بسم الله الرحمن الرحیم
 
نگارش 1 | رمضان 1430

 

صفحه اصلی | کتاب ها | موضوع هامولفین | قرآن کریم  
 
 
 موقعیت فعلی: کتابخانه > مطالعه کتاب ترجمه‏غررالحکم‏ودررالکلم ج 6, سید هاشم رسولى محلاتى ( )
 
 

بخش های کتاب

     001 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     002 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     005 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     007 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     018 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     019 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     020 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     021 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     022 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     023 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     024 - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
     fehrest - ترجمه غرر الحکم و درر الکلم محلاتى ـ جلد ششم
 

 

 
 

10852 لا تدومحيرة الدّنيا، و لا يبقى سرورها، و لا تؤمن فجعتها. پاينده نمى‏ماند حيرانى دنيا،و باقى نمى‏ماند شادمانى آن، و ايمنى نيست از مصيبتها آن، مراد اينست كه از حيرانىكه در دنيا رو دهد اندوهگين نبايد شد و ايمن نماند، و همچنين مغرور بشادى آن نبايدشد، باقى نمى‏ماند و ايمن از مصائب آن نبايد بود و همواره حذر از آن بايد كرد بدعاو امثال آن پوشيده نماند كه «حيرة» در نسخه‏هاى كتاب بياء دو نقطه ضبط شده است  ومعنى آن همانست كه شرح شد و گمان مى‏رود كه صحيح «حبره» باشد بباء يك نقطه وناسخين بغلط آنرا بياء دو نقطه نوشته باشند و بنا بر اين معنى اين خواهد بود كه:پاينده نمى‏ماند شادى دنيا، زيرا «حبره»  بفتح حاء و سكون باء يك نقطه و فتح راء وبهاء در آخر بمعنى شاديست. و بنا بر اين جمله «و لا يبقى سرورها» عطف تفسير ياجمله مؤكّده خواهد بود و مقابل و قرينه آنها جمله «و لا تؤمن فجعتها».

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  419

10853 لا يسعدأحد الّا باقامة حدود اللَّه، و لا يشقى أحد الّا باضاعتها. نيكبخت نمى‏گردد هيچكس مگر بپاى دانستن حدود  خدا، و بدبخت نمى‏گردد هيچ كس مگر بضايع كردن آنها، ظاهراينست كه مراد به «حدود خدا» همه احكام اوست كه به آنها جدا كرده چيزها و كارها رااز يكديگر و امتياز داده از هم، مثل اين كه پاره را حلال كرده، و پاره را حرام، وهمچنين ساير احكام شرعيّه، و بنا بر اين ظاهرست كه نيكبخت نمى‏گردد هيچ كس مگربپاى داشتن آنها، يعنى بعمل به آنها، و بدبخت نمى‏گردد هيچ كس مگر بضايع كردنآنها، يعنى ترك عمل به آنها، يا خصوص منعهاى حق تعالى است از آنچه منع كرده ازآنها و حرام گردانيده و بنا بر اين نيز انحصار نيكبختى در پاى داشتن آنها و بدبختىدر ضايع كردن آنها ظاهرست، و امّا حمل حدود بر ظاهر آنها، يعنى حدودى كه حق تعالىاز براى بعضى محرّمات قرار داده مثل زنا و شراب و غير اينها پس خالى از اشكالى نيستزيرا كه برپاى داشتن آنها اگر چه سبب نيكبختى مى‏شود و ضايع-  كردن آنها باعثبدبختى هر گاه كسى از اهل آن باشد أمّا انحصار نيكبختى در آن و بدبختى در اين درستنمى‏نمايد، و اللَّه تعالى يعلم.

10854 لا ورعأنفع  من ترك المحارم و تجنّب المآثم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  420

نيست پرهيزگاريى سودمندتر از ترك حرامها و اجتناب گناهانچنانكه مكرّر مذكور و شرح شد.

10855 لا يأمنأحد صروف الزّمان، و لا يسلم من نوائب الأيّام. ايمن نيست أحدى از تغييرات زمان، وسالم، نمى‏ماند از مصيبتهاى روزگار، غرض شكوه از زمانست و اين كه اعتماد بر آننبايد كرد و مغرور بآن نبايد شد.

10856 لا يهلكعلى التّقوى سنخ أصل، و لا يظمأ عليها زرع. هلاك نمى‏شود بر پرهيزگارى أصل أصلى، وتشنه نمى‏ماند بر آن زرعى، مراد ترغيب بپرهيزگاريست و اين كه با بنا گذاشتن كارهابر آن هلاك نمى‏شود، يعنى باطل نمى‏شود ريشه اعتقادى و تشنه نمى‏ماند دانه عملى كهكاشته شود، و ممكن است مراد به «أصل» عملهاى بزرگ باشد و به «زرع» عملهاى خرد، يابأصل شخص عامل باشد و بأصل آن ذات آن و بزرع همان عمل باشد، و لفظ هلاك باين أنسباست.

10857 لا ينفعزهد من لم يتخلّ عن الطّمع و يتحلّ بالورع. سود نمى‏دهد زهد كسى كه خالى نباشد ازطمع، و زيور نيافته باشد بپرهيزگارى، «زهد» بمعنى ترك دنيا و بى رغبتى در آنست، و«سودمند نبودن آن با خالى نبودن از طمع» ظاهرست، چه زهد با طمع مجرّد دعوى زهدستيا زهد از بعضى لذّات دنيويست و اگر نه زهد كامل با طمع جمع نمى‏شود، و همچنين«سودمند نبودن آن با زيور نيافتن بپرهيزگارى» ظاهرست، چه ظاهرست كه ترك دنيا باارتكاب بعضى محرّمات بسبب رستگارى نمى‏گردد، و در أكثر نسخه‏ها «يتحلّى» واقع شدهبا ياء، و بنا بر اين ترجمه اينست كه: سود نمى‏دهد زهد كسى كه خالى نيست از طمع‏

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  421

و زيورى يابد بپرهيزگارى، يعنى هر چند با زيور يافتنبپرهيزگارى باشد سود نمى‏دهد و بنا بر اين مراد سود كامل بلكه أكمل است.

10858 لا تدركاللَّه جلّ جلاله العيون بمشاهدة الأعيان لكن تدركه القلوب بحقائق الايمان. درنمى‏يابد خدا را كه بزرگست بزرگى او چشمها بمشاهده چشمها، و ليكن در مى‏يابد او رادلها بحقيقتهاى ايمان، مراد اينست كه حق تعالى را چشمها بديدنى كه دارندنمى‏توانند ديد و ليكن دلها او را در مى‏يابند بحقيقتهاى ايمان، يعنى بايمانهاىكامل ثابت كه باو مى‏آورند و يقين باو ميكنند بمرتبه كه گويا او را مى‏بينند، وممكن است كه ترجمه «بمشاهدة الاعيان» اين باشد كه بمشاهده كه أعيان و ذوات چيزهاىديگر را ميكنند و در اين فقره مباركه ردّست بر فرقه مخذوله أشاعره از اهل سنّت كهتجويز رؤيت حق تعالى بچشم كرده‏اند و تفصيل مسئله و دلايل امتناع آن و ردّ مذهبايشان در كتب كلاميّه اصحاب ما رضوان اللَّه تعالى عليهم بر وجه كافى وافىمذكورست.

10859 لا الهالّا اللَّه عزيمة الايمان، و فاتحة الاحسان، و مرضاة الرّحمن، و مدحرة الشّيطان.كلمه طيّبه «لا إله الّا اللَّه» عزيمت ايمانست، و فاتحه احسان، و خشنودى رحمن، ودور كردن شيطان، يعنى كلمه طيّبه «لا إله إلّا اللَّه» «عزيمه ايمانست» يعنى گفتنآن و اعتقاد بآن فريضه‏ايست از فرايض ايمان بلكه اصل و اوّل فرايض آنست، يا اين كهتعويذيست از براى ايمان و حفظ آن، و «فاتحه و احسانست»، يعنى ابتداى نيكوكارى ومبدأ آنست يا گشاينده احسان حق تعالى است بصاحب خود، و «خشنودى رحمانست» يعنى سببرضا و خشنودى خداى بسيار مهربانست،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  422

و «دور كردن شيطانست»، يعنى دور كننده آنست، و ممكن است كهترجمه اين باشد كه: محلّ و جايگاه دور كردن شيطانست، يا بكسر ميم خوانده شود ومعنى اين باشد كه: آلت دور كردن شيطانست و همچنين در مرضاة نيز اين دو احتمالجاريست.

10860 لا شي‏ءأعود  على الانسان من حفظ اللّسان و بذل الاحسان. نيست چيزى سودمندتر بر آدمى ازنگهدارى زبان و بذل احسان.

10861 لا يعدم  الصّبورالظّفر و إن طال به الزّمان. كم نمى‏كند بسيار صبر كننده فيروزى را و اگر چه درازبكشد باو زمان، يعنى آخر بفيروزى مى‏رسد هر چند گاهى بعد از زمان درازى باشد.

10862 لا شي‏ءيذخره الانسان كالايمان باللَّه و صنائع الاحسان. نيست چيزى كه ذخيره كند آن راآدمى مثل ايمان بخدا و كرده شده‏هاى احسان، يعنى اينها بهترين ذخيره‏ها و پساندوزيهايند .

10863 لا يستقيمقضاء الحوائج الّا بثلاث، بتصغيرها لتعظيم و سترها لتظهر، و تعجيلها لثهنأ. راستنمى‏شود برآوردن حاجتها مگر بسه چيز، بكوچك شمردن آن تا بزرگ‏

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  423

نمايد، و پوشيدن آن تا ظاهر گردد، و تعجيل آن تا گوارا باشد،ظاهر اينست كه مراد به «پوشيدن آن تا ظاهر گردد» اينست كه بپوشاند آنرا و بمردماظهار نكند تا اين كه از براى محض رضاى حق تعالى باشد و آميخته بغرض ديگر نشود وباعث اهانت و خوارى صاحب حاجت نشود تا اين كه در قيامت ظاهر گردد از براى او و اجرو ثواب آنرا دريابد بخلاف اين كه اگر نپوشاند كه بر او ظاهر نشود و أجر و ثوابى درنيابد، يا أجر و ثوابى نداشته باشد كه نمايان باشد و بنظر در آيد.

10864 لا يدركأحد رفعة الآخرة الّا باخلاص العمل و تقصير الأمل و لزوم التّقوى. در نمى‏يابد كسىبلندى مرتبه آخرت را مگر بخالص گردانيدن عمل و كوتاه-  كردن امل و لازم بودنپرهيزگارى و جدا نشدن از آن.

10865 لا تقومحلاوة اللّذّة بمرارة الآفات. برابرى نمى‏كند شيرينى لذّت با تلخى آفتها، يعنىشيرينى لذّتهاى دنيا با تلخى آفتها كه در آن ميباشد.

10866 لا توازىلذّة المعصية فضوح الآخرة و أليم العقوبات. برابرى نمى‏كند لذّت معصيت با رسوائىآخرت و دردناك عقوبتها.

10867 لا يصبرعلى مرّ الحقّ الّا من أيقن بحلاوة عاقبته. صبر نمى‏كند بر حقّ تلخ مگر كسى كهيقين كرده باشد بشيرينى عاقبت آن صبر.

10868 لا يفوزبالجنّة الّا من حسنت سريرته و خلصت نيّته. فيروزى نمى‏يابد ببهشت مگر كسى كه نكوباشد نهان او و خالص باشد نيّت او.

10869 لا يتركالعمل بالعلم الّا من شكّ فى الثّواب عليه.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  424

ترك نمى‏كند عمل كردن بعلم را مگر كسى كه شكّ داشته باشد درثواب بر آن، يعنى يقين كامل نداشته باشد بآن، زيرا كه با يقين كامل بآن گنجايشندارد كه كسى از سر آن بگذرد از راه كاهلى، يا از براى لذّتهاى خسيسه دنيّه دنيوى.

1870 لا يعملبالعلم الّا من أيقن بفضل الأجر فيه. عمل نمى‏كند بعلم مگر كسى كه يقين داشته باشدبافزونى أجر در آن، زيرا كه تا آن يقين نباشد كسى متحمّل تعب و زحمت آن نمى‏شود.

10871 لا تكملالمروّة الّا باحتمال جنايات المعروف. كامل نمى‏شود آدميّت مگر ببرداشتن جنايتهاىمعروف، ظاهر اينست كه مراد به «معروف» احسان باشد از عطاها و برآوردن حاجتهاىبرادران و امثال آنها، و مراد به «جنايتهاى آنها» نقصانهاى مالى باشد كه در عطاهاميباشد و زحمتها و تعبها باشد كه در برآوردن حاجتها بايد كشيد و مراد اين باشد كهكامل نمى‏شود آدميّت مگر بتحمّل اين نقصانها و تعبها و زحمتها، و اللَّه تعالىيعلم.

10872 لا يتحقّقالصّبر الّا بمقاساة ضدّ المألوف. متحقّق و ثابت نمى‏شود صبر و شكيبائى مگر برنجكشيدن ضدّ الفت داشته شده، ممكن است مراد اين باشد كه: صبر بهمين محقّق نمى‏شود كهمصيبتى كه واقع شد بر او جزع نكند بلكه با آن بايد كه هر گاه الفت بچيزى داشتهباشد كه شرعا بدى يا ناخوشى داشته باشد با وجود قدرت بر آن ترك كند آنرا و رنج وتعب آنرا بر خود گذارد و بكشد، يا اين كه تا كسى چنين نكند و عادت بآن نكند درمصائب صبر نتواند كرد و نمى‏شود كه جزع و بيتابى نكند، و در بعضى نسخه‏ها«المعروف» بجاى «الصّبر» است و بنا بر اين ممكن است مراد اين باشد كه: معروف واحسان كامل متحقّق نمى‏شود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  425

مگر برنج كشيدن ضدّ مألوف مثل اين كه عطا كند چيزى را كه خودمحتاج باشد بآن و بسازد بتعب و زحمتى كه در ترك آن باشد و مألوف او نباشد، وبعطاهائى كه از فضل مال باشد و باعث تعب و زحمتى از براى او نشود احسان كاملمتحقّق نمى‏شود، و همچنين متحقّق نمى‏شود ببر آوردن حاجتهائى كه تعب و زحمتى كهمألوف او نباشد در آن نبايد كشيد بلكه احسان كامل وقتى متحقّق مى‏شود كه حاجتى رابر آورد كه در آن رنج و تعبى كشد كه مألوف او نباشد و اللَّه تعالى يعلم.

10873 لا يكونالمؤمن الّا حليما رحيما. نمى‏باشد مؤمن مگر بردبار رحم كننده، ظاهر اينست كه مرادمؤمن كامل باشد.

10874 لا يصدرعن القلب السّليم الّا المعنى المستقيم. صادر نمى‏شود از دل سليم مگر معنى مستقيم،يعنى دلى كه سالم باشد از رشك و كينه و ساير اخلاق نكوهيده صادر نمى‏شود از او وقصد نمى‏كند مگر كار راست درست را، پس كسى كه خواهد كه خلاف آن نكند بايد كه دلخود را از آنها پاك گرداند.

10875 لا يرأسمن خلا عن الأدب و صبا الى اللّعب . مهتر كرده نمى‏شود كسى كه خالى باشد از ادب وميل كند ببازى و لعب، و در بعضى نسخه‏ها «لا يرأس»  است و بنا بر اين ترجمه اينستكه: مهتر نمى‏شود.

10876 لا يفلحمن و له باللّعب ، و استهتر باللّهو و الطّرب. رستگار نمى‏گردد كسى كه واله باشدببازى و لعب، و شيفته شده باشد بلهو و طرب.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  426

10877 لا يستغنىعامل عن الاستزادة من عمل صالح. بى‏نياز نمى‏گردد هيچ عمل كننده از طلب زياد كردناز عمل صالحى يعنى كسى بجائى نمى‏رسد از أعمال صالحه كه بس باشد او را و ديگر طلبزياده بر آن نبايد بكند بلكه بهر مرتبه كه برسد بايد كه طلب زياده بر آن بكند،زيرا كه فضل و كرم حق تعالى غير متناهى است و هر چند عمل صالح بنده زياد شود أجر وثواب او را زياد ميكند و بجائى نمى‏رسد كه زياده بر آن نتواند داد، با آنكه آدمىهر چند عمل صالح كرده باشد جزمى نيست بقبول شدن آنها و رستگار شدن او بسبب آنها،پس تا تواند بايد كه زياد كند آنها را شايد كه يكى از آنها قبول شود و رستگار گرددبسبب آن.

10878 لا يستغنىالحازم أبدا عن رأى سديد راجح. بى‏نياز نمى‏گردد دور انديش هرگز از رأى درست راجح،يعنى دورانديش بايد كه در هيچ كار مهمّى شتاب نكند تا اين كه در آن باب تحصيل كندرأى درست راجح در ميزان اعتبار بتفكّر و تدبّر و مشورت با عاقل دانا.

10879 لا ينتصفمن سفيه قطّ الّا بالحلم عنه. استيفاى حقّ خود نمى‏شود از هيچ سفيهى هرگز مگرببردبارى از او، يعنى هر گاه سفيهى يا بى‏أدبى درشتى با كسى بكند انتقام كشيدن ازاو و استيفاى حقّ خود از او باينست كه بردبارى كند و در صدد تلافى ديگر برنيايد،چه اين معنى او را بسيار ناخوش آيد و تلافى درشتى و بى ادبى او باين مى‏شود و اوديگر ترك مى‏دهد، بخلاف اين كه در برابر درشتى كنند با او و ايذا و آزارى رسانندباو كه او را از آن چندان بد نمى‏آيد بلكه خوش مى‏آيد تا اين كه زياده كند آنچه راميكرد و ترك ندهد آنرا، و مراد به «سفيه» چنانكه مكرّر مذكور شد نادان يا تنگ حلميا بى‏حلم است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  427

10880 لا يقابلمسى‏ء قطّ بأفضل من العفو عنه. در برابر كرده نمى‏شود گنهكارى هرگز بچيزى افزونتراز درگذشتن از او.

10881 لا خير فىالمعروف الى غير عروف. نيست خيرى در احسان كردن بسوى غير عروفى، ظاهر اينست كهمراد به «عروف» در اينجا بسيار شناساست، يعنى كسى كه حقّ احسان را خوب شناسد وداند نه صبور يعنى بسيار صبر كننده كه معنى معروف «عروف» است.

10882 لا يزكوعند اللَّه سبحانه الّا عقل عارف، و نفس عزوف. پاكيزه نمى‏شود نزد خداى سبحانه يافزايش نمى‏كند نزد خداى سبحانه مگر عقلى عارف و نفسى عزوف، يعنى عقل عارف بخير وشرّ كارها بعلوم و معارف، و «نفسى عزوف» بفتح عين بى‏نقطه و ضمّ زاء بانقطه، يعنىبى‏رغبت در دنيا و برگردنده از آن.

10883 لا خير فىالكذّابين، و لا فى العلماء الأفّاكين. نيست خيرى در كذّابان، يعنى بسياردروغگويان و نه در علماى افّاكان يعنى برگردانندگان مردم از راه حقّ، و «افّاك»بمعنى كذّاب نيز شايع است نهايت در اينجا ظاهر آن معنيست.

10884 لا خير فىقوم ليسوا بناصحين و لا يحبّون النَّاصحين . نيست خيرى در قومى كه نيستند ناصحان ودوست نمى‏دارند ناصحان را، يعنى صاف و خالص نيستند با يكديگر يا با مردم، و دوستنمى‏دارند مردم صاف خالص را، يا نيستند نصيحت كنندگان و دوست نمى‏دارند نصيحت كنندگانرا.

10885 لا خير فىالدّنيا الّا لأحد رجلين، رجل أذنب ذنوبا فهو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  428

يتداركها بالتّوبة، و رجل يجاهد نفسه على طاعة اللَّه سبحانه.نيست خيرى در دنيا مگر از براى يكى از دو مرد، مردى كه گناه كرده باشد گناهانى راپس او تدارك و بازيافت كند آنها را بتوبه و رجوع و پشيمانى، و مردى كه جهاد كند بانفس خود بر فرمانبردارى خداى سبحانه.

10886 لا ينجومن اللَّه سبحانه من لا ينجو النَّاس من شرّه. رستگارى نمى‏يابد از خداى سبحانهكسى كه رستگارى ندارند مردم از شرّ او.

10887 لا يؤمناللَّه عذابه من لا يأمن النَّاس جوره. ايمن نمى‏گرداند خدا از عذاب خود كسى را كهايمن نيستند مردم از ستم او.

10888 لا يقربمن اللَّه سبحانه الّا كثرة السّجود و الرّكوع. نزديك نمى‏گرداند بخداى مگر بسيارىسجود و ركوع يعنى بسيارى نماز، و مراد اينست كه چيزى مثل آن نزديك نمى‏گرداند ياهر گاه بى آن باشد و مراد نزديكى معنويست و رفعت و بلندى مرتبه در درگاه او.

10889 لا يذهبالفاقة مثل الرّضا و القنوع. نمى‏برد درويشى و احتياج را چيزى مثل خشنودى و رضابنصيب و بهره خود.

10890 لا لوملهارب من حتفه. نيست ملامتى از براى هيچ گريزنده از مرگ خود. ممكن است مراد كسىباشد كه بگريزد از جائى كه مظنّه مرگ او باشد مثل جائى كه وبا يا طاعونى در آنپيدا شود، و ممكن است كه مراد بمرگ شامل قتل نيز باشد و بنا بر اين بايد تخصيص دادبغير جهاد شرعى، و در جهاد شرعى نيز در بعضى صور كه تجويز آن شده.

10891 لا خير فىأخ لا يوجب لك مثل الّذى يوجب لنفسه.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  429

نيست خيرى در برادرى كه لازم نگرداند از براى تو مثل آنچه لازممى‏گرداند از براى نفس خود.

و فرموده است آن حضرت عليه السّلام در وصف جهنّم.

10892 لا يظعنمقيمها، و لا يفادى أسيرها، و لا تقصم كبولها، لا مدّة للدّار فتفنى، و لا أجلللقوم فيقضى . حركت نمى‏كند اقامت كننده در آن، و فديه داده نمى‏شود أسير آن، وشكسته نمى‏شود بندهاى گران آن، نيست مدّتى از براى آن خانه پس فانى شود، و نه اجلىاز براى قوم آن پس بگذرد، يعنى مقيمان و ساكنان در آن حركت نمى‏توانند كرد ببيرونرفتن از آن، و رهائى نمى‏يابند اسيران آن باين كه فديه داده شود از براى رهائىايشان، چنانكه كفّار در دنيا اسير كه مى‏شدند گاهى بفديه رهائى مى‏يافتند، وبندهاى گران كه دارند نمى‏توان شكست كه از آن خلاص شوند و مدّت معيّنى نيست ازبراى آن خانه كه خراب و فانى شود بعد از آن، بلكه هميشه و پاينده باشد، و «نهأجلى» يعنى زمان معيّنى از براى حيات ايشان كه بگذرد آن و بميرند بعد از آن و خلاصگردند از آن عذاب، و ممكن است كه أجل بمعنى مرگ باشد و ترجمه اين باشد كه و نهمرگى از براى قوم آن كه بميرند هر گاه برسند آن، و بنا بر اين مفرد آوردن «يقضى»ممكن است كه باعتبار لفظ قوم باشد.

و فرموده است در وصف كسى كه مذمّت فرموده او را:

10893 لا يحتسبرزيّة، و لا يخشع تقيّة، لا يعرف باب الهدى فيتّبعه، و لا باب الرّدى فيصدّ عنه.گمان نمى‏كند هيچ مصيبتى را، و فروتنى نمى‏كند از راه ترسى، نمى‏شناسد در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  430

هدى را پس تابع گردد آن را، و نه درد وى را پس اعراض كند ازآن، يعنى مغرور است بدنيا و گمان نمى‏كند كه مصيبتى پيش او آيد در آن، و فروتنىنمى‏كند از براى خدا از راه ترسى كه داشته باشد از او، و نمى‏شناسد در هدى و راهراست و دين حقّ را تا اين كه پيروى كند آن را، و نه در ردى، يعنى هلاكت و ضلالت راتا اين كه اعراض كند از آن.

10894 لا مرحبابوجوه لا ترى الّا عند كلّ سوء. مباد وسعت و فراخيى يعنى خوشيى از براى رويهائى كهديده نمى‏شود مگر نزد هر بديى، مراد مذمّت جمعيست كه ديده نمى‏شوند مگر نزد هرواقعه ناخوشى و نفرين بر ايشان باين كه خوشيى از براى ايشان مباد و مراد ياجمعى‏اند كه خواهان فتنه و آشوبند و هر فتنه و آشوبى كه شد دنباله آن ميشوند و درغير آنها كسى نمى‏بيند و نمى‏شناسد آنها را، يا عمله موتى كه در غير مصائب ديدهنمى‏شوند، و بنا بر اين غرض نهى از چنين شغل و پيشه است و كراهت آن، و در نهجالبلاغه گفته كه: اين را فرموده در وقتى كه گناهكارى را آورده بودند و با او بودغوغاء يعنى جمعى كثير مخلوط بيكديگر، و بنا بر اين مراد معنى اوّل است و شامل معنىدويم نيز مى‏تواند بود و در بعضى نسخه‏هاى كتاب مذكور لفظ «كلّ» نيست و ترجمهاينست كه: ديده نمى‏شود مگر بنزد بديى، و اين ظاهرترست .

10895 لا رياسةكالعدل فى السّياسة. نيست رياستى مانند عدل در سياست يعنى سياست رعيّت، و مراد به«سياست رعيّت» چنانكه مكرّر مذكور شد امر و نهى ايشانست و مراد اينست كه: نيسترياست و مهتريى مانند رياست و مهتريى كه با عدل در سياست رعيّت باشد.

10896 لا خير فىالمنظر الّا مع حسن المخبر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  431

نيست خيرى در منظر مگر با نيكوئى مخبر يعنى نيست خيرى درنيكوئى منظر يعنى صورت و هيئت كه جايگاه نظرست مگر با نيكوئى مخبر يعنى مگر بانيكوئى خبر از او و اين كه او را بنيكوئى وصف كنند يا نيكوئى جايگاه خبر از او كهاحوال او باشد، يا نيكوئى آنچه خبر مى‏دهند بآن از او كه همان احوال او باشد، وممكن است كه مراد به «مخبر» خبر دادن او باشد و مراد مطلق كلام باشد، يا مراد به«مخبر» زبان باشد و مراد اين باشد كه: نيست خيرى در نيكوئى صورت مگر با نيكوئىكلام و سخن، يا نيكوئى زبان باز بهمان اعتبار، و بر هر تقدير مراد يا ظاهر آن باشدكه نيكوئى اصل سخن گفتن باشد يا نيكوئى سخنان.

10897 لا خير فىشيمة كبر و تجبّر و فخر. نيست خيرى در خوى تكبّر و نخوت و فخر كردن.

10898 لا ينبغيأن يعدّ عاقلا من يغلبه الغضب و الشّهوة. نيست سزاوار اين كه شمرده شود عاقل كسىكه غلبه ميكند بر او غضب و شهوت.

10899 لا تنجعالرّياضة الّا فى نفس يقظة. سود نمى‏دهد رياضت مگر در نفسى بيدار، «رياضت» در اصلتعليم كردن اسب است و بآن اعتبار معلّم آن را «رايض» گويند و مراد در اينجا نصيحتو تربيت است و اين كه آن سود نمى‏دهد مگر در نفسى كه بيدار باشد و خواب غفلت او رافرو نگرفته باشد، و در بعضى نسخه‏ها بعد از يقظه و همه نيز هست و ظاهر اينست كهوهميست از بعضى ناسخين و اين كه اين فقره اخت فقره بعد است و بنا بر اين آخر فقره بايد«يقظه» باشد، يا اين كه مجموع يك فقره است باضافه واو عطفى ميانه آنها چنانكه دربعضى نسخه‏ها موجودست و بر تقدير صحّت آن ممكن است «وهمة» يك كلمه باشد بفتح واو وكسر هاء و فتح ميم و ترجمه اين باشد كه: مگر در نفسى.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  432

بيدار كه آنچه گويند بيفتد در خاطر او و دل او قفل نشده باشدبمرتبه كه پند و موعظه در آن در نيايد، يا مگر در نفسى بزرگ مرتبه، يا مگر در نفسىرام كه سركشى زياد نداشته باشد، يا مگر در نفسى صاحب قوّت كه قوّت بر مخالفت هوا وهوس خود داشته باشد.

و ممكن است كه واو واو عطف باشد و «همّة» بكسر هاء و تشديد ميممفتوح باشد و ترجمه اين باشد كه: مگر در نفسى بيدار و در همّت و عزمى يعنى در صاحبهمّت و عزمى كه ترك آن شهوت و خواهش خود تواند كرد، و در بعضى نسخه‏ها «فى ذى نفسيقظة و همّة» است يعنى مگر در صاحب نفسى بيدار و همّتى، و بنا بر آن تكلّف معنىآخر كمترست، و اللّه تعالى يعلم.

10900 لا تنفعالصّنيعة الّا فى ذى وفاء و حفيظة. نفع نمى‏دهد احسان مگر در صاحب وفائى و حميّتى،و مراد حميّت نيكوست.

10901 لا خير فىلذّة توجب ندما، و شهوة تعقب ألما. نيست خيرى در لذّتى كه لازم سازد پشيمانيى را،و شهوتى كه از پى آورد المى را.

[و فرموده استدر وصف آل محمّد عليهم السّلام:]

10902 لا يقاسبآل محمّد صلوات اللَّه عليهم من هذه الامّة أحد، و لا يستوى بهم من جرت نعمتهمعليه أبدا. سنجيده نمى‏شود با آل محمّد-  رحمتهاى خدا بر ايشان باد-  از اين أمّتهيچ كس، و برابر نمى‏شود با ايشان كسى كه روان شده نعمت ايشان بر او هرگز، «آل»بمعنى أهل است نهايت مخصوص شده استعمال آن در اهل كسى كه بزرگيى بوده باشد او رابحسب آخرت يا دنيا مانند آل ابراهيم عليهم السلام‏

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  433

و آل فرعون عليه اللعنه، و مراد اينست كه در فضل و شرف هيچ كساز اين امّت سنجيده نمى‏شود با آل پيغمبر كه آن حضرت است و ساير أئمّه معصومينصلوات اللَّه و سلامه عليهم أجمعين و در نهج البلاغه «لا يسوّى بهم» است يعنىبرابر گردانيده نمى‏شود و اين بحسب لغت ظاهرترست، زيرا كه استعمال «يستوى» بمعنى«برابر مى‏شود با او» معروف نيست و در بعضى نسخه‏هاى اين كتاب «لا يساويهم» استيعنى مساوى نيست با ايشان، و اين هم خوب است و در اكثر نسخه‏هاى قاموس «استويته»بمعنى «برابر كردم آنرا با آن» نقل كرده و بنا بر اين در اينجا «لا يستوى» بصيغهمجهول خوانده مى‏تواند شد بر قياس «لا يقاس» يعنى برابر كرده نمى‏شود نهايتاستعمال آن بنظر نمى‏رسد، و در بعضى نسخه‏هاى بجاى «استويته» «أسويته» است و ظاهرصحّت آنست در هر صورت مراد آنست كه مرتبه ايشان يعنى آل محمّد عليهم السّلامبرترست از همه ديگران و مراد به «كسى كه روان شده نعمت ايشان بر او» سايرمسلمانانست كه اسلام و هر شرف و فضيلتى كه دارند نعمتيست كه روان شده از پيغمبرصلى اللَّه عليه و آله بر ايشان، و هر نعمتى كه از كسى بكسى برسد چنانكه صاحب آناز آن راه حقّى دارد بر او، اهل او نيز با او شريك‏اند و بآن اعتبار حقّى بر اودارند خصوصا آن اهل كه بعضى بمنزله نفس آن حضرت و باقى هر يك پاره از او بودند وهر يك را در ترويج اسلام و استحكام آن حقّ عظيمى بود خصوصا آن حضرت را صلواتاللَّه و سلامه عليه چنانكه مشهور و معروفست و محتاج ببيان نيست، و ممكن است كهمراد به «نعمت ايشان» اين باشد كه وجود هر نعمتى كه ديگران دارند همه نعمتيست كهاز ايشان روان شده بر ايشان، زيرا كه دنيا بوجود ايشان برپاست و همين كه خالى شوداز آن در ساعت فرو رود زمين و برگردد آنچه بر آنست چنانكه در أحاديث بسيار واردشده.

10903 لا شرفأعلى من التّقوى.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  434

نيست شرف و بلندى مرتبه بالاتر از پرهيزگارى.

10904 لا تلفأعظم  من الهوى. نيست تلفى عظيمتر از هوى و هوس، زيرا كه آن سبب تلف دين و آخرتمى‏گردد و كدام تلف عظيمتر از آن باشد.

10905 لا عملأفضل  من الورع. نيست عملى افزونتر از پرهيزگارى و ورع.

1ق0906 لا ذلّأعظم  من الطّمع. نيست خواريى عظيمتر از طمع.

10907 لا لباسأفضل  من العافية. نيست جامه افزونتر از عافيت، مراد عافيت از بيماريها و مخاوفدنيويست و تشبيه آن بجامه باعتبار فرو گرفتن آنست بدن را مانند جامه.

10908 لا شي‏ءأفضل  من إخلاص عمل فى صدق نيّته. نيست چيزى افزونتر از خالص كردن عملى در راستىنيّت يعنى از اخلاص عملى كه در راستى نيّت كرده مى‏شود يعنى نيّت در آن راست ودرست باشد از براى خدا و اين بمنزله بيان اخلاص عمل است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  435

10909 لا شي‏ءأحسن  من عقل مع علم، و علم مع حلم، و حلم مع قدرة. نيست چيزى نيكوتر از عقلى باعلمى، و علمى با حلمى، و حلمى با قدرتى، يعنى حلمى كه با وجود قدرت بر تلافى وانتقام باشد.

10910 لا ينصحاللّئيم أحدا الّا عن رغبة أو رهبة، فاذا زالت الرّغبة و الرّهبة عاد الى جوهره.صاف و خالص نمى‏شود لئيم با كسى مگر از راه رغبتى يا ترسى، پس هر گاه زايل شود آنرغبت و آن ترس برگردد بسوى گوهر خود، مراد به «لئيم» دنىّ پست مرتبه است و مراداينست كه اوصاف و خالص سلوك نمى‏كند با كسى مگر اين كه رغبتى داشته باشد در احساناو يا ترسى داشته باشد از او، پس هرگاه زايل شود آن، برميگردد بگوهر ذات خود و عملميكند بر وفق مقتضاى آن كه شرارت و بدى باشد، و ممكن است كه در وقت رغبت يا ترس درباطن نيز صاف شود و چون آن زايل شود برگردد بهمان ذات و خود و ناصافى آن.

10911 لا نعمةأهنأ  من الأمن. نيست نعمتى گواراتر از امنيّت.

10912 لا سوأةأقبح  من المنّ. نيست خوى بدى زشتتر از منّت گذاشتن، زيرا كه آن خوى بديست كه بعبثاحسانها را نيز باطل ميكند بخلاف خويهاى بد ديگر كه همين بدى خود را دارند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  436

10913 لا خير فىقلب لا يخشع، و عين لا تدمع، و علم لا ينفع. نيست خيرى در دلى كه فروتنى نكند وچشمى كه اشك نريزد، و علمى كه نفع ندهد، يعنى سودى نداشته باشد از براى آخرت مثلبعضى علوم كه متعلّق بعقايد دينيّه و تكاليف شرعيّه نباشد و از مقدّمات آنها نيزنباشد يا آن علوم نيز هر گاه عمل نشود بر وفق آنها.

10914 لا خير فىعمل الّا مع اليقين و الورع. نيست خيرى در عملى مگر با يقين و پرهيزگارى، يعنىيقين بأحوال مبدأ و معاد و پرهيزگارى در عمل.

10915 لا تسكنالحكمة قلبا مع شهوة. ساكن نمى‏شود حكمت دلى را با شهوتى، مراد بحكمت چنانكه مكرّرمذكور شد علم راست درست است و مراد اينست كه صاحب آن كسى مى‏شود كه شهوتها وخواهشهاى دنيوى را از خود سلب كرده باشد، يا اين كه اگر بعد از تحصيل آن شهوتى دردل او بهم رسد آن علم زايل شود از او و مبدّل شود بجهل و اعتقاد فاسد.

10916 لا حكمةالّا بعصمة. نيست حكمتى مگر بعصمتى، يعنى مگر بنگهداريى از جانب حق تعالى كه معيناو باشد پس آدمى بايد كه هميشه متوسّل بدرگاه او باشد و سؤال عطاى آن و بقاى آننمايد، و ممكن است مراد به «عصمت» نگهدارى خود باشد از معاصى و حرامها و اين كهحكمت بى‏آن حاصل نشود، يا اگر شده باشد رحلت كند و مبدّل گردد بجهل.

10917 لا قوىّأقوى ممّن قوى على نفسه فملكها. نيست توانائى تواناتر از كسى كه توانا باشد بر نفسخود پس مالك شده‏

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  437

باشد آن را يعنى آن را در فرمان خود در آورده باشد.

10918 لا عاجز  أعجزممّن أهمل نفسه فأهلكها. نيست ناتوانى ناتوانتر از كسى كه وا گذاشته باشد نفس خودرا، پس هلاك كرده باشد آنرا.

10919 لا غنى معسوء تدبير. نيست توانگريى با بدى تدبيرى يعنى حاصل نمى‏تواند شد با آن، و اگر حاصلشده باشد هر گاه با آن باشد در اندك زمانى زايل شود، و در بعضى نسخه‏ها «تبذير»:بجاى «تدبير» است و ترجمه اينست كه: با بدى اسرافى يعنى اسرافى كه بدست يا باسرافزيادى كه بدتر از اسراف كم است.

10920 لا فقر معحسن تدبير. نيست درويشيى و حاجتى با نيكوئى تدبيرى، يعنى با وجود نيكوئى تدبيردرويشى و فقر باقى نمى‏ماند بلكه مبدّل مى‏شود بتوانگرى، يا اين كه با نيكوئىتدبير مى‏توان قناعت كرد به آن چه باشد و خود را محتاج مردم نساخت كه آن حقيقتتوانگريست.

10921 لا يكونالعالم عالما حتّى لا يحسد من فوقه، و لا يحتقر من دونه، و لا يأخذ على علمه شيئامن حطام الدّنيا. نمى‏باشد عالم عالم تا اين كه رشك نبرد كسى را كه بالاتر از اوباشد، و كوچك نشمارد كسى را كه پست‏تر از او باشد، و فرا نگيرد بر علم خود چيزى رااز حطام دنيا، يعنى از براى حكمى كه كند يا از براى تعليمى كه نمايد، و «حطام»بضمّ حاء و طاء هر دو بى نقطه چنانكه قبل از اين مذكور شد شكسته ريزه گياه خشك راگويند، و «متاع دنيا» را حطام گويند باعتبار تشبيه بآن در كم قدرى و بى اعتبارى.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  439

حرف ياء

حرف ياء بلفظ «ينبغي»

از آنچه وارد شده از سخنان حكمت آميز حضرت أمير المؤمنين علىّبن أبى طالب عليه السّلام در حرف ياء بلفظ «ينبغي» كه بمعنى «سزاوار ميباشد» است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  440

فرموده است آن حضرت عليه السّلام:

10922 ينبغيللعاقل أن لا يخلو فى كلّ حالة عن طاعة ربّه و مجاهدة نفسه. سزاوار ميباشد از براىعاقل اين كه خالى نشود در هر حالى از فرمانبردارى پروردگار خود و جهاد كردن با نفسخود.

10923 ينبغيللعاقل أن يعمل للمعاد، و يستكثر من الزّاد، قبل زهوق نفسه، و حلول رمسه. سزاوارميباشد از براى عاقل اين كه عمل كند از براى روز بازگشت، و رغبت كند در بسيار ازتوشه پيش از بيرون رفتن نفس خود، و فرود آمدن در قبر خود.

10924 ينبغيللمؤمن أن يستحيى اذا اتّصلت له فكرة فى غير طاعة. سزاوار ميباشد از براى مؤمن اينكه شرم كند هر گاه پيوسته شود از براى او تفكّرى در غير طاعتى، يعنى بپيوندد باويا اين كه تفكّر پيوسته كه امتدادى داشته باشد حاصل شود از براى او، و دويم بحرف لامأنسب است يعنى «له» و بنا بر اوّل «به» با باء أظهر بود.

10925 ينبغيللمؤمن أن يلزم الطّاعة، و يلتحف الورع و القناعة. سزاوار ميباشد از براى مؤمن اينكه لازم گردد طاعت را و جدا نشود از آن، و بپوشد جامه پرهيزگارى و قناعت را.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  441

10926 ينبغي لمنعرف اللَّه سبحانه أن لا يخلو قلبه من رجائه و خوفه. سزاوار ميباشد از براى كسى كهبشناسد خداى سبحانه را اين كه خالى نشود دل او از اميد خدا و بيم او.

10927 ينبغي لمنعرف نفسه أن يلزم القناعة و العفّة. سزاوار ميباشد از براى كسى كه بشناسد نفس خودرا اين كه لازم باشد قناعت و عفّت را، يعنى هر كه همين قدر معرفت بهم رساند كه خودرا بشناسد سزاوارست كه لازم باشد آنها را و جدا نشود از آنها، يا اين كه هر كه نفسخود را بشناسد حرص آن را در دنيا و رغبت آن را در حرامها ميداند پس سزاوارست ازبراى او كه لازم باشد قناعت را كه اگر از آن جدا شود فى الجمله طلب زيادتى كند پسبهيچ مرتبه نمى‏ايستد و بهر مرتبه كه رسيد طلب زياده بر آن ميكند و هميشه در تعب وزحمت طلب مى‏باشد، و همچنين سزاوارست كه لازم باشد عفّت را، زيرا كه همين كه از آنجدا شود و راه ارتكاب حرامى هر چند صغيره باشد بخود بدهد ديگر ضبط خود نمى‏تواندكرد و يك بار خبردار مى‏شود كه در گناهان بسيار افتاده و خود را هلاك كرده.

10928 ينبغي لمنعرف الدّنيا أن يزهد فيها و يعزف  عنها. سزاوار ميباشد از براى كسى كه شناخته باشددنيا را اين كه بى‏رغبت باشد در آن و برگردد از آن.

10929 ينبغي لمنعرف دار الفناء أن يعمل لدار البقاء. سزاوار ميباشد از براى كسى كه شناخته باشدسراى فنا را اين كه عمل كند از براى سراى بقا.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــص  442

10930 ينبغي لمنعلم شرف نفسه أن ينزّهها عن دناءة الدّنيا. سزاوارست از براى كسى كه بداند شرف نفسخود را اين كه پاكيزه دارد آنرا از پستى دنيا، مراد شرف مطلق نفس انسانيست واستعداد و قابليتى كه دارد از براى رسيدن بمراتب عاليه أخروى هر چند شرف ديگرنداشته باشد.

10931 ينبغي لمنعرف سرعة رحلته أن يحسن التّأهّب لنقلته. سزاوارست از براى كسى كه بداند شتاب كوچكردن خود را اين كه نيكو كند آماده شدن را از براى رحلت خود.

10932 ينبغيللعاقل أن يقدّم لآخرته، و يعمر دار اقامته. سزاوارست از براى عاقل اين كه پيشفرستد از براى آخرت خود، و آباد كند سراى اقامت خود را.

10933 ينبغي لمنعلم سرعة زوال الدّنيا أن يزهد فيها. سزاوارست از براى كسى كه بداند شتاب زايل شدندنيا را اين كه بى‏رغبت باشد در آن.

10934 ينبغي لمنأيقن ببقاء الآخرة و دوامها أن يعمل لها. سزاوارست از براى كسى كه يقين كند بباقىبودن آخرت و پايندگى آن اين كه عمل كند از براى آن.

10935 ينبغي لمنعرف اللَّه سبحانه أن يرغب فيما لديه. سزاوارست از براى كسى كه شناخته باشد خداىسبحانه را اين كه رغبت كند در آنچه نزد اوست.