راوى گويد: چون زنان و اهل بيت و عيالامام حسين عليه السّلام از شام محنت فر جام آهنگ سرزمين خود نمودند و به سرزمين عراقرسيدند، به راهنماى كاروان كه ملازم ركاب بود فرمودند: ما را از راه كربلا ببر. پسچون به جايگاه شهداء و ديار غريبان و قتلگاه شهيدان رسيدند، جابر بن عبداللهانصارى و جماعتى از بنى هاشم را ديدند كه با جمعى ازآل رسول صلى الله عليه و آله به زيارتت قبر امام حسين عليه السّلام آمده اند و در يكزمان آن بى كسان با جبر و خويشان ، در آن رشك جنان ، ملاقات نمودند و به اتفاق همبه گريه و زارى و ناله و سوگوراى پر داختند؛ چنانكه زخم دلها را تازه نمودند وآتش دلهاى كباب را به اشك ديده هاى بى خواب ، سيراب كردند و سينه هاى تنگ را بهناخن و چنگ خراشيدند.
در اين هنگام زنان اهل آن وادى بر گرد ايشان فراهم آمدند و چند روزى را در ماتم خانه ،عزادارى نمودند.
از ابى حباب كلبى روايت شده كه گچكاران به مننقل كردند كه شبى به جانب صحرا مى رفتيم و از جلوى قتلگاه امام حسين عليه السّلامعبور مى نموديم ، كه جنيان شعرى را مى خواندند كه معنى اش اين است ((خاتم انبياء درمصيبت شهيد كربلا خود را به خاك مى ماليد كه آثار فزع و حيرانى برگونه نازنينحضرتش ظاهر است پدر و مادر حسين عليه السّلام بزرگان قريش اند و جد او نيز ازبهترين اجداد است .))
متن عربى :
قالَ الرّاوى : ثُمَّ انْفَصَلُوا مِنْ كَرْبلاءَ طالِبينَ الْمَدينَةَ.
قالَ بَشيرُ بْنَ حَذْلَمٍ: فَلَمّا قَرُبْنا مِنْها نَزَلَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع ، فَحَطَّ رَحْلَهُ وَ ضَرَبَفُسْطاطَهُ وَ اءَنْزَلَ نِساءَهُ.
وَ قالَ: ((يا بَشيرُ، رَحِمَ اللّهُ اءَباكَ لَقَدْ كانَ شاعِرا، فَهَلْ تَقْدِرُ عَلى شَى ء مِنْهُ؟)).
قُلْتُ: بَلى يَابْنَ رَسُولِ اللّهِ انّى لَشاعِرُ.
قالَ: ((فَادْخُلِ الْمَدينَةِ وَانْعَ اءَبا عَبْدِ اللّهِ)).
قالَ بَشيرُ، فَرَكِبْتُ فَرَسى وَ رَكَضْتُ حَتّى دَخَلْتُ الْمَدينَةَ، فَلَمّا بَلَغْتُ مَسْجِدَالنَّبِىِّ ص رَفَعْتُ صَوْتى بِالْبُكاءِ، وَ اءَنْشَاءْتُ اءَقُولُ:
يا اءَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ بِها
|
قُتِلَ الْحُسَيْنُ فَاءَدْمُعى مِدْرارُ
|
اءَلْجِسْمُ مِنْهُ بِكَرْبَلاءَ مُضَرَّجٌ
|
وَ الرَّاءْسُ مِنْهُ عَلَى الْقَناةِ يُدارُ
|
قالَ: ثُمَّ قُلْتُ: هذا عَلِىُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع مَعَ عَمّاتِهِ
ترجمه :
راوى گويد: الرسول صلى الله عليه و آله بعد از اداى وظايف ماتمدارى و سوگوارى ، از زمين كربلابا هزاران حسرت و ابتلاء به سوى مدينه خاتم انبياء رو آوردند بشيربن حذلم گويد:چون به حوالى مدينه رسيدم ، امام سجاد عليه السّلام از مركب فرود آمد و امر فرمود كهبارها را از شتران به زير انداختند و خيمه هاى حرم را بر پا نمودند و زنانآل عصمت و طهارت را از محمل ما فرود آوردند، آنگاه فرمود: اى بشير! خدا پدرت را رحمتكند كه مردى شاعر بود، آيا تو هم بر گفتن شعر توانا هستى ؟ بشير عرضه داشت : مننيز طبع شعرى ام گوياست .
امام سجاد عليه السّلام فرمود: به سوى مدينه رو و بهاهل مدينه خبر شهادت ابى عبدالله الحسين عليه السّلام رت بازگو نما.
بشير گويد: من بر اسب خودم سوار شدم و به سوى مدينه شتافتم و چون به نزديكمسجد رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيدم فرياد گريه و ناله من بلند شد و اينابيات را انشاء نمودم : ((يااهل ....))؛ يعنى اىاهل يثرب شما را مجال اقامت در مدينه نمانده ؛ زيرا امام حسين عليه السّلام را كشتند و اينكهسيلاب اشك از ديدگان روان داردم چگونه توانيد در مدينه اسوده باشيد درحالى كه جسمنازنين فرزند رسول صلى الله عليه و آله بر خاك كربلا افتاده و سر مطهرش بربالاى نيزه رفته است و دشمنان ، شهر به شهر آن سر انور را مى گردانند)) بعد ازآنكه خبر مصيبت جانگداز شهداى كربلا را بهاهل مدينه بازگو كردم گفتم : اينك على بن الحسين عليه السّلامرحل
متن عربى :
وَ اءَخَواتِهِ قَدْ حَلُّوا بِساحَتِكّمْ وَ نَزَلُوا بِفِنائِكُمْ، وَ اءَنَا رَسُولُهُ الَيْكُمْ اءُعَرِّفُكُمْ مَكانَهُ.قالَ: فَما بَقَيتْ فى الْمَدينَةِ مُخَدَّرَةُ وَ لا مُحَجَّبَةُ الاّ بَرَزْنَ مِنْ خُدُورِهِنَّ مَكْشُوفَةً شُعُورُهُنَّمُخَمَّشَةً وُجُوهُهُنَّ، ضارِباتٍ خُدُودَهُنَّ، يَدْعُونَ بِالْوَيْلِ وَالثُّبُورِ، فَلَمْ اءَرَ باكِيا وَ لاباكِيَةً اءَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ الْيَوْمِ، وَ لا يَوْما اءَمَرَّ عَلَى الْمُسْلِمينَ مِنْهُ بَعْدَ وَفاةِ رَسُولِ اللّهِ ص. وَ سَمِعْتُ جارِيَةً تَنُوحُ عَلَى الْحُسَيْنِ ع وَ تَقُولُ:
نَعى سَيِّدى ناعٍ نَعاهُ فَاءَوْجعا
|
فَاءَمْرَضَنى ناعٍ نَعاهُ فَاءَفْجعا
|
وَ عَيْنَىَّ جُودا بِالدّذمُوعِ وَ اسْكِبا
|
وَجُودا بِدَمْعٍ بَعْدَ دَمْعِكُما مَعا
|
عَلى مَنْ دَهى عَرْشَ الْجَليلِ فَزَعْزَعا
|
وَ اءَصْبَحَ الدّينِ وَالْمَجْدِ اءَجْدَعا
|
عَلَى ابْنِ نَبِيِّ اللّهِ وَ ابْنِ وَصِيِّهِ
|
وَ انْ كانَ عَنّا شاحِطَ الدّارِ اءَشْسَعا
|
ثُمَّ قالَتْ: اءَيُّهَا النّاعى جَدَّدْتَ حُزْنَنا
ترجمه :
اقامت به ساحت شماا انداخته و به حوالى شهرتانمنزل شاخته و منم فرستاده آن حضرت به سوى شما كهمحل اقامت آن حضرتت را به شما نشان دهم ، اينك به خدمتش بشتابيد! بشير گفت : وقتىمردم مدينه اين خبر جانگداز را شنيدند، كسى از زنان پرده نشين و مخدرهاهل يثرب نماند مگر آ،كه همه باموى پريشان و صورت خراشان از درون پرده و حجاببيرون مى خراميدند و در آن حالى سيلى بر صورت خود مى زدند و فرياد افغان وواويلا و ناله و اثبورا به چرخ اطلس مى رسانيدند و هيچ گريه و ناله و سوگوارى رامانند آن روز را در عالم سراغ ندارم و همچنين نديدم روزى را بر جماعت مسلمانان از آن تلخ‌تر باشد و در آن حال شنيدم كه بانويى اظهار افسوس و ناله مى نمود و اين ابيات رامى سرود: ((نعى سيدى ناع نعاه فاوجعا))؛ يعنى خبر دهنده ، خبر مرگ سيد و مولاى مرابه من داد و آن خبر مرا به درد و رنجورى افكند؛ اى دو چشم من ، از ريختن اشك چشمبخل منماييد و بخشش كنيد به اشك روان همواره اشك را جارى سازيد؛ بر آن كس گريهنماييد كه مصيبتش به عرش عظيم اثر نمود و عرش را بهتزلزل اورد و از صدمه اين مصيبت كه بر دين رسيده چنان است كه پاره اى اعضاى دينقطع شده باشد؛ گريه نمابر فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله و نورديده علىمرتضى عليه السّلام كه از شهر و ديار ما به دور افتاده است .
سپس ان بانو خطاب بر آورد كه اى خبر مرگ آورنده ! غم ما را بر امام حسين عليه السّلامتازه نمودى و زخم دل ما را خراشيدى ، آن جراحتى
متن عربى :
بِاءَبى عَبْدِ اللّهِ ع ، وَ خَدَشْتَ مِنّا قُرُوحا لَمّا تَنْدَمِلُ، فَمَنْ اءَنْتَ يَرْحَمُكَ اللّهُ؟
قُلْتُ: اءَنَا بَشيرُ بْنُ حَذْلَمٍ وَجَّهَنى مَوْلايَ عَلِىٍُّّ بْنُ الْحُسَيْنِ، وَ هُوَ نازِلُ في مَوْضِعٍ كَذا وَكَذا مَعَ عِيالِ اءَبى عَبْدِ اللّهِ الْحُسَيْنِ وَ نِسائِهِ.
قالَ: فَتَرَكُونى مَكانى وَ بادَرو، فَضَرَبْتُ فَرَسى حَتّى رَجَعْتُ الَيْهِمْ، فَوَجَدْتُالنّاسِ قَدْ اءَخَذُوا الطُّرُقَ وَالْمَواضِعَ، فَنَزَلْتُ عَنْ فَرَسى وَ تَخَطَّيْتُ رِقابَ النّاسِ، حَتّىقَرُبْتُ مِنْ بابِ الْفُسْطاطِ، وَ كانَ عَلِيُّ بْنُ الحُسَيْنِ داخِلا فَخَرَجَ وَ مَعَهُ خِرْقَةُ يَمْسَحُبِها دُمُوعَهُ، وَ خَلْفَهُ خادِمُ مَعَهُ كَرْسِىُّ، فَوَضَعَهُ لَهُ وَ جَلَسَ عَلَيْهِ وَ هُوَ لا يَتَمالَكُ مِنَالْعَبْرَةِ، فَارْتَفَعَتْ اءَصْواتُ النّاسِ بِالْبُكاءِ وَ حَنينُ الْجَوارى وَالنِّساءِ، وَالناسُ مِنْكُلِّ ناحِيَةٍ يَعَزُّونَهُ، فَضَجَّتْ تِلْكَ الْبُقْعَةُ ضَجَّةً شَديدَةً.
فَاءَوْمَاءَ بِيَدِهِ اءَنْ اسْكُتُوا، فَسَكَنَتْ فَوْرَتُهُمْ.
فَقالَ: ((اءَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ، الرّحْمنِ الرّحيمِ، مالِكِ يَوْمِ الدّينِ، بارِى ءِ الْخَلائِقِاءَجْمَعينَ،
ترجمه :
كه بهبوديش نبود؛ تو كيستى ، خدا بر تو رحمت كناد؟ گفتم : من بشير حذلم هستم كهمولاى من زين العابدين فرستاد و اينك در فلان مكان ، خود واهل حرم ابى عبدالله عليه السّلام و زنان ، فرود آمده اند.
بشير گويد: اهل مدينه مرا تنها گذاردند و به سرعت تمام به خدمت امام سجاد عليهالسّلام شتافتند؛ من نيز تازيانه به اسبم زدم تا به خدمت آن جناب مراجعت نمايم ، وقتىبه آنجا رسيدم ديدم ازدحام مردم همه راهها و مكانها را پر نموده ؛ لذا مجبور گشتم از اسبپياده شدم و پا بر گردنهاى مردم گذاردم تا اينكه به نزديك در خيمه ها رسيدم و آنحضرت در سرا پرده جلال تشريف داشت ، در اين هنگام امام سجاد عليه السّلام از خيمهبيرون آمد در حالى كه دستمالى در دست داشت كه اشك خود را با آن پاك مى كرد و خادم ازعقب سر آن جناب كرسى در دست بيامد و آن كرسى را بر روى زمين نهاد و امام سجاد بربالاى آن قرار گرفت و از شدت گريه ، اشك خود را نتوانست نگاه دارد و صداى مرد وزن به گريه و ناله بلند گرديد و مردم از هر جانب آن جناب را تعزيت و تسليت مىگفتند و قسمى بود كه تمام آن سرزمين يك پارچه صيحه و فرياد گرديد!
سخنرانى امام سجاد عليه السّلام در نزديك مدينه
امام سجاد عليه السّلام با دست مباركش اشاره فرمود تا مردم سكوت نمايند و چون آن خلقعظيم ساكت شدند.
امام عليه السّلام فرمود: ((الحمدالله ...)) سپس فرمود: حمد مى نمايم
متن عربى :
الَّذى بَعْدَ فَارْتَفَعَ ف ى السَّمواتِ الْعُلى ، وَ قَرُبَ فَشَهِدَ النَّجْوى ، نَحْمَدُهُ عَلى عَظائِمِالامُورِ، وَ فَجَائِعِ الدُّهُورِ، وَ اءَلَمِ الْفَواجِعِ، وَ مَضاضَةِ اللَّواذِعِ، وَ جَلِيلِ الرُّزْءِ، وَ عَظِيمِالْمَصَائِبِ الْفاظِعَةِ الْكاظَّةِ الْفادِحَةِ الْجَائِحَةِ.
اءَيُّهَا الْقَوْمُ، انَّ اللّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ ابْتَلانا بِمَصائِبَ جَليلَةٍ، وَ ثُلْمَةٍ فى الاسْلامِ عَظيمَةٍ:قُتِلَ اءَبُو عَبْدِ اللّهِ الحسين ع وَ عِتْرَتُهُ، وَ سُبِىَ نِساؤُهُ وَ صِبْيَتُهُ، وَ دارُوا بِرَاءْسِهِفى الْبُلْدانِ مِنْ فَوْقَ عامِلِ السِّنانِ، وَ هذِهِ الرَّزِيَّةُ الَّتى لا مِثْلُها رَزِيَّةُ.
اءَيُّهَا النّاسُ، فَاءَيُّ رِجالاتٍ مِنْكُمْ يُسِرُّونَ بَعْدَ قَتْلِهِ؟! اءَمْ اءَىٍُّّ فُؤ ادٍ لا يَحْزُنُ مِنْ اءَجْلِهِاءَمْ اءَيَّةُ عَيْنٍ مِنْكُمْ تَجْبَسُ دَمْعَها وَ تَضِنُّ عَنْ انْهِمالِها؟! فَلَقَدْ بَكَتِ السَّبْعُ الشِّدادُلِقَتْلِهِ، وَبَكَتِ الْبِحارُ بِاءَمْواجِها، وَالسَّمواتُ بِاءَرْكانِها، وَ الارْضُ بِاءَرْجائِها، وَالاشْجارُ بِاءَغْصَانِها، وَالْحِيتانُ و لُجَجِ الْبِحارِ، وَ الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ اءَهْلُ السَّمواتِاءَجْمَعُونَ.
اءَيُّهَا النّاسُ، اءَىُّ قَلْبٍ لا يَنْصَدِعُ لِقَتْلِهِ؟!
ترجمه :
خداوند را بر امور بزرگ و دشوار و مصيبت هاى روزگار غدار و درد و سوزش داغهاى اندوهآور و واقعه عظيم و مصيبت جسيم كه اندوهش بيكران و بار محنتش گران و دشواريش ازبيخ بر آورنده صبر داغ ديدگان است .
اى گروه مردم ! به درستى آن خدايى كه سپاسش بر من واجب است ، آزمايش نمايد ما را بهمصيبت هاى بزرگ و رخنه هاى عظيم كه در اسلام واقع شد جناب ابى عبدالله الحسين عليهالسّلام با عترت طاهره اش كشته شدند و زنان حريمش و دختران كريمش اسير گرديدند وسر انورش را در بالاى نيزه در شهرها گردانيد و چنين مصيبتى را را ديده روزگار هرگزنديده است .
اى مردم ! چگونه پس از شهادت او، شاد توانيد بود و كدامدل از داغ اين درد صبورى تواند نمود؛ چه ديده اى مى تواند از ريختن اشك خوددارى كند.
و در صورتى كه آسمانهاى هفتگانه كه داراى بنايى محكم است ، در شهادت او تابنياورده گريستند و درياها با امواج خود و آسمانها با اركانشان و زمين با اعماق و اطرافخود و درختان با شاخه هايشان و ماهى ها در دريا و فرشتگان مقرب الهى و همهاهل آسمانها، در اين مصيبت عزادار بودند و اشك ريختند!
اى مردم ! كدام قلب از صدمه كشته امام حسين عليه السّلام از هم نشكافت ؟
متن عربى :
اءَمْ اءَىُّ فُؤ ادٍ لا يَحِنُّ الَيْهِ؟! اءَمْ اءَىُّ سَمْعٍ يَسْمَعُ هذِهِ الثُّلْمَةَ الَّتى ثُلِمَتْ فى الاسلام وَلا يُصَمُّ؟!
اءَيُّهَا النّاسُ، اءَصْبَحْنا مَطْرودينَ مُشَرَّدينَ مَذُودينَ شاسِعينَ عَنِ الامْصارِ، كَاءنَّنا اءَوْلادُتُرْكٍ اءَوْ كابُلَ، مِنْ غَيْرِ جُرْمٍ اجْتَرَمْناهُ، وَ لا مَكْرُوهٍ ارْتَكَبْناهُ، وَ لا ثُلْمَةٍ فى الاسْلامِثَلَمْناها، ما سَمِعْنا بِهذا فى آبائِنَا الاوَّلينَ، انْ هذا الاّ اخْتِلاقُ.
وَ اللّهِ، لَوْ اءَنَّ النَّبِىَّ تَقَدَّمَ الَيْهِمْ فى قِتالِنا كَما تَقَدَّمَ الَيْهِمْ فى الْوِصايَةِ بِنا لَمازادُوا عَلى ما فَعَلُوا بِنا، فَانّا لِلّهِ وَ انّا الَيْهِ راجِعُونَ، مِنْ مُصيبَةٍ ما اءَعْظَمَها وَ اءَوْجَعَها وَاءَفْجَعَها وَ اءَكَظَّها وَ اءَفْظَعَها وَ اءَفْدَحَها، فَعِنْدَ اللّهِ نَحْتَسِبُ فيما اءَصابَنا وَ اءَبْلَغَبِنا، انَّهُ عَزيزُ ذُو انْتِقامِ)).
قَالَ الرّاوى : فَقامَ صُوحانُ بْنُ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحانَ - وَ كانَ زَمِنا - فَاعْتَذَرَ الَيْهِ صبِما عِنْدَهُ مِنْ زَمانَهِ رِجْلَيْهِ، فَاءَجابَهُ بِقَبُولِ مَعْذِرَتِهِ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِهِ وَ شَكَرَ لَهُ وَتَرَحَّمَ عَلى اءَبيهِ.
ترجمه :
كدام دلى است كه فرياد و ناله را فرو گذاشت ؟ كدام گوش خبر وحشت اثر اين رخنه كهبر اسلام وارد گرديد، بشنيد و گريه نكرد؟
اى مردم ! صبح طالع ما بدان تيرگى رسيد كه مطرود و بى اعتبار و دور از بلاد وانصار، شهره هر ديار گرديديم ، گويا ما از اهالى تركستان وكابل هستيم ، (كه چنين بر خوردى با ما مى كنند) بودن آنكه جرمى كرده و يا كار ناپسندىبه جا آورده يا آنكه رخنه در دين نموده باشيم .
همانا چنين رفتار اهانت آميزى را در گذشتگان سراغ نداريم بلكه اين بدعت و جسارتجديدى است به خداى يگانه سوگند كه چنانچهرسول خدا صلى الله عليه و آله به جاى وصيت در رعايت حق ما، فرمان جنگ با ما را مىداد، زياده از آنچه به جا آوردند، نمى توانستند ظلمى نمايند؛ ((فانه لله ...)) آنمصيبتى كه عظيم و درد ناك و اندوهش گرانبار است و خارج از اندازه و مقدار و تلخ وناگوار بوده سپس در آنچه به ما رسيد، از مصيبت ها نزد حضرت داور احتساب اجر مى دارمو ذخيره آخرت مى شمارم ؛ ((فانه ...)).
راوى گويد: سپس صوحان بن صعصعه بن صوحان كه مبتلا به مرض و زمينگير بود،زبان معذرت گشود و اظهار افسوس بر عدم قدرت بر يارى و نصرتش نمود كه از پاهازمينگير و از تقاعد ناگزير بوده امام سجاد عليه السّلام به حسن جواب عذر او راپذيرفت و به حسن عقيدت خود درباره اش ملاطفت گفت و خدمت ناكرده اش راقبول كرده و بر والدش رحمت نمود.
متن عربى :
قالَ عَلِىُّ بْنُ مُوسى بْنِ جَعْفَرٍ بْنِ مُحَمَّدٍ بْنِ طاوُسِ جامِعُ هذَا الْكِتابِ:
ثُمَّ انَّهُ ص رَحَلَ الَى الْمَدينَةِ بِاءَهْلِهِ وَ عَيالِهِ، وَ نَظَرَ الى مَنازِلِ قَوْمِهِ وَ رِجالِهِ، فَوَجَدَتِلْكَ الْمَنازِلَ تَنُوحُ بِلِسانِ اءَحْوالِها، وَ تَبُوحُ بِاعْلانِ الدُّمُوعِ وَ ارْسالِها، لِفَقْدِحُماتِها وَ رِجالِها، وَ تَنْدُبُ عَلَيْهِمْ نَدْبَ الثَّواكِلِ، وَ تَسْاءَلُ عَنْهُمْ اءَهْلَ الْمَناهِلِ، وَ تُهَيِّجُاءَحْزانَهُ عَلى مَصارِعَ قَتْلاهُ، وَ تُنادى لاجْلِهِمْ: وا ثَكْلاهُ، وَ تَقُولُ:
يا قَوْمُ، اءَعْذِرُونى عَلَى النِّياحَةِ وَالْعَويلِ، وَ ساعِدُونى عَلَى الْمُصابِ الْجَليلِ.
فَانَّ الْقَوْمَ الَّذينَ اءَنْدُبُ لِفِراقِهِمْ وَ اءَحِنُّ الى كَرَمِ اءَخْلاقِهِمْ.
كانوا سُمّارَ لَيْلى وَ نَهارى ، وَ اءَنْوارَ ظُلَمى وَ اءَسْحارى ، وَ اءَطْنابَ شَرَفى وَافْتِخارى ، وَ اءَسْبابَ قُوَّتى وَ انْتِصارى ، وَالْخَلَفَ مِنْ شُمُوسى وَ اءَقْمارى .
ترجمه :
ورود قافله به مدينه
مؤ لف كتاب لهوف ، على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاوس - عليهم الرحمة من الربالروف - چنين گويد:
امام سجاد عليه السّلام با اهل و عيال از آن منزل كوچ فرمود تا به شهر مدينه رسيد و درآن حال به منزلهاى بى صاحب مردان عشيره خويش نظر نمود، ديد كه همه آن خانه هاىخاليبه زبال حال ، نوحه و ناله بر ساكنان سابق خويش دارند و بر فقدان حمايتگران ومردان خود، سيلاب اشك از ديدگان مى بارند و بر مصيبت صاحبان خود همچون زنان داغدارگريان و سوگوارند و حال آنان را از مسافران سراغ مى گيرند. و آتش حزن و اندوه آنمظلوم را بر مصرع كشتگان خود به هيجان مى آوردند و آواز واثكلاه بلند مى نمودند.
زبان حال منزلهاى مدينه
گويا از در و ديوار تك تك آن خانه اى خالى چنين آواز بر مى خاست :
اى مردم ! اين نكته بر من نگيريد و عذر مرا بپذيريد در آنكه نوحه و ناله مى كنم و دراين سوگوارى مرا بر اداى حق مصيبت ها، يارى نماييد؛ زيرا اين كشتگان كه من از فراقايشان ندبه و گريه مى كنم و بر بزرگى اخلاق ايشان سوگوارم ، و مصاحب شب وروزم بودند و چراغ شبانگاهان و مونس سحرگاهانم بودند و ريسمان خيمه شرف وافتخار و اسباب قوت و قدرت من به شمار مى آمدند و خورشيد و ماه روز گارم بودند.
متن عربى :
كَمْ لَيْلَةٍ شَرَّدُوا بِاكْرامِهِمْ وَ حَشْتى ، وَ شَيَّدُوا بِاءنْعامِهِمْ حُرْمَتى ، وَ اءَسْمَعُونى مُناجاةَاءَسْحارِهِمْ، وَ اءَمْتَعَونى بِابْداعِ اءَسْرارِهِمْ؟
وَ كَمْ يَوْمٍ عَمَّرُوا رَبْعى بِمَحافِلِهِمْ، وَ عَطَّرُوا طَبْعى بِفَضائِلِهِمْ، وَ اءَوْرَقُوا عُودى بِماءِعُهُودِهِمْ وَ اءَذْهَبُوا نُحُوسى بِنَماءِ سُعُودِهِمْ؟
وَ كَمْ غَرَسُوا لى مِنَ الْمَناقِبِ، وَ حَرَسُوا مَحَلّى مِنَ النَّوائِبِ؟
وَ كَمْ اءَصْبَحْتُ بِهِمْ اءَتَشَرَّفَ عَلَى الْمَنازِلِ وَ الْقُصُورِ، وَ اءَميسُ فى ثَوْبِ الْجَذَلِوَالسُّرُورِ؟
وَ كَمْ اءعاشُوا فى شِعابى مِنْ اءَمْواتِ الدُّهُورِ.
وَ كَمْ انْتاشُوا عَلى اءَعْتابى مِنْ رُفاتِ الْمَحْذُورِ.
فَقَصَدَنى فيهِمْ سَهْمُ الْحِمامِ، وَ حَسَدَنى عَلَيْهِمْ حُكْمُ الايّامِ، فَاءَصْبَحُوا غُرباءَ بَيْنَالاعْداءِ، وَ غَرَضا لِسِهامِ الاعْتِداءِ، وَاءَصْبَحْتِ الْمَكارِمُ تَقْطَعُ بِقَطْعِ اءَنامِلِهِمْ، وَالْمَنَاقِبُ تَشْكُو لِفَقْدِ شَمائِلِهِمْ، وَالْمَحاسِنُ تُزُولُ بِزَوالِ اءَعْضائِهِمْ وَ الاحْكامُ تَنُوحُلِوَحْشَةِ اءَرْجائِهِمْ.
ترجمه :
چه شبها كه وحشت تنهايى من به اكرام آنان نابود شده و بنيان حرمتم به انعامشانمستحكم گشته و به نعمتهاى دلنواز مناجات سحرى سماعمحفل مرا زنده مى داشتند و سينه مجروحم را به ودايع اسرار نهانى مرهم مى گذاشتند؛ چهروزگارها كه به محفل انس آنان خانه دلم معمر و مشام طبعم بهفضايل ايشان معطر بود و برگ شاخه اميدم به آبيارى ديدارشان خرم و شاداب و خزاننحوست به مساعدت لطفشان ناياب بود؛ بسا شاخه منفعت كه در مزرعه آرزويم كشتند وساحت عزتم را از آفت نوائب در نوشتند؛ چه بسا صبح عيشم كه به بركت و جود آنان ،برروى كاخهاى مراد خرامان و در لباس كامرانى شادمان بوده است بسا آرزوها بر نيامدهرا كه چون مردگان ، چشم اميد از آن پوشيده و در شكافهاى ماءيوسى خوابيده ، درروزگار زنده نمودند و به مراد دل رسانيدند و چه بسيار بيم ها و خوف ها كه چوناستخوان پوسيده در آستان خانه وجودم پنهان بوده ، بيرون نمودند.(47) زيراحاصل فقرات بعد اين است : ((تير مرگ ياران مرا نشانه خود ساخت و گردش روزگاربر داشتن چنين يارانى كه بر من حسد مى برد؛ سپس صبح طالع ايشان بر اين دميده كه درميان دشمنان ، غريب افتادند و در معرض تاخت و تاراج اعداقرار گرفتند. امروز مداربزرگوارى كه با اشاره سر انگشتان ايشان داير بود بريده و شخص مناقب از ناديدنرويشان ، زبان شكايت گشوده ، احكام خدا از وحشت تاءخير اجراى آنها، نوحه و گريهسرداده ؛ دريغ
متن عربى :
فَيا لِلّهِ مِنْ وَرِعٍ اءُريقَ دَمُهُ فى تِلْكَ الْحُرُوبِ وَ كَمالٍ نَكَسَ عَلَمُهُ بِتِلْكَ الْخُطُوبِ.
وَ لَئِنْ عُدِمْتُ مُساعَدَةَ اءَهْلِ الْمَعْقُولِ، وَ خَذَلَنى عِنْدَ الْمَصائِبِ جَهْلِ الْعُقُولِ، فَانَّ لىمُسْعِدا مِنَ السُّنَنِ الدّارِسَةِ وَالاعْلامِ الطّامِسَةِ، فَانَّها تَنْدُبُ كَنَدْبى وَ تَجِدُ مِثْلَ وَجْدى وَكَرْبى .
فَلَوْ سَمِعْتُمْ كَيْفَ يَنُوحُ عَلَيْهِمْ لِسانُ حالِ الصَّلواتِ، وَ يَحِنُّ الَيْهِمْ انْسانُ الْخَلَواتِ،وَ تَشْتاقُهُمْ طَوِيَّةُ الْمَكارِمِ، وَ تَرْتاحُ الَيْهِمْ اءَنْدِيَةُ الاكارِمِ، وَ تَبْكيهِمْ مَحارِيبُ الْمَساجِدِ،وَ تُناديهِمْ مئآرِيبُ الْفَوائِدِ، لِشَجاكُمْ سِماعُ تِلْكَ الْواعِيَةِ النّازِلَةِ، وَ عَرَفْتُمْ تَقْصيرَكُمْفى هذِهِ الْمُصيبَةِ الشّامِلَةِ.
بَلْ، لَوْ رَاءَيْتُمْ وَجْدتى وَانْكِسارى وَ خُلُوَّ مَجالِسى وَ آثارى ، لَرَاءَيْتُمْ ما يُوجِعُ قَلْبَالصَّبُورِ وَ يُهَيِّجُ اءَحْزانَ الصُّدورِ، وَ لَقَدْ شَمَتَ بى مَنْ كانَ يَحْسُدُنى مِنَ الدِّيارِ، وَظَفَرتْ بى اءَكُفُّ الاخْطارِ.
فَيا شَوْقاهُ الَى مَنْزِلٍ سَكَنُوهُ، وَ مَنْهَلٍ اءَقَامُوا
ترجمه :
از اين شخص ورع كه خونش در اين جنگها بريخت و افسوس از لشكركمال كه رايتش در اين گرفتاريهاى بزرگ سرنگون گرديد اگر بشر كه اربابعقولند، مرا در اين گريه و زارى مساعدت نكنند و يا كه مردمجاهل در اين مصيبت تو، ياريم نمايد، ياوران من همان تپه هاى خاكهاى كهنه و آثار خانه هاىويران شده (كه صاحبانشان مرده ).
زيرا آنها هم مانند من ندبه دارند و چون من به غم و اندوه صاحبان خود، گرفتارند اگربشنويد كه چگونه نماز به زبان حال در عزاى ايشان نوحه دارد و بزرگى طبيعت وكرامت لقاى ايشان را مشتاق و بخشش كرم خواهان نشاط ديدارشان است و محرابهاى مساجدبر فقدانشان گريان است و حاجات محتاجين به عطاها و فوايد ايشان چسان ناله و فريادكنان است .
البته از شنيدن اين بانگها و فريادها، گرفتار غم و اندوه مى شديد و آگاه بوديد كهدر اداى حق اين مصيبت فراگيرنده كوتاهى و تقصير را مجالى نبوده ، بلكه اگر وحدتحال و شكستگى بال مرا ديده بوديد و محفل بى انيس و آثار فقدان همنشينم را مشاهده مىنموديد، البته مطلع مى شديد بر داغهاى نهانى من كه موجب درد دلهاى ثبور و هيجان اندوهصدور است .
ساير خانه ها بر من حسد برده و شماتت نموده و دست خطرهاى گردون بر من ظفر يافت وستم افزود. بسا مشتاقم به خانه هايى كه ياران در آنمنزل گزيدند و وادى كه در آن آرميدند.
متن عربى :
عِنْدَهُ وَاسْتَوْطَنُوهُ، لَيْتَنى كُنْتُ انْسانا اءُفْديهِمْ حَزَّ السُّيُوفِ، وَ اءَدْفَعُ عَنْهُمْ حَرَّالْحُتُوفِ، وَاءحْوَلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اءَهْلِ الشَّنآنِ، وَ اءَرُدُّ عَنْهُمْ سِهَامِ الْعُدْوانِ.
وَ هَلا اذْ فاتَنى شَرَفُ تِلْكَ الْمُواسَاةِ الْواجِبَةِ، كُنْتُ مَحَلا لِضَمِّ جُسُومِهِمِ الشّاحِبَةِ، وَاءَهْلا لِحِفْظِ شَمائِلِهِمْ مِنَ الْبَلاءِ، وَ مَصَوْنا مِنْ لَوْعَةِ هذَا الْهَجْرِ وَ الْقَلاء.
فَآهُ ثُمَّ آهُ، لَوْ كُنْتُ مَخَطّا لِتِلْكَ الاجْسادِ وَ مَحَطّا لِنُفُوسِ اءُولئِكَ الاجْوادِ، لَبَذَلْتُ فىحِفْظِها غَايَةَ الْمَجْهُودِ، وَ وَفَيْتُ لَها بِقَديمِ الْعُهُودِ، وَ قَضَيْتُ لَها بَعْضَ الْحُقُوقِالاوائِلِ، وَ وَقَّيْتُها جُهْدى مِنْ وَقْعِ تِلْكَ الْجَنادِلِ، وَ خَدَمْتُها خِدْمَةَ الْعَبْدِ الْمُطيعِ، وَ بَذَلْتُلَها جُهْدَ الْمُسْتَطيعِ، وَ فَرَشْتُ لِتِلْكَ الْخُدُودِ وَ الاوْصالِ فِراشَ الاكْرامِ وَ الاجْلالِ، وَ كُنْتُاءَبْلُغُ مُنْيَتى مِنْ اعْتِناقِهِا وَ اءُنَوِّرُ ظُلْمَتى باشْراقِها.
فَيا شَوقاهُ الى تِلْكَ الامانى ، وَ يا قَلْقاهُ لِغَيْبَةِ اءَهْلى وَ سُكّانى ، فَكُلُّ حَنينٍ يَقْصُرَعَنْ حَنينى ، وَ كُلُّ
ترجمه :
اى كاش از جنس بشر بودى تا خود را به دم شمشير داده فداى ايشان نمودى تا خرمن عمرآنان به آتش مرگ نسوختى و از آنان كه نيزه بر رويشان كشيدند، جوشش سينه خود رابه انتقام فرومى نشانيدم و تير دشمن را از ايشان بر مى گردانيم و افسوس كه چوناين شرف مواسات واجب از من فوت گرديد.
اى كاش آرامگاه آن پيكرهاى پاك بودم و اجساد آنها را حفظ مى نمودم .
آه اگر من منزلگاه اين اجساد شهدا بودم ، البته در محافظت آنها نهايت كوشش را مى نمودمو عهد قديم را رعايت كرده بودم و حقوق ديرين را به جا آورده و از افتادن سنگهاى گوربربدنهاى پر از نور آنان ، جلوگيرى مى كردم و همچون بندگان فرمانبردار خدمت مىكردم و به قدر استطاعت خود بذل جهد مى نمودم و براى آن گونه هاى بر خاك افتاده وپاره هاى بدن كه از هم پاشيده ، فرش اكرام واجلال مى گسترانيدم و بهره خويش را از هم آغوشى آنها بر مى داشتم و ظلمت كاشانه ام رابه اشراق انوارشان منور مى ساختم .
چه بسيار براى رسيدن به اين آرزوها مشتاقم و چسان از نابودىاهل و ساكنان خويش در سوز و گدازم ، به قسمى كه هيچ ناله اى به اندازه ناله من نيست وهيچ دوايى شافى دردم نيست .
اينك در شهادت آنان ، پلاس مصيبت در تن كردم و پس از ايشان در لباس اندوه به سرمى برم و از شكيبايى خود نا اميدم و چنين
متن عربى :
دَواءِ غَيْرِهِمْ لا يَشْفينى ، وَ ها اءَنا قَدْ لَبِسْتُ لِفَقْدِهِمْ اءَثْوابَ الاحْزانِ، وَ اءَنَسْتُ مِنْبَعْدِهِمْ بِجِلْبابِ الاشْجانِ، وَ يَئِسْتُ اءَنْ يَلم بِى التَّجَلُّدُ وَالصَّبْرُ، وَ قُلْتُ:
يا سَلْوَةَ الايّامِ مَوْعِدُكَ الْحَشْرِ. وَ لَقَدْ اءَحْسَنَ ابنُ قُتَيْبَةَ رَحْمَهُ اللّهِ وَ قَدْ بَكى عَلَىالْمَنازِلِ الْمُشارِ الَيها، فَقالَ:
مَرَرْتُ عَلى اءَبْياتِ آلِ مُحَمَّدٍ
|
فَلَمْ اءَرَها اءَمْثالَها يَوْمَ حَلَّتِ
|
فَلا يُبْعِدُ اللّهُ الدِّيارَ وَ اءَهْلَها
|
وَ انْ اءَصْبَحَتْ مِنْهُمْ بِزَعْمى تَخَلَّتِ
|
اءَلا انَّ قَتْلَى الطَّفِّ مِنْ آلِ هاشِمٍ
|
اءَذَلَّتْ رِقابَ الْمُسْلِمينَ فَذَلَّتِ
|
وَ كانُوا غِياثا ثُمَّ اءَضْحَوا رَزِيَّةً
|
لَقَدْ عَظُمَتْ تِلْكَ الرَّزايا وَ جَلَّتِ
|
اءَلَمْ تَرَ اءَنَّ الشَّمْسً اءَضْحَتْ مَريضَةً
|
لِفَقْدِ حُسَيْنِ وَالْبِلادُ اقْشَعَرَّتِ
|
فَاءسْلُكْ اءَيُّهَا السّامِعُ بِهذِهِ الْمَصائِبِ مَسْلَكَ الْقُدْوَةِ مِنْ حُمَاةِ الْكِتابِ.
ترجمه :
مى گويم : اى مايه تسلى روزگارم ، ديدار ما و تو در روز قيامت خواهد بود.
چه نيكو سروده است ((ابن قتيبه )) آن هنگام كه به آن منزلهاى بى صاحب نظر انداخته واشك حسرت از ديدگان جارى ساخته و اين اشعار را گفته :
((مررت على ابيات آل محمد....))؛ يعنى بر خانه هاى بى صاحبآل رسول ، گذر نمودم ديدم كه حال ايشان نه برمنوال آن روزى است كه در آن بودند؛ خدا اين خانه ما و صاحبانش را از رحمت دور نكند؛ بهدرستى كه مصيبت شهداى كربلا از آل بنى هاشم ، گردن مسلمانان را از بار اندوه خوار وذليل نموده كه هنوز اثر ذلت در آنها هويد است ؛ بنى هاشم همواره پناهگاه مردم بودند واكنون داغ مصيبتى بر دلها آنها نشانده شده ، چه مصيبت بزرگى ؛ آيا نمى بينى كهخورشيد جهان تاب رخساره اش از درد مصيبت حسين عليه السّلام ، زرد گشته و خود در تب وتاب است و همچنين شهرها از وحشت اين مصيبت ، لرزان و در اضطراب است ؟
اى شنوندگان خبر مصيبتت فرزند بتول ، در ميدان اندوه چنان قدم استوار داريد كهجانشينان رسول صلى الله عليه و آله كه حاميان كتاب خدا بودند، استوار مى داشتند.
متن عربى :
فَقَدْ رُوِىَ عَنْ مُوْلانا زَيْنِ الْعابِدينَ ع وَ هُوَ ذُو الْحِلْمِ الَّذى لا يَبْلُغُ الْوَصْفُ الَيْهِ - اءَنَّهُكانَ كَثِيرَ الْبُكاءِ لِتِلْكَ الْبَلْوى ، عَظِيمَ الْبَثِّ وَالشَّكْوى .
فَرُوِىَ عَنِ الصّادِقِ ع اءَنَّهُ قالَ: ((انَّ زَيْنَ الْعابِدينَ ع بَكى عَلى اءَبيهِ اءَرْبَعينَ سَنَةً،صائِما نَهارَهُ قائِما لَيْلَهُ، فاذا حَضَرَهُ الافْطارُ جاءَ غُلامُهُ بِطَعامِهِ وَ شَرابِهِ فَيَضَعُهُبَيْنَ يَدَيْهِ، فَيَقُولُ: كُلْ يا مَوْلايَ، فَيَقُولُ: قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللّهِ ع جائِعا، قُتِلَ ابْنُرَسُولِ اللّهِ عَطْشانا، فَلا يَزالُ يُكّرّرُ ذلِكَ وَ يَبْكى حَتّى يَبْتَلَّ طَعامُهُ مِنْ دُمُوعِهِ وَيَمْتَزِجُ شَرابُهُ مِنْها، فَلَمْ يَزَلْ كَذلِكَ حَتّى لَحِقَ بِاللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ)).
وَ حَدَّثَ مَولىً لَهُ اءَنَّهُ بَرَزَ الَى الصَّحْراءِ يَوْما، قالَ: فَتَبَعْتُهُ، فَوَجَدْتُهُ قَدْ سَجَدَ عَلىحِجارَةٍ خَشِنَةٍ، فَوَقَفْتُ وَ اءَنا اءَسْمَعُ شَهيقَهُ وَ بُكاءَهُ، وَاءَحْصَيْتُ عَلَيْهِ اءَلْفَ مَرَّةٍ يَقُولُ:((لا الهَ الاّ اللّهُ حَقّا حَقّا، لا اله الاّ اللّهُ تَعَبُّدا وَرِقّا، لا الهَ الاّ اللّهُ ايمانا وَ تَصْديقا)).
ثُمَّ رَفَعَ رَاءْسَهُ مِنْ سُجُودِهِ، وَ انَّ لِحَيَتَهُ وَ وَجْهَهُ
ترجمه :
گريه امام سجاد عليه السّلام در فراق شهيدان
روايت شده در باره امام سجاد عليه السّلام با آن مقام حلم و برد بارى كه داشت كه دروصف نگنجد، بسيار گريه بر پدر بزرگوارش مى نمود و بر ياد آن مصيبتت ها صاحبشكوى و اندوه عظيم بود؛ چنانكه از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: امامزين العابدين عليه السّلام مدت چهل سال بر پدر بزرگوار خود گريه نمود و در اينمدت چهل سال ، روزها و روزه و شبها به عبادت قيام دشات و چون هنگام افطار مى شد،غلام آن حضرت آب و طعام در پيش روى آن جناب حاضر مى نمود و از امام مى خواست تا ازآنها ميل فرمايد، امام سجاد عليه السّلام فرمود:((قتل ابن رسول الله ...))؛ يعنى فرزند رسول خدا را گرسنه شهيد نمودند، فرزندپيغمبر را در حالى كه عطشان بود شهيد كردند.
پيوسته اين سخن را مى گفت تاآن طعام از اشك چشم آن حضرتت تر مى گرديد و آبآشاميدنى نيز با اشك ديدگانش ممزوج مى شد و به اينحال بود تا اينكه ازدار دنيا وفات كرده و با پروردگار ش ملاقات نمود از غلام امامسجاد عليه السّلام روايت است كه گفت : روزى امام عليه السّلام به صحرا تشريف بردندو من نيز به دنبال ايشان رفتم ، ديدم كه آن جناب روى سنگ درشتى به سجده رفت و من همايستاده گوش دادم صداى گريه و ناله او را مى شنيدم و شمردم هزار مرتبه در آن سجدهمى گفت : ((لا اله الا...))؛ سپس سر مبارك از سجده برداشت در حالتى كه صورتت وريش مباركش از آب چشمانش تر
متن عربى :
قَدْ غُمِرا مِنَ الدُّمُوعِ.
فَقُلْتُ: يا مَوْلاىَ، اءَما آنَ لِحُزْنِكَ اءَنْ يَنْقَضِىَ؟ وَ لِبُكائِكَ اءَنْ يَقِلَّ؟
فَقالَ لى : ((وَيْحَكَ، انَّ يَعْقُوبَ بْنَ اسْحاقَ بْنِ ابْراهيمَ كانَ نَبِيّا ابْنَ نَبِي لَهُ اثْنىعَشَرَ ابْنا، فَغَيَّبَ اللّهُ سُبْحانَهُ واحِدا مِنْهُمْ فَشابَ رَاءْسُهُ مِنَ الْحُزْنِ وَاحْدَوْدَبَ ظَهْرُهُ مِنَالْغَمِّ وَالْهَمِّ وَ ذَهَبَ بَصَرُهُ مِنَ الْبُكاءِ وَ ابْنُهُ حَىُّ فى دارِ الدُّنْيا، وَ اءَنا رَاءَيْتُ اءَبى وَاءَخى وَ سَبْعَةَ عَشَرَ مِنْ اءَهْلِ بَيْتى صَرْعى مَقْتُولينَ، فَكَيْفَ يَنْقَضى حُزْنى وَ يَقِّلُبُكائى ؟!)).
وَ ها اءَنَا اءَتَمَثَّلُ وَ اءُشيرُ الَيْهِمْ ص فَاءَقُولُ:
مَنْ مُخْبِرُ الْمُلْبِسينا بِانْتِزاحِهِمُ
|
ثوْبا مِنَ الْحُزْنِ لا يَبْلى وَ يُبْلينا
|
انّ الزَّمانَ الّذى قَدْ كانَ يُضْحِكُنا
|
بِقُرْبِهِمْ صارَ بِالتَّفْريقِ يُبْكينا
|
حالَتْ لِفُقْدانِهِمْ اءَيّامُنا فَغَدَتْ
|
سُودا وَكانَتْ بِهِمْ بِيضا لَيالينا
|
ترجمه :
گرديده بود.
عرض كردم : اى سيد و مولاى من ! آيا وقت آن نرسيده كه اندوه شما تمام و گريه تاناندك شود؟
امام سجاد عليه السّلام فرمودند: واى بر تو! يعقوب بان اسحاق بن ابراهمى عليهالسّلام ، نبى بن نبى بوده و دوازده پسر داشت ، خداوند يكى از پسرانش را از نظر اوغائب گردانيد، از اندوه هجران او، موى سرش سفيد گشت و از انبوه غم كمرش خم شد وچشمانش از بسيارى گريه ، نابينا گرديد وحال آنكه هنوز فرزندش زنده بود، ولى من به چشم خود ديدم كه پدر و برادر و هفده نفراز اهلبيتم در برابر چشم خويش ، آن دشمنان كافر كيش ، كشته و بر خاك افكندند؛ پسچگونه اندوه من تمام و گريه ام اندك شود؟!
مؤ لف گويد: من به همين مناسبت به اشعارىتمثل مى جويم و آن ابيات را در اين جا ذكر مى نمايم :
((من مخبر....))؛ يعنى كيست آنكه به شهيدان كربلا خبر رساند كه از درود خود لباسحزن و اندوه را به ما پوشانيدند، لباس اندوهى را كه هرگز كهنه و پوسيده نمىگردد بلكه او باقى است تا آنكه بدنهاى ما را پوساند؛ همان روز گارى كه ما را بهقرب و وصال ايشان تاكنون خندان مى داشت ، اكنون به سبب فراق آنان ما را گريانيددورى هميشگى ايشان ، روزگار مرا دگرگون و سياه گردانيد، پس از آنكه شبهاى تاريكما را منور ساخته بود.
متن عربى :
وَ هاهُنا مُنْتَهى ما اءَرَدْناهُ، وَ مَنْ وَقَفَ عَلى تَرْتيبِهِ وَرَسْمِهِ مَعَ اخْتِصارِهِ وَ صِغَرِ حَجْمِهِعُرفَ تَميزُهُ عَلى اءَبْناءِ جِنْسِهِ وَ فُهِمَ فَضيلَتُهُ فى نَفْسِهِ.
وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رِبِّ العالَمينَ وَ صَلاتُهُ وَ سَلامُهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرينَ.
مؤ لف گويد:
مؤ لف گويد: در اين جا نوشته ما به پايان مى رسد و هر كس از مطالعه كنندگان بادقت و امعان نظر آن را ملاحظه نمايد خواهد دانست كه به انحصار و صغر حجم چگونه برامثال خود امتياز و رجحان دارد.
مترجم گويد: اگر چه در اول ترجمه به عرض اخوان رسانيد كه ترجمه اين كتابشريف در اندك زمانى ختم گرديد و لكن چون در ايام ماه مبارك رمضانسال 1321 ه. ق بناى طبع گرديد، تفسير از اسلوباول به نظر قاصر ارجح آمد فلهذا با كمال جهد و كوشش متصدى اعراب و تصحيح لغاتو تعليق بعضى حواشى مفيده و تلفيق متن با ترجمه گرديدم و اشهد باللهكمال زحمت و مشقت در اين باب اتفاق افتاده بخصوص در تصحيح و ماخذلغات و از جمله ،مشقت فوق العاده آنكه در مقابله نمودن يك جز و ازاول كتاب فى الجمله تسامح گرديد، چون اين احقر مطلع گرديدم زحمت را بر خود قراردادم كه تمام جزو اول را مرور نموده و كاملا تصحيح نمايم .
اميد از اخلاق كريمه اهلكمال و ارباب فضل آن است كه بر لغزشها و خطاياى واقفهذيل عفو بپوشانند كه هيچ انسانى از خطا محفوظ نيست .
25 ماه ذى الحجة الحرام ، سال 1321 ه . ق
الا حقر القاصر: ابن محمد باقر الموسوى الدزفولى ، محمد طاهر عفى الله عنجرائمهما
اللهم اغفرلى و لمن له على حق من المومنين .
