَا أرَدْتَ أنْ يَحْشُرَكَ اللهُ مَعِى يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأطِلِ السُّجُودَ بَيْنَ يَدَىِ اللهِ الوَاحِدِ الْقَهّارِ».(1)

2ـ سجده براى غير خدا جايز نيست

ما معتقديم سجده براى غير ذات پاك خداوند واحد يكتا جايز نيست، زيرا سجده نهايت خضوع و مصداق بارز پرستش است و عبوديّت مخصوص خداست.

تعبير (وَللهِِ يَسْجُدُ مَنْ فِى السَّماوَاتِ وَالاَْرْضِ)(2) با توجه به مقدّم شدن «للّه» در جمله مزبور، آيه دلالت بر حصر دارد يعنى همه و همه در آسمان و زمين فقط براى خدا سجده مى كنند!

همچنين جمله (لَهُ يَسْجُدُونَ) در آيه 206 اعراف نشان ديگرى از انحصار سجده براى خداست.

اصولا سجده آخرين درجه خضوع است و آن مخصوص خدا

1. سفينة البحار، مادّه سجود.

2. سوره رعد، آيه 15.

[145]

است و اگر براى شخص يا چيز ديگرى سجده كنيم او را همسان و هم شأن خدا قرار داده ايم و اين كار درست نيست.

ما يكى از معانى توحيد را «توحيد در عبادت» مى دانيم، يعنى پرستش مخصوص خداست و بدون آن توحيد كامل نمى شود و به تعبير ديگر: پرستش غير خدا از شعبه هاى شرك است و سجده نوعى پرستش است، بنابراين سجده براى غير خدا جايز نيست.

امّا سجده فرشتگان براى آدم كه در چندين آيه از قرآن آمده، ـ همان گونه كه مفسّران گفته اند ـ يا سجده به معناى احترام و تعظيم و تكريم آدم بوده، نه سجده به معناى پرستش، بلكه مقصود فرشتگان اين بوده كه ما در لباس شعر مى گوييم:

زيبنده ستايش آن آفريدگارى است *** كارد چنين دل آويز نقشى ز ماء و طينى

يا اين كه سجده چون به فرمان خدا بوده در واقع عبوديّت پروردگار بوده است و يا اين كه سجده شكر براى خدا بوده است.

و سجده يعقوب و همسر و فرزندانش براى يوسف كه در قرآن آمده است: «(وَخَرُّوا لَهُ سُجَّداً); همگى در برابر او به سجده افتادند».(1) نيز همان سجده شكر براى پروردگار متعال يا به معناى نوعى احترام و تكريم و تعظيم بوده است.

جالب توجّه اين كه در كتاب «وسائل الشيعه» كه از منابع معروف

1. سوره يوسف، آيه 100 .

[146]

حديث ماست، در ابواب سجده نماز، بابى تحت عنوان «عدم جواز السجود لغير الله» ذكر شده و درآن هفت حديث از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم نقل شده است كه سجده براى غير خدا جايز نيست.(1)اين سخن را خوب به خاطر داشته باشيد تا در بحث هاى آينده از آن نتيجه گيرى كنيم.

3ـ بر چه چيز بايد سجده كرد؟

پيروان مكتب اهل بيت(عليهم السلام) متّفقاً بر اين عقيده هستند كه بر غير زمين نمى توان سجده كرد، البتّه عقيده دارند كه بر آن چه از زمين مى رويد نيز مى توان سجده كرد، به شرط آن كه خوردنى و پوشيدنى نباشد مانند برگ و چوب درختان و حصير و بوريا و امثال آنها.

در حالى كه فقهاى اهل سنّت عموماً معتقد به جواز سجده بر همه چيز هستند. البتّه گروهى از آنان سجده بر آستين لباس يا گوشه عمامه و مانند آن را استثنا كرده و جايز ندانسته اند.

پيروان اهل بيت(عليهم السلام) به استناد رواياتى كه از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و ائمّه اهل بيت(عليهم السلام) و عمل صحابه نقل شده، بر اين عقيده اصرار دارند، لذا در مسجد الحرام و مسجد پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)ترجيح مى دهند روى فرش ها سجده نكنند بلكه روى سنگ ها سجده كنند و گاه حصيرى همراه خود مى آورند و روى حصير سجده مى كنند.

1. وسائل الشيعه، جلد 4، صفحه 984.

[147]

در مساجد ايران و عراق و كشورهاى شيعه نشين كه تمام مساجد مفروش است، قطعه خاكى را به نام «مهر نماز» درست كرده و آن را روى فرش گذارده و بر آن سجده مى كنند تا پيشانى كه اشرف اعضاى انسان است، در پيشگاه خداوند به خاك ساييده شود و نهايت تواضع در پيشگاه خدا به عمل آيد. گاه اين قطعه خاك را از تربت شهيدان انتخاب مى كنند كه يادآور جانفشانى هاى آنها در راه خدا باشد و حضور قلب بيشترى در نماز حاصل كنند، و تربت شهيدان كربلا را بر ديگران ترجيح مى دهند، ولى نه هميشه مقيّد به تربت هستند و نه خاك، بلكه همان طور كه گفته شد بر سنگ هاى كف مساجد ـ مانند مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله عليه وآله) ـ به راحتى سجده مى كنند. (دقّت كنيد)

به هر حال پيروان اهل بيت(عليهم السلام) براى اثبات وجوب سجده بر زمين دلايل فراوانى دارند، از جمله احاديثى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و سيره صحابه كه در بحث هاى آينده خواهد آمد و رواياتى از امامان اهل بيت(عليهم السلام) كه به زودى اشاره خواهيم كرد.

با اين حال جاى تعجّب است كه چرا بعضى از برادران اهل سنّت در برابر اين فتوا اين همه عكس العمل شديد نشان مى دهند، گاه آن را بدعت و گاه حتّى آن را كفر و بت پرستى مى شمرند.

اگر ما با كتاب هاى مورد قبول اين برادران ثابت كنيم رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و يارانش بر زمين سجده مى كردند، باز هم بدعت است؟!

[148]

اگر ما ثابت كنيم بعضى از ياران آن حضرت مانند جابر بن عبدالله انصارى به هنگامى كه هوا گرم بود و سنگها و ريگ ها داغ و سوزان مى شدند مقدارى ريگ را در دست خود گرفته و از اين دست به آن دست مى دادند تا قدرى خنك شود و بتوانند پيشانى خود را بر آن بگذارند،(1) آيا جابر بن عبدالله را بت پرست يا بدعت گذار مى دانند؟!

آيا كسى كه بر حصير سجده مى كند ياترجيح مى دهد روى سنگ هاى كف مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله عليه وآله) سجده كند، حصير را مى پرستد يا سنگ هاى كف مسجد را پرستش مى كند؟!

آيا لازم نيست اين برادران يكى از هزاران كتاب فقهى ما را در باب اشيايى كه مى توان بر آن سجده كرد، مطالعه كنند و ببينند اين نسبت هاى ناروا كمترين بويى از حقيقت ندارد؟

آيا متّهم ساختن به بدعت يا كفر و بت پرستى چيزى است كه خداوند در قيامت به آسانى از آن مى گذرد؟

براى اين كه روشن شود چرا شيعيان بر زمين سجده مى كنند، توجّه به اين حديث امام صادق(عليه السلام) كافى است: هشام بن حكم كه از ياران دانشمند آن حضرت است سؤال كرد، بر چه چيز مى توان سجده كرد و برچه چيز نمى توان سجده كرد؟ امام فرمود: «السُّجُودُ لاَ يَجُوزُ إِلاَّ عَلَى الاَْرْضِ أَوْ مَا أنْبَتَتْ الأرْضُ إِلاَّ مَا أُكِلَ أوْ لُبِسَ; سجود جايز نيست مگر بر زمين يا چيزى كه از زمين مى رويد، مگر خوردنى ها و پوشيدنى ها».

1. مسند احمد، جلد 3، صفحه 327 و سنن بيهقى، جلد 1، صفحه 239.

[149]

هشام مى گويد: گفتم فدايت شوم حكمت آن چيست؟

فرمود: «لاَِنَّ السُّجُودَ هُوَ الْخُضُوعُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلاَ يَنْبَغِى أنْ يَكُونَعَلَى مَا يُؤْكَلُ وَ يُلْبَسُ لاَِنَّ أبْنَاءَ الدُّنْيَا عَبِيدُ مَا يَأْكُلُونَ وَ يَلْبَسُونَ وَ السَّاجِدُ فِى سُجُودِهِ فِى عِبَادَةِ اللهِ فَلاَ يَنْبَغِى أنْ يَضَعَ جَبْهَتَهُ فِى سُجُودِهِ عَلَى مَعْبُودِ أبْنَاءِ الدُّنْيَا الَّذِينَ اغْتَرُّوا بِغُرُورِهَا ; زيرا سجود خضوع براى خداوند متعال است و سزاوار نيست بر خوردنى ها و پوشيدنى ها سجده كرد، زيرا دنياپرستان بنده خوردنى ها و پوشيدنى ها مى باشند و كسى كه سجده مى كند در حال سجود مشغول عبادت خداست. بنابراين سزاوار نيست پيشانى را در سجده اش بر چيزى بگذارد كه معبود دنياپرستانى است كه فريفته زرق و برق دنيا هستند.

سپس امام افزود: «وَالسُّجُودُ عَلَى الاَْرْضِ أَفْضَلُ لاَِنَّهُ أبْلَغُ لِلتَّوَاضُعِ وَالْخُضُوعِ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ; سجده بر زمين افضل است، چرا كه تواضع و خضوع در برابر خدا را بهتر نشان مى دهد».(1)

4ـ مدارك مسأله:

حال به سراغ مدارك اين مسأله مى رويم و نخست از كلام رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شروع مى كنيم:

الف) حديث معروف نبوى در مورد سجده بر زمين

اين حديث را شيعه و اهل سنّت از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند كه

1. علل الشرايع، جلد 2، صفحه 341 .

[150]

فرمود: «جُعِلَتْ لِىَ الاَْرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً ; زمين براى من محلّ سجده و طهارت (تيمّم) قرار داده شده است».(1)

بعضى گمان كرده اند معناى حديث آن است كه سراسر روى زمين محلّ عبادت پروردگار است و انجام عبادات، مخصوص محلّ معيّنى نيست، آن گونه كه يهود و نصارى گمان مى كرده اند كه عبادت حتماً بايد در كليسا و معابد خاص انجام گردد، ولى اين تفسير با كمى دقّت با معناى واقعى حديث سازگار نيست، زيرا پيامبر فرمود: «زمين هم طهور است و هم مسجد» و مى دانيم آنچه طهور است و با آن مى توان تيمّم كرد، خاك و سنگ زمين است، بنابر اين سجده گاه نيز بايد همان خاك و سنگ باشد.

اگر پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) مى خواست آن معنا را كه جمعى از فقهاى اهل سنّت از حديث استفاده كرده اند، بيان كند بايد بگويد: «جعلت لى الارض مسجداً وترابها طهوراً; سرتاسر زمين براى من مسجد است و خاك آن وسيله طهارت و تيمم» ولى چنين نفرمود.

بنابراين شكّى نيست كه مسجد در اين جا به معناى سجده گاه است و سجده گاه بايد همان چيزى باشد كه بتوان بر آن تيمّم كرد.

پس اگر شيعيان مقيّد هستند بر زمين سجده كنند و سجده بر فرش و مانند آن را مجاز نمى دانند، كار خطايى نكرده اند، چون به دستور رسول الله(صلى الله عليه وآله) عمل مى كنند.

1. صحيح بخارى، جلد 1، صفحه 91 و سنن بيهقى، جلد 2، صفحه 433 (در كتب بسيار ديگرى نيز اين حديث نقل شده است).

[151]

ب) سيره پيامبر

در حديثى از ابوهريره مى خوانيم كه مى گويد: «سجد رسول الله فى يوم مطير حتّى أنّى لانظر إلى أثر ذلك فى جبهته و ارنبته; رسول خدا را در يك روز بارانى ديدم كه بر زمين سجده مى كرد و اثر آن بر پيشانى و بينى او نمايان بود».(1)

اگر سجده بر فرش و پارچه جايز بود، لزومى نداشت آن حضرت در روز بارانى بر زمين سجده كند.

عايشه نيز مى گويد: «ما رأيت رسول الله متقياً وجهه بشىء; من هرگز نديدم پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) (به هنگام سجده) پيشانى خود را به چيزى بپوشاند».(2)

ابن حجر در شرح اين حديث مى گويد: اين حديث اشاره به اين است كه اصل در سجده اين است كه پيشانى به زمين برسد ولى در موقع عدم توانايى واجب نيست.(3)

در روايت ديگرى از ميمونه (همسر ديگر رسول خدا) آمده است: «و رسول الله يصلى على الخُمرة فيسجد; پيامبر بر قطعه حصيرى نماز

1. مجمع الزوائد، جلد 2، صفحه 126.

2. مصنف ابن ابى شيبه، جلد 1، صفحه 397.

3. فتح البارى، جلد 1، صفحه 404.

[152]

مى خواند و سجده مى كرد».(1)

بديهى است مفهوم حديث اين است كه پيامبر بر همان سجّاده حصيرى سجده مى كرد.

روايات متّعددى در منابع معروف اهل سنّت آمده است كه پيامبر بر «خمره» نماز مى خواند، (خُمره حصير كوچك يا سجّاده اى است كه از برگ درخت نخل مى بافتند).

عجب اين است كه اگر شيعيان به اين صورت عمل كنند و به هنگام نماز خواندن سجّاده هاى حصيرى زير پا بيندازند، از سوى بعضى از متعصّبين به بدعت متّهم مى شوند و با چشم خشم به آنها مى نگرند در حالى كه اين احاديث مى گويد اين كار سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله)بوده است.

و چقدر دردناك است كه سنّت ها بدعت شمرده شود!

فراموش نمى كنم كه دريكى از سفرهاى زيارت خانه خدا هنگامى كه درمسجدپيامبر(صلى الله عليه وآله)روى سجّاده حصيرى كوچكى مى خواستم نمازبخوانم، فرد متعصّبى از علماى وهّابى آمد و حصير را گرفت و با قيافه اى خشمگين به گوشه اى پرتاب كرد، لابد «سنّت» را «بدعت» مى شمرد!

ج) سيره صحابه و تابعين

از موضوعات جالب در اين بحث اين است كه دقّت در حالات

1. مسند احمد، جلد 6، صفحه 331 .

[153]

صحابه و گروهى كه بعد از آنها روى كار آمدند (و به نام تابعين معروفند) نشان مى دهد كه آنها هم بر زمين سجده مى كردند، به عنوان نمونه:

1ـ جابر بن عبدالله انصارى مى گويد: «كنت اصلّى مع النبى(صلى الله عليه وآله)الظهر فآخذ قبضة من الحصى فاجعلها فى كفىّ ثم احولها إلى الكف الأخرى حتّى تبرد ثمّ اضعها لجبينى حتّى اسجد عليها من شدّة الحرّ ; من با پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نماز ظهر مى خواندم، مقدارى از سنگريزه ها را در يك كف دست مى گرفتم و آن را از اين دست به آن دست مى كردم تا خنك شود و بر آن سجده كنم، اين كار به خاطر شدّت گرما بود».(1)

اين حديث به خوبى نشان مى دهد كه اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) مقيّد بودند بر زمين سجده كنند، حتّى براى موقع گرما چاره مى انديشيدند. اگر سجده بر زمين لازم نبود اين كار پر زحمت لزومى نداشت.

2ـ انس بن مالك مى گويد: «كنّا مع رسول الله(صلى الله عليه وآله) فى شدّة الحرّ فيأخذ أحدنا الحصباء فى يده فإذا برد وضعه و سجد عليه; ما در شدّت گرما در خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بوديم بعضى از ما سنگريزه را در دستش مى گرفت تا خنك شود سپس آن را بر زمين مى نهاد و بر آن سجده مى كرد».(2)

اين تعبير نيز نشان مى دهد كه اين كار در بين اصحاب رايج بوده است.

1. مسند احمد، جلد 3، صفحه 327 ; سنن بيهقى، جلد 1، صفحه 439.

2. السنن الكبرى بيهقى، جلد 2، صفحه 106.

[154]

3ـ ابوعبيده نقل مى كند «أنّ ابن مسعود لا يسجد ـ أو قال لا يصلّى ـ إلاّ على الأرض; عبدالله بن مسعود نماز نمى خواند يا گفت: سجده نمى كرد، مگر بر زمين».(1)

اگر منظور از زمين، فرش باشد احتياج به گفتن ندارد، بنابراين زمين به همان معناى خاك، سنگ، شن و مانند اينهاست.

4ـ در حالات مسروق بن اجدع از ياران ابن مسعود آمده است: «كان لا يرخص فى السجود على غير الأرض حتّى فى السفينة و كان يحمل فى السفينة شيئاً يسجد عليه; او اجازه نمى داد بر غير زمين سجده كنند، حتّى هنگامى كه به كشتى سوار مى شد، چيزى با خود به كشتى مى برد و بر آن سجده مى كرد».(2)

5ـ على بن عبدالله بن عبّاس به «رزين» نوشت: «ابعث إلىّ بلوح من أحجار المروة عليه اسجد; قطعه صافى از سنگ هاى «مروه» براى من بفرست تا بر آن سجده كنم».(3)

6ـ در نقل ديگرى در كتاب فتح البارى (شرح صحيح بخارى) آمده است: «كان عمر بن عبدالعزيز لا يكتفى بالخمرة بل يضع عليها التراب و يسجد عليه; عمر بن عبدالعزيز قناعت به سجده بر حصير نمى كرد بلكه مقدارى خاك بر آن مى گذارد و بر آن سجده مى كرد».(4)

* * *

1. مصنف ابن ابى شيبه، جلد 1، صفحه 397.

2. طبقات الكبرى، ابن سعد، جلد 6، صفحه 53.

3. اخبار مكّه ازرقى، جلد 2، صفحه 151.

4. فتح البارى، جلد 1، صفحه 410.

[155]

از مجموع اين اخبار چه مى فهميم؟ آيا جز اين است كه سيره اصحاب و بعد از اصحاب، در قرون نخستين اين بوده است كه بر زمين يعنى خاك و سنگ و شن و مانند آن سجده مى كردند.

حال اگر كسانى از مسلمين در عصر ما بخواهند اين سنّت را زنده كنند بايد به عنوان بدعت از آن ياد شود؟!

آيا نبايد فقهاى اهل سنّت پيشقدم شوند و اين سنّت نبوى(صلى الله عليه وآله) را زنده كنند، همان كارى كه حكايت از نهايت خضوع در پيشگاه خدا مى كند و با حقيقت سجده سازگارتر است; به اميد آن روز.

* * *

[156]

[157]

7

[158]

جمع ميان دو نماز   

[159]

طرح مسأله

نماز مهمترين رابطه خلق با خالق، عالى ترين برنامه تربيت، وسيله تهذيب نفوس و خودسازى، ناهى از فحشا و منكر و سبب قرب الى الله است، و نماز با جماعت سبب قوّت و قدرت مسلمين و وحدت صفوف آنها و سرزندگى و بالندگى جامعه اسلامى است.

نماز به طور اصولى در هر شبانه روز پنج بار انجام مى شود، و قلب و روح انسان به طور مداوم در اين چشمه زلال فيض الهى شستشو مى گردد. پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نماز را مايه روشنى چشم خود مى دانست و «قُرَّةُ عَيْنِى فِى الصَّلاَةِ»(1) مى فرمود. آن را معراج مؤمن مى شمرد و نداى «الصَّلَوةُ مِعْرَاجُ الْمُؤْمِنِ»(2) سر مى داد، و آن را وسيله تقرّب پرهيزگاران

1. مكارم الاخلاق، صفحه 461 .

2. هر چند اين جمله را در جوامع روايى نيافتيم، ولى به قدرى معروف است كه علاّمه مجلسى در لابه لاى بياناتش به آن استشهاد مى كند. (بحارالانوار، جلد 79، صفحه 248 و 303)

[160]