بخش های کتاب
خلاصه و برداشتى از آيات سوره ابراهيم (ع ) اشاره به عموميت رسالت پيامبر اسلام (ص ) شبهه تناقض بين دو آيه و پاسخ به آن اشاره به نكته مفرد آوردن (نور) و جمع آوردن (ظلمات ) (لام ) در جمله : (لتخرج الناس ...) براى افاده غرض است نه عاقبت بيان اينكه وجود غرض و مصلحت در افعال خداوند براى رفع نيازيااستكمال نيست جهان فرق بين اغرض ما بندگان و اغراض خداى سبحان معناى عزت و عزيز و داراى عزت بودن خدا تعالى وجه آوردن هر دو صفت (عزيز) و (حميد) در دنباله آيه شريفه وجه تقدم صفت (عزيز) بر (حميد) در آيه شريفه حميد و عزيز بودن لازمه مالكيت مطلقه خداوند است وجود دو راه پيشا روى انسان : استحباب (انتخاب ) دنيا بر آخرت يا استحباب آخرتبردنيا معناى اينكه كافران راه خدا را كج مى خواهند (و يبغونها عوجا) توضيحى در مورد ارسالرسل به لسان قوم خود (ما ارسلنا منرسول الا بلسان قومه ) هدايت و ضلالت مربوط به پيامبران نبوده بلكه مشيت خداوند است داستان رسالت موسى (ع ) روشنترين مصداق عزت الهى در ميان انبياء مراد از (ايام الله ) در جمله (و ذكرهم به ايام الله ) (روايتى در بيان مراد از ايام الله ) نقل و برسى اقوالمفسرين درباره جمله (و اذتاذن ) معناى اين كلام موسى (ع ) كه فرمود: اگر سما وتمامىاهل زمين كافر شويد خدا غنى و حميد است حكايت تكذيب انبياء توسط اقوام پيشين ممكن هم است جمله (لا يعلمهم الا الله ) را اعتراضيه گرفت ، هر چند كه آنچه ماگفتيمبا سياق كلام مناسب تراست ، اقوال مفسرين در معناى آيه (الم ياءتكم نبؤ الذين ...) اقوال گوناگون مفسرين در معناى آيه (فردوا ايديهم فى افواههم ) معناى (فطر) و (فاطر) و اثبات توحيد ربوبى خداوند در اين آيه توضيح برهانى كه توحيد الوهيت و ربوبيت خدا را اثبات مى كند توضيح برهانى كه از جمله : (يدعوكم ليغفرلكم ...) براى اثبات نبوتعامهاستفاده مى شود معناى (من ) در جمله : (ليغفر لكم من ذنوبكم ) و وجوهى كه درباره آن گفتهشدهاست گفتار زمخشرى درباره تبعيض در جمله (من ذنوبكم ) توضيحى درباره معجزه در بيان جمله : (فاءتوا بسلطان مبين ) پاسخ انبياء به ايراد كفار معناى جمله : (و ما لنا ان لا نتوكل على الله ... و على اللهفليتوكل المتوكلون ) در گفتگوى انبياء(ع ) با مكذبان توضيح معناى (عود) در تهديد كفاره خطاب به پيامبران (ع ) و مؤ منان:(اولتعودن فى ملتنا) پاسخ خداوند در مقابل تهديد كافران مكذب : (لنهلكن الظالمين و لنسكننكمالارض...) (روايتى درباره شكر نعمت و چند روايت ديگردرذيل آيات گذشته ) رواياتى درباره معناى (صديد) اشاره به معناى (حق ) و بيان اينكه مراد از حق بودند خلقت آسمانها و زمينهدفداربودن عالم هستى است بيان جمله : (ان يشايدهبكم و ياءت بخلق جديد) و پاسخ به يكسؤال در اين مورد معناى جمله : (و برزوا الله جميعا) بيان بگو مگوى كفار در روز قيامت سخن شيطان با پيروان خود در قيامت معناى اينكه در قيامت شيطان به اتباع خود مى گويد: (خدا به شما وعده حق داد ومنبه شما وعده دادم ولى وفا نكردم ) بيان اينكه شيطان بر مردم سلطه اى ندارد و فقط دعوت به گناه مى كند رد كلام فخر رازى در خصوص استثناء در آيه شريفه بيزارى جستن شيطان و هر متبوع ديگرى از پيروان خود، در روز قيامت انسان مختار است و خود مسؤ ول نيك و بد اعمال خويش است وجوهى كه در مورد تركيب و معناى آيه : (الم تر كيف ضرب الله مثلا كلمة طيبة...)گفته شده است موارد اختلاف مفسرين در بيان معنى و مفاد مفردات آيه فوق الذكر بيان مراد از (كلمه طيبه ) اى كه به شجره طيبه تشبيه شده است مقصود از كلمه خبيثه كه به شجره خبيثه تشبيح شده شرك به خدا است آغاز و ادامه هدايت مؤ منين از ناحيه خداوند است (يثبت الله الذينآمنوابالقول الثابت ) چند معناى ديگر كه براى آيه : (يثبت الله الذين آمنوا...) ذكر كرده اند حكايت حال سردمداران و بزرگان ضلالت و ظلم كه كفران نعمت كرده مردم خود راهلاكتكشاندند انگيزه اصلى مشركين در شرك ورزيدن به عمد و اختيار وجه جمع بين دو آيه اى كه يكى وجود دوستى در قيامت اثبات و ديگرى نفى مىكند استدلال بر اختصاص ربوبيت براى خدا به اختصاص تدبير عام موجودات بهاو معناى (سخر لكم الفلك ) و سخر لكم الانهار) معناى سؤ ال و توضيح مراد از جمله : اتيكممنكل ما سالتموه : خداوند از تمام آنچه از او خواستيدبه شما داد) توضيحى درباره اينكه نعمت هاى الهىقابل شمارش نيست (و ان تعدوا نعمة الله لاتحصوها) روايتى درباره مراد از كلمه طيبه و كلمه خبيثه درآيه(مثل كلمة طيبة كشجرة طيبة ...) نقل ورد سخن (آلوسى ) كه در روايتى بنابر آن مراد از شجره خبيثه بنى اميهاندمناقشه كرده چند روايت در مورد سؤ ال قبر و تطبيق آيه : ( يثبت الله الذين آمنوا...) بر آن 92 چند روايت در تطبيق آيه : ( الذين بدلوا نعمة الله كفرا...) بر بنى اميه وبنىمغيره روايتى در اين باره كه اظهار عجز از شكر نعمتهاى الهى شكر است انعام به فرزندان ابراهيم (ع )، نمونه اى ديگر از انعام هاى خداى عزيز و حميد استظهار اينكه ابراهيم (ع ) دو بار از خداوند براى (مكه ) امنيت طلبيده است امنيتى كه ابراهيم (ع ) براى مكه خواست امنيت تشريعى بوده است درخواست ابراهيم (ع ) از خدا كه او و فرزندانش را از بت پرستى دور بدارد مقصود از (بنى ) كه ابراهيم (ع ) براى خود و آنان دورى از پرستش بتهارادرخواست نمود مراد از تبعيت در جمله : (فمن تبعنى فانه منى ) پيروى هم در اعتقاد و همدرعمل است ابراهيم (ع ) پيروى و تبعيت را ملاك انتساب افراد به خود دانست بى پايگى اشكالاتى كه درباره دعاى ابراهيم (ع ) مطرح شده ضعف پاسخهاى داده شده به اشكال فوق اشكال ديگرى بر كلام ابراهيم و بيان ضعف پاسخهاى داده شده به آن دعاى ابراهيم (ع ) بعد از بناى كعبه و ساخته و آباد شدن مكه بوده است نكته شايان توجه در دعاهاى ابراهيم (ع ) دلالت آيه بر اينكه (آزد) پدر ابراهيم نبوده است (روايتى در ذيل آياتى كه دعاى ابراهيم (ع ) را حكايت مى كنند) پاسخ به يك توهم : خداوند از ستمكارانغافل نيست ! عذاب استيصالشامل مؤ منين نمى شود با عذاب انقراض شرك ريشه كن مى شود معناى اينكه مكر ظالمان نزد خدا است هرچند مكرشان از جا كننده كوهها باشد گفتارى در معناى انتقام خدا و انگيزه و غايت آن (ان الله عزيز ذو انتقام ) انتقام فردى و انتقام اجتماعى بيان بطلان يك اشكال در ارتباط با انتقام گرفتن خداوند اقوال گوناگون مفسرين در معناى مبدل شدن زمين و آسمانها معناى بروز و ظهور خلق براى خداوند در روز قيامت (و برزو الله الواحدالقهار) پاداش و كيفر هر نفسى همان كرده هاى نيك و بد خود او است (روايتى درباره تبديل زمين در قيامت درذيل آيه : (يومتبدل الارض غير الارض ...) رواياتى كه مى گويد زمين در قيامت مبدل به نان مى شود روايتى از امام باقر(ع ) در ترتيت خلقت آسمانها و زمين مفاد كلى سوره مباركه حجر پشيمانى كافران : اى كاش مسلمان شده بوديم ! درخواست مشركان از پيامبر(ص ) كه بر ايشان ملائكه بياورد! جواب خداوند در مقابل اين درخواست باطل حق مطلب در معناى : (ما ننزل الملائكة الا بالحق ...) قرآن از هر گونه تحريف و تصرفى مصون است (روايتى در مورد خروج موحدان عاصى از جهنم و بقاء كافران در آندرذيل آيه : (ربما يود...) فصلاول : در بيان اينكه قرآن عصر حاضر همانقرآننازل بر پيامبر اسلام (ص ) است رواياتى كه بر عدم وقوع تحريف و تصرف در قرآن دلالت دارند استدلالاتى بر عدم وقوع زياده و نقص و تغيير در قرآن 157 دليل چهارم قائلين به تحريف : تكرار حوادث مربوط بهبنىاسرائيل در امت اسلام . بيان ضعف استدلال به اجماع براى اثبات عدم وقوع تحريف قرآن و زياد شدن درآن ضعف و قصور روايات دال بر وقوع تحريف در قرآن از نظر سند و دلالت دسيسه و جعل روايت دشمنان قرآن مخفى نماند(ع )" برسى نمونه هايى از آيات جعلى و ساختگى ! مجموع قرآن دلالت قطعى دارد بر اينكه در قرآن تحريفى رخ نداده است پاسخ به دو دليل ديگر قائلين به تحريف : استبعاد عقلى عدم تحريف وروايتىدرباره مصحف على عليه السلام خطاب به قائلين به تحريف : مقصود شما از نسخ تلاوت چيست ؟ پاسخ به دليل ديگر قائلين به تحريف : تكرار حوادث مربوط بهبنىاسرائيل در امت اسلام درباره جمع و تاءليف قرآن و جمع بين رواياتى كه برخى بر جمع قرآن درزمانپيامبر(ص ) و برخى بعد از آن حضرت دلالت دارند جمع و تدوين قرآن بر اساس يك قرائت در زمان عثمان آنچه از روايات مربوط به جمع و تاءليف قرآن استفاده مى شود دلالت روايات مربوط به جمع قرآن بر عدم تحريف قرآن خود عمده ترين دليل بر عدم وقوع تحريف است ترتيب سور قرآن در جمع اول و دوم كار صحابه بوده است ترتيب آيات قرآن نيز توفيقى نبوده و بدون دخالت صحابه انجام نشده است آيا ترتيب آيات قرآنى توفيقى است ؟ نقل كلام مازرى درباره دلالت روايت انس بر جمع قرآن بعد از پيامبر(ص ) و رد آن ايراداتى چند به قائلين به توفيقى بودن ترتيب آيات قرآنى رد روايات انساء كه از طرق عامه وارد شده و بر منسوخ التلاوه شدن پاره اى ازآياتوحى دلات مى كنند دلگرمى دادن به پيامبر(ص ) تا از انكار و استهزاء كفار دلتنگ و ناراحتنشود. معناى جمله : (كذلك نسلكه فى قلوب المجرمين ) تمسك به عجب آورترين معجزات در نظر كافران براىبيانحال درونى آنان عنايت به ياد آوردن زيبايى و زينت آسمان به نجوم و كواكب ، در موارد مختلف قرآن معناى (موزون ) و مراد از جمله : (انبتنا فيهامنكل شى ء موزون ) مقصود از: (من لستم له برازقين ) در آيه (و جعلنا لكم فيها معايش و من لستملهبرازقين ) معناى (شى ء)، (خزائن ) و (قدر معلوم ) و مراد آيه شريفه (و ان من شىءالا عندناخزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم ) وجوه و اقوال مختلف مفسرين در معنا و مراد از آيه شريفه (و ان من شى ء الاعندنا...) سخن يكى از مفسرين معاصر در معناى آيه و نقد آن بيان حقيقتى بسيار دقيق و معنائى ژرف در اين آيه شريفه سه حقيقت علمى از جهان هستى كه چهاردهقرنقبل قرآن افاده نموده است نظام خلقت بدون (موت و حيات ) نظامى تام و حكيمانه نمى بود (رواياتى درباره استراق سمع شياطين و رجم آنها با نجوم ودرذيل آيه : (ان من شى ء الا عندناخزائنه ) و...) رواياتى در ذيل آيه (و لقد علمنا المستقدمين منكم ...) معناى خلقت انسان از (صلصال من حماء مسنون ) توضيحاتى درباره معناى لغوى (جن ) آيا (جان ) همان جن است ؟(ع )" بحث در مبداء خلقت جن و تناسل و ذيريه داشتن او معناى كلمه (بشر) و نكته اى كه در التفات از تكلم به غيب در آيه : (واذاقال ربك ) هست معناى (سويته ) و (نفخت فيه من روحى ) و توضيحى در رابطه بين روح وبدن اشاره به وجه استثناء ابليس از ملائكه با اينكه او از جن است و نه از ملائكه وجه تقييد و تحديد لعنت بر شيطان تا روز جزا در: (ان عليك اللعنة الى يومالدين) وجه اينكه خداوند لعنت خود را به ابليس اختصاص داد (عليك لعنتى ) وجه تقيد و تحديد لعنت بر شيطان تا روز جزا در: (ان عليك اللعنة الى يوالدين) ابليس ماءمور به سجده بر نوع بشر بودند نه تنها آدم روزى كه تا آن به شيطان مهلت داده شده روز قيامت نيست ! (وقت معلوم ) به چه معناست و براى چه كسى معلوم است ؟(ع )" توضيح در مورد نسبت اغواء به خدا در (رب بما اعوتينى ...) وجوهى كه مفسران براى توجيه حمل جمله : (بما اغويتنى )براضلال ابتدائى خدا ذكر كرده اند جواب كلى به مفسران مزبود معناى جمله : (لا زينن لهم فى الارض ) و دلالت آن بر اينكه زمين ظرف اغواىشيطاناست مراد از (عبادت مخلصين ) كه از اغواى شيطان مصون هستند معناى بر خدا بودن راه شيطان (هذا صراط على مستقيم ) آيه : (ان عبادى ليس لك عليهم سلطان ...) متضمن سه جواب به ابليس است رواياتى چند درباره نفخ روح در كالبد آدم عليه السلام مقصود از (عبادى ) و استثناء در آيه شريفه و نقد نظر مفسران در اين خصوص اثبات سلطنت و ولايت براى ابليس ، با سلطنت مطلقه خدا منافات ندارد معناى اينكه جهنم هفت در دارد: (لها سبعة الواب ...) (متقين ) در آيه : (ان متقين فى جنات ...) اعم از (مخلصين ) در آيه : (الاعبادكمنهم المخلصين ) است نقد و ابطال سخن (فخر رازى ) كه گفته است مراد از (متقين ) كسانى است كهازشرك بپرهيزند بيان حال متقين در ورودشان به بهشت قضاهاى رانده شده اى كه در قرآن حكايت شده است رواياتى درباره نفخ روح در كالبد آدم عليه السلام چند روايت درباره وقت يوم معلوم در آيه (فانك من المنظرين الى يوم الوقت المعلوم) روايتى در بيان مراد از درهاى جهنم در ذيل جمله : (لها سبعة ابواب ...) چند روايت در تفسير و بيان مراد جمله : (اخوانا على سرر متقابلين ) بشارت و انذار در يك داستان و ارتباط آن باداستانهاىقبل از مغفرت خدا ماءيوس و از رحمت او نااميد نباشيد بيان آيات مربوط به ورود مهمانان ابراهيم (ع ) تعجب ابراهيم از بشارت داده شدن به فرزند، بر اساس استبعاد عادى بوده است معناى (غابر) و مراد از اينكه همسر لوط از (غابرين ) بوده است وارد شدن ملائكه بر (لوط) عليه السلام و گفتگوى بين ايشان و آن حضرت قضاى الهى به قطع نسل و انقراض قوم لوط قضاى الهى به قطع انسان و انقراض قوم لوط معناى آيه (لعمرك انهم لفى سكرتهم يعمهون ...) توضيحى در مورد (اصحاب ايكه ) و (اصحاب حجر) (چند روايت در ذيل برخى از آيات گذشته ) معناى آيه شريفه (و ما خلقنا...) بيان وهن استدلال هر يك از قائلين به جبر و تفويض به اين آيه شرفه براىاثباتمرام خود معناى (صفح ) و فرق آن با (عفو) و مفاد جمله : (فاصحالصفحالجميل ...) بيان اينكه مراد از (سبعا من المثالى ) سوره حمد است و اشاره به وجوهى كهدربارهاين تعبيرگفته است معناى (مثانى ) و اشاره به معناهائى كه ديگران براى آن گفته اند بيان چهار دستور به رسول الله (ص ) در آيه شريفه مقصود از (مقتسمين ) و وجه تسميه آنان به اين نام دستور علنى كردن دعوت به پيامبر(ص ): (فاصدع بما تؤ مر) توضيح اينكه مراد از (يقين ) در آيه : (و اعبد ربك حتى ياءتيك اليقين )مرگاست روايتى در توضيح معناى (فاصفحالصفحالجميل ) و (سبع مثالى ) و مراد از مقتسمين ) چند روايت درباره علنى شدن دعوت پيامبر(ص ) و نيز درباره پنج تن مستهزئينآنحضرت رواياتى در ذيل آيه (واعبد ربك حتى ياتيك اليقين ) بحثى فلسفى در چگونگى تكليف و دوام آن تكاليف الهى همواره ملازم آدمى بوده و بشر درهمهاخوال محتاج دين است بيان مفاد كلى سوره نحل و مكى و مدنى بودن آيات آن مراد از امر خدا و معناى (اتى امر الله فلا تستعجلوه ) و وجوهى كه در اينبارهگفته شده است رد نظريه ديگر مفسرين درباره مفاد آيه شريفه اشاره به آنچه كه از اين آيات قرآنى درباره حقيقت روح استفاده مى شود بيان معناى آيه : (ينزل الملائكة بالروح من امره ...) وجوه مختلفى كه مفسران در پيرامون معناى آيه فوق ذكر كرده اند بعثت پيامبران و انزال ملائكه منوط به مشيت خداوند است رد سخن بعضى مفسرين در استدلال به آيه بر عدم شرط استعداد و و قابليت درامررسالت اشاره به دو مرحله داشتن انذار پيامبران هم در عقيده و همدرعمل احتجاج بر وحدانيت خدا از دو جهت : از راه خلق كردن و از راه تدبير غرض از ذكر اينكه خلقت انسان از نطفه اى ناچيز است بيان بى شرمى و وقاحتبشراست اشاره به فوائد انعام (شتر، گاو، گوسفند) و هدف از خلقت آنها بر خدا است كه قصد سبيل (راه هدايت ) را معين و روشن كند (و على اللهقصدالسبيل ...) اختلاف دو فرقه اشاعره و معتزله در دلالت آيه سه قسم احتجاج براى سه گروه مختلف از انسانها بر وحدانيت خدا در ربوبيت معناى (وترى الفلك مواخر فيه ) اركان سه گانه الوهيت و ربوبيت : خالق بودن ، منعم بودن و عالم بودن به درونوبرون انسان رواياتى در ذيل آيه (اتى امر الله فلا تستعجلوه ) نقد استدلال برخى از علماء به روايات فوق الذكر روايتى كه در آن (اتى امر الله ) به ظهور مهدى عليه السلام تطبيق شده است رواياتى درباره حكم شرعى بول و گوشت چهارپايان دو روايت در تطبيق جمله : (و بالنجم هم يهتدون ) برائمهاهل بيت عليهم السلام اعتقاد به معاد لازمه توحيد كامل است بيان اينكه گمراه كنندگان همانند بار گناهان ناشى از اضلالشان را بر دوشمىكشند چگونگى تعدد وزر و عذاب در ازاء عمل واحد اشاره به استفاده هاى نادرستى كه از آيه (ليحملوا اوزارهم كاملة يوم القيمة ) مقصود از كسانى كه علم داده شده اند در آيه:(قال الذين اوتوا العلم ...) معصومين عليهم السلام هستند معناى آيه : (قيل للذين اتقوا ماذا انزل اليكم قالوا خيرا) و مراد از (الذيناتقوا) معناى (طيب ) و (طاهر) و مقصود از طيب بودن متقيندرحال توفى و مرگ تعلق مشيت خداوند (لوشاء الله ) به امر عدمى (ما عبدنا) در آيه و توجيه آن تقرير و تبيين استدلال مشركين براى بت پرستى خود پاسخ به دليل مشركين : تنها وظيفه پيامبران (بلاغ مبين ) است تقسيم امت ها به دو طائفه هدايت يافته و گمراه وجه اينكه گمراهى - به خلاف هدايت - به خود گمراهان نسبت داده شده است توضيح اينكه (ضلالت ) امر عدمى است و نمى توان گفت خدا آن را ايجاد كردهاست تسليت و دلدارى رسول خدا(ص ): نسبت به هدايت مشركين حريص مباش تفسير آيه توسط جبريون و مفوضه در جهت اثبات مذهب خود در قيامت ياورانى هستند كه مشركين از يارى آنها بهره مند نمى شوند مسئله رفع اختلاف و تبيّن آن يكى از معرفات روز قيامت است اشاره به تعابير مختلف از ايجاد خداى تعالى به:قول ، كلمه ، امر، اراده و قضاى خدا درذيل (اننقول له كن فيكون ) بحث روايتى (رواياتى در ذيل : (الذين اتوا العلم )، (... قالوا خيرا)،(قالوااساطير الاولين ) و...) نقشه قريش در برابر جذابيت دعوت پيامبر اكرم (ص )درذيل آيه (و اذا قيل لهم ماذا...) روايتى درباره سلطنت و قدرت نامحدود خدا مقصود از حسنه در دنيا كه خداوند به مهاجرين وعده داده مجتمع صالح اسلامى است علت توصيف مهاجرين به دو صفت صبروتوكل مفاد آيه : (و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا...) حصر رسالت در بشر عادى است معنا و موارد استعمال كلمه : (ذكر) مراد از اهل ذكر در فاسئلوا اهل الذكر) و اينكه مخاطبين اين خطاب كيانند معنا و مفاد آيه : (و انزل اليك الذكر لتبين للناسمانزل اليهم ...) وجوهى كه مفسرين در تفسير آيه گفته اند حجت بودن بيانات رسول الله و عترت او (ائمه ) عليهم الصلاة و السلام انذار و تهديد مشركين كه از در مكه به خدا و پيامبرانش گناه مى كردند(مكرواالسيئات ) مراد از (اخذ در تقلب ) و (اخذ بر تخوف ) كه مشركين بدان تهديد شدهاند گردش سايه اشياء نشانه خضوع و سجود موجودات در برابر خداست سجده جنبندگان آسمانها و زمين براى خدا به معناى خضوعوتذلل آنان در برابر خدا است توضيحى درباره استكبار در مقابل مخلوق ودرمقابل خالق توضيحى درباره در مقابل مخلوق و در مقابل خالق وجه عدم استكبار عملى ملائكه در برابر خداى سبحان رد استدلال برخى به آيه : (يخافون ربهم ...)براىقول به اينكه ملائكه مكلف بوده خوف و رجادارندوافضل از بشر هستند مقصود از جمله : (لا تتخدوا الهين اثنين ) و معنايى كه از نهى از دو خداگرفتناستفاده مى شود لازمه مالكيت مطلقه خدا اين است كه فقط او معبود و دين دائما از او باشد (له الدينواصبا) در تنگناها و شدائد، اميد بستن به مسبب الاسباب و دست به دامان او شدن فطرىانساناست توضيح اينكه كفران نعمت غات و غرض شرك ورزيدن مشركين است مقصود از اينكه مشركين بخشى از روزى خود را نصيب (ما لا يعملون ) قرار مىدهند منشاء و سبب اينكه مشركين ملائكه را مؤ نث و دختران خدا مى دانستند معناى جمله : (و لهم ما يشتهون ) و گفتگوئى كه در مورد شده است حكايت دختر كشى مشركين و نكوهش آن ايمان به آخرت منبع همه خيرات و بركات و ايمان نداشتن به آخرت ريشه همهگناهاناست . منزه بودن خداى تعالى از هر قبيح عقلى و طبعى و از اتصاف به صفات ممكنات معناى جمله (ولله المثل الاعلى ) اگر خدا مردم را به ظلمشان اخذ كند دابه اى روى زمين نخواهد ماند بيان ضعف استدلال به اين آيه براى قول به معصوم نبودن انبياء مراد از (امم ) و (اليوم ) در آيه : (تالله لقد ارسلنا الى امم من قبلك...) رواياتى كه در آنها اهل ذكر در جمله :(فاسئلوااهل الذكر) به اهل بيت عليهم السلام تفسيرشده است بيان اينكه با توجه به سياق آيات مرادازاهل ذكر اهل كتاب است و با قطع نظر از خصوصآيهمراداهل بيت عليهم السلام مى باشد چند روايت در معناى : (فاسئلوا اهل الذكر)، (افا من الذين مكروا)، (له الدينواصبا)و (لله المثل الاعلى ) مفاد آيه (ان فى ذلك لاية لقوم يسمعون ) معناى اينكه فرمود: شير خالص را از ميان فضولات شكم و خون به شمانوشانيديم معناى كلمه (سكر) و بيان مفاد آيه (تتخذون منه سكرا و رزقا حسنا...) عدم دلالت جمله : (تتخذون منه سكرا و رزقا حسنا) بر مباح بودن مسكرات رد مطالبى كه صاحب (روح المعانى ) در ارتباط با آيه مورد بحث بيان كردهاست معنا و موارد استعمال كلمه (وحى ) ايحائات و الهامات خداى سبحان بهزنبورعسل وجه اينكه آيه زنبور عسل به (لقوم يسمعون ) معناى جمله (فما الذين فضلوا برادى رزقهم على ما ملكت ايمانهم ...) وجوه ديگرى كه در معناى آيه فوق گفته شده است ذكر نعمت داشتن فرزندان و نوادگان وجوهى كه در معناى آيه : (ما لا يملك لهم رزقا فى السموات و الارض شيئا)گفتهشده است مراد از مثل زدن براى خدا كه از آن نهى فرموده است (فلا تضربواللهالامثال ) مثلى براى اثبات توحيد ربوبى با استناد به وحدت منعم اقامه حجت بر توحيد و اشاره به مساءله نبوت با ذكريكمثل چند وجه ديگر در تفسير آيه : (و ضرب الله مثلا رجلين ...) گفته شده است معناى (غيبت ) و (شهادت ) و مراد از غيبت آسمانها و زمين در (ولله غيبالسمواتوالارض ) بيان اينكه قيامت از غيب هاى سماوات و ارض است مفاد اينكه فرمود: امر ساعت (قيامت ) مانند چشم بر هم زدن يا نزديك تر از آن است عموميت قدرت خدا و نحوه تعلق آن به مخلوقات نكاتى كه از آيه : (ولله غيب السموات و الارض ...) استفاده مى شود بيان ضعف قولمفسرين به اينكه مراد علم به غيب آسمانها و زمين است چند روايت در تطبيق آيه (و اوصى ربكالىالنحل ...) بر پيامبر و اهل بيت او عليهم السلام روايتى در معناى (حفده ) و در تطبيق جمله : (منياءمربالعدل ) بر اميرالمؤ منين و ائمه عليهم السلام در آيه : (والله اخرجكم من بطون امهاتكم لا تعلمون شيئا) علم حصولى انساندربدو تولد نفى شده است سبب حقيقى پرواز مرغان در هوا خداى تعالى است پرواز مرغان در آسمان يكى از آيات الهى است ذكر نعمت خانه ، پوست و پشم و كرك و موى حيوان و... وجه اينكه درباره سرابيل فرمود: (شما را از گرما نگه مى دارد) و حفظ از سرماراذكر نكرد معناى آيه : (يعرفون نعمة الله ثم ينكرونها و اكثر هم الكافرون ) وجوهى كه درباره آيه (و اكثرهم الكافرون ) مفسرين گفته اند استدلال بعضى به آيه بر بطلان عقيده جبريها و نقد آن مراد از اينكه در قيامت از هر امتى شهيدى مبعوث مى گردد قيامت روز پاداش و كيفر است نه روز عمل و راهى به بازگشت از آن به حياتذنيوىنيست در عذاب ظالمان در آخرت تخفيف و تاءخيرى نيست مشركين در روز قيامت تسليم خدا مى شوند تسليم اضطرارى مشركين در قيامت در برابر خدا سودى به حالشان ندارد كافران مفسد عذابى بيش از ديگر كفار خواهند داشت تفصيلى در مورد شهادت (گواهى دادن )، شهيد و شهداء برسى و بيان وجه جمع بين مفاد آيات مختلف در مورد شهادت معناى اينكه قرآن بيان كننده هر چيزى است(تبيانالكل شى ء) روايتى در ذيل آيه : (يعرفون نعمة الله ثم ينكرونها...) و جئنابك شهيدا علىهؤلاء) چند روايت در ذيل جمله : (تبيانا لكل شى ء) اشاره به احتمام شديد در اسلام به اصلاح وضع جامعه اشاره به معنا و اقسام دوگانه عدل (فردى و اجتماعى ) بيان اينكه امر به عدل در (ان اللهياءمربالعدل و الاحسان ) امر به عدالت اجتماعى است امر به احسان نسبت به ديگران در (ان اللهياءمربالعدل و الاحسان ) و احسان نسبت به خويشاوندان در (ايتاء ذى القربى) نهى از فحشا و منكر و بغى در واقع امر به حفظ وحدت در مجتمع است سبب شناعت شكستن قسم تمثيل نقض عهد به پنبه كردن خود رشته انسان مسؤ ول است و اضلال خدا ابتدائى نيست و فرع بر ضلالت شخص گمراهاست نهى مستقل از اينكه هسم وسيله خدعه و دغلكارى قرار داده شود مقصود از اينكه فرمود: صابران را پاداش مى دهيم (با حسن ما كانوا يعملون ) ويژگيهاى حيات طيبه اى كه خداوند آن را به نيكوكاران وعده داده است وجوهى ديگر كه درباره مراد از حيات طيبه گفته شده است مراد از استعاذه به خدا از شيطان ، پناه جستن قبلى است استعاذه به خدا توكل به خدا است و ايمانوتوكل دو ملاك صدق عبوديت هستند گروهى كه شيطان بر آنان مسلط است اشاره به مساءله نسخ و حكمت آن و پاسخ به خرده گيرى مشركين در آيه شريفه :(واذا بدلنا آيه مكان اية ...) اتهام مشركين به پيامبر(ص ) در ارتباط با مسئله نسخ توضيحى در مورد اينكه با نزول آيات ناسخ خداوند ايمان مؤ منين را تثبيت مىكند شرح و تفصيل جواب خداى سبحان به افتراى مشركينبهرسول خدا(ص ) كه گفتند مردى غيرعرب به او مى آموزد رواياتى در ذيل آيه : (ان الله يامربالعدل و الاحسان ...) و بيان مراد ازعدل و احسان دو روايت در ذيل آيه : (من عمل صالحا من ذكر و انثى فلنحيينه حيوة طيبة ) رواياتى در ذيل آيه : (يقولون انما يعمله بشر...) مؤ من هرگز دروغ نمى گويد تهديد شديد عليه كفارى كه بعد از ايمان آوردن كافر و مرتد شدند معناى مهر زدن خدا بر دل ها و گوشها و ديدگان كفار وعده جميل به محاجرانى كه جهاد نموده صبورى كردند در قيامت هركسى به فكر خود بوده و از خود دفاع مى كند بحث روايتى (رواياتى درباره تقيه درذيل آيه : (الا من اكره ...) ونزول آن درباره عمار ياسر و...) مثلى متضمن هشدار نسبت به كفران نعمت و زنهار از عذاب مترتب بر آن نكاتى كه از آيه : (فكلوا مما رزقكم الله حلالا طيبا) استفاده مى شود نهى از بدعت در دين در اين آيه تحريم طيبات براى بنى اسرائيل ناشى از ظلم خودشان و عقوبت خدا دربرابرعصيان آنان بوده است در مغفرت و رحمت الهى بسوى همگان باز است بيان مراد از اينكه ابرهيم (ع ) يك امت بود ذكر اوصاف ابراهيم (ع ) كه آثار تدين به دين خنيف او است معناى آيه (انما جعل السبت على الذين اختلفوا فيه ...) و مقصود از اختلاف يهوددرسبت وجوهى كه مفسرين درباره اختلاف مذكور در آيه گفته اند معناى (حكمت )، (موعظه ) و (مجادله ) مراد از موعظه حسنه و جدال احسن در آيه : (ادعالىسبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة وجادلهم بالتى هى احسن ) وجه ترتيب در ذكر حكمت و موعظه و جدال در آيه و بيان ضعف سخن بعضىمفسريندرباره آن فضيلت صبر بر آزار مشركين و امر به پيامبر(ص ) به اينكه صبر كند و خدا بهاوصبر داده است (روايت در ذيل آيات : (ضرب الله مثلا...)، (ان ابراهيم كان امة ).(ادعوالىسبيل ربك )
