مرحوم آية اللّه سيد محمد فشاركى (وفات يافته 1316 يا 1318 ه.ق ) استاد مرحوم آيةاللّه العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى بود. گفت بعد از وفات مرحوم آية اللّهالعظمى حاج ميرزا حسين شيرازى (ره )⁽¹⁰⁵⁾ پدرم توسط من به مرحوم آقا ميرزا محمدتقى شيرازى ⁽¹⁰⁶⁾ پيام داد اگر ايشان خودشان را اعلم از من مى دانند تقليد زن وبچه خود را به ايشان رجوع دهم ، چنانچه مرا اعلم مى دانند تقليد زن و بچه خود را بهمن ⁽¹⁰⁷⁾ ارجاع دهند. فرمود من اين پيغام را كه بردم ميزا تاءملى كرده گفت : خدمت آقاعرض كن خودشان چگونه مى دانند من اين سؤال را خدمت آقا عرض ‍ كردم ايشان فرمود به جناب ميرزا عرض كن شما در اعلميت چه چيزىرا ميزان قرار مى دهيد؟ اگر دقت نظر ميزان باشد من اعلمم پيغام را آوردم فرمود خودشانكدام يك از اينها را ميزان قرار مى دهند من برگشتم اين جواب را كه سؤال بود به پدرم عرض كردم آقا تاءملى كردند و گفتند دور نيست دقت نظر ميزان باشد.آنگاه فرمود: عموما از ميرزا محمد تقى شيرازى تقليد كنيم ⁽¹⁰⁸⁾.

محمد بن ابى عمير، معروف به (ابن ابى عمير) از شاگردان برجسته امام كاظمپارسايى مخلص بود، با بزازى زندگانى مى گذاند.
وى به يكى از مؤمنان ده هزار درهم قرض داد. آن مؤمن ورشكسته و فقير شد. هنگامى كهوقت پرداخت قرضش فرارسيد، خانه خود را فروخت ، ده هزار درهم تهيه كرد و به درخانه ابن ابى عمير آمد، و در زد.
ابن ابى عمير بيرون آمد، آن مؤمن ده هزار درهم را به او داد.
ابن ابى عمير: اين مال را از كجا آورده اى ؟ آيا ارث به تو رسيده است ؟
مؤمن : نه .
ابن ابى عمير: آيا كسى آن را به تو بخشيده است ؟
مؤمن : نه ولى خانه ام را فروختم تا قرضم را ادا كنم .
ابن ابى عمير: امام صادق عليه السلام فرمود: (بر انسان لازم نيست كه به خاطربدهكارى اش خانه خود را بفروشد) اين پول را بردار كه من به آن نيازى ندارم .سوگند به خدا، اكنون به يك درهم نيز نيازمندم ، ولى هرگز حتى يك درهم ازپول تو را نمى پذيرم ⁽¹⁰⁹⁾.
بدين ترتيب ، شاگرد تربيت شده امام كاظم عليه السلام با بدهكار مستضعف رفتارىانسانى نمود.
رسول اكرم فرمود:
من انظر معسرا كان على اللّه فى كل يوم صدقهبمثل ما له عليه حتى يستوفى حقه ؛ كسى كه بدهكار تهيدستى را مهلت دهد بر خداستكه براى او در هر روز به اندازه طلب خود پاداش صدقه به او بدهد تا آن هنگام كهطلبش را پرداخت كند⁽¹¹⁰⁾.
نيز فرمود:
من اراد ان يظله اللّه فى ظل عرشه يوم لا ظل الا ظله فلينظر معسرا او يدع له عن حقه ؛ كسىكه مى خواهد خداوند او را در سايه عرش خود در آن روز كه سايه اى جز سايه خدا نيستقرار دهد، به بدهكار مهلت دهد، يا حقش را به او ببخشد⁽¹¹¹⁾.
نيز فرمود:
من يسر على مؤمن و هو معسر، يسر اللّه عليه حوائجه فى الدنيا و الآخرة ؛ اگر كسى برمؤمن تنگدستى آسان بگيرد و به او مهلت دهد، خداوند بر او در مورد نيازهاى دنيا وآخرتش آسان مى گيرد⁽¹¹²⁾.

يكى از علما و پارسايان بزرگ كه از اولياى خداوند بود، مرحوم محقق اردبيلى (ره ) استكه به زبان علما به (محقق اردبيلى ) و نزد عامه مردم به مقدس اردبيلى شهرت دارد، اودر بين سالهاى 920 تا 930 ه.ق در روستايى نزديكاردبيل ، كه اكنون جزء شهرستان اردبيل است ، چشم به جهان گشود. نام او ملا احمد بنمحمد اردبيلى است كه از اعاظم مجتهدين و فقها قرن دهم بود.
او در علوم فقه ، كلام ، حكمت ، فلسفه ، تفسير و حديث ، استاد بود و از لحاظ زهد و تقواو قدس و ديانت نظير نداشت .
او داراى تاءليفات ارزشمند، مانند: آيات الاحكام (به نام زبدة البيان فى براهين احكامالقرآن )، شرح ارشاد علامه حلى ، و حديقة الشيعه و حاشية شرح الهيات التجريد مىباشد.
او به سال 993 هجرى قمرى در نجف اشرف به لقاء اللّه پيوست ، و مرقد شريفش درايوان مقدس بارگاه ملكوتى اميرالمؤمنين على عليه السلام است ⁽¹¹³⁾
تاريخ تولد او معلوم نيست ، به طور تقريب مى توان گفت كه وى در هفتاد سالگى ازدنيا رفته است ، و وقت تولد او بين 920 تا 930 ه. ق بوده است !
علامه مجلسى در شاءن و مقام مقدس اردبيلى مى نويسد:
(محقق اردبيلى از لحاظ زهد و تقوا و كمالات علمى و معنوى بر قله بزرگ و نهايى دستيافته است ، و در ميان علماى قبل و بعد، كسى را كه نظير او باشد، نشنيده ام ، خداوند بيناو و امامان معصوم رابطه نزديكى برقرار ساخت ، و كتابهايى را تاءليف نموده در نهايتدقت و تحقيق است ⁽¹¹⁴⁾.
محقق اردبيلى بر اثر نهايت زهد و ورع و فضايل اخلاقى و معرفت در سطحى از مقاماتعالى بوده كه كرامت هاى متعددى از او سرزده است ، براى اينكه او را بهتر بشناسيم نظرشما را به مطلب زير كه از سرگذشت هاى نورانى آن بزرگ مرد الهى است جلب مى كنم:
توجهى به فقرا در سالهاى قحطى و امداد غيبى
عالم بزرگ ، سيد نعمت اللّه جزائرى كه از شاگردان او است مى گويد: محقق اردبيلى درسالهاى قحطى و گرانى ، آنچه را از آذوقه و طعام در خانه داشت ، بين مستمندان تقسيممى نمود و براى خود به اندازه يك سهم از سهم فقرا مى گذاشت ، در يكى از سالهاىقحطى ، چنين كرد، همسرش ناراحت و خشمگين شد و به او گفت : (فرزندانمان را در چنينسالى ، وامانده و تهيدست باقى گذاشتى ، تامثل ساير مردم به گدايى بيفتند؟)
محقق اردبيلى ، از همسرش گذشت و به مسجد كوفه رفت و در آنجا به اعتكاف (عبادت سهروزه همراه روزه و نماز) پرداخت ، در روز دوم اعتكاف ، شخصى چند بار گندم مرغوب و آردخوب ، كه بر پشت چهارپايان قرار داده بود، به خانه او آورد و به همسرشتحويل داد و گفت : (اين بارها را صاحب منزل (محقق اردبيلى ) كه اكنون در مسجد كوفهبه اعتكاف اشتغال دارد فرستاده است .)
هنگامى كه ايام اعتكاف تمام شد، و محقق اردبيلى به خانه اش بازگشت ، همسرش به اوگفت : (طعامى را كه توسط آن اعرابى فرستاده بودى بسيار مرغوب و خوب بود.)
محقق اردبيلى كه از اين طعام بى خبر بود، دريافت كه از جانب خداوند و امداد الهى بوده ،حمد و سپاس الهى را به جاى آورد⁽¹¹⁵⁾.
اهميت دادن به تحصيل علم و دانش
نقل شده : محقق اردبيلى هرگاه از نجف اشرف به كربلا براى زيارت قبر منور امام حسينعليه السلام مى آمد، در كربلا نماز خود را از روى احتياط، جمع مى خواند، (يعنى هم تماممى خواند و هم شكسته ) و مى گفت : طلب علم واجب است ، ولى زيارت مرقد امام حسين عليهالسلام سنت مستحب است ، و هنگامى كه سنت مستحب ، مزاحم حكم واجب شد، به هميندليل ، از چنين مستحبى نهى شده ، وقتى كه نهى شد، سفر براى آن ، سفر گناه است ، ونماز در سفر گناه ، تمام است نه شكسته . با اينكه او هنگام رفت و آمد به كربلا هموارهدر مسير راه و در هر فرصت ديگر به مطالعه كتب و تفكر درمسائل مشكل علوم مى پرداخت ⁽¹¹⁶⁾
تواضع و نهايت پارسايى
يكى از زائران نجف اشرف ، محقق اردبيلى را در مسير راه ديد، او را نشناخت ، زيرا او بهخاطر لباسهاى ساده اى كه مى پوشيد با ساير مردم چندان تفاوتى نداشت ، از اوخواست كه لباسش را بشويد.
محقق اردبيلى ، در خواست او را پذيرفت ، و شخصامشغول شستن لباس ‍ چركين آن مرد شد، در اين وقت شخصى به محضر محقق اردبيلى آمد،افراد ديگر نيز آمدند و از ماجرا اطلاع يافتند، آن مرد را سرزنش كردند كه چرا جسارتكردى و لباس چركين خود را به محقق اردبيلى دادى بشويد؟
محقق اردبيلى ، آنها را از ملامت و سرزنش باز مى داشت و مى فرمود: (حقوق برادران باايمان بيش از اين است كه تنها لباس آنها را بشوييم ⁽¹¹⁷⁾.)
نهايت احتياط
محقق اردبيلى به طور مكرر و بسيار، از نجف اشرف و كاظمين به قصد زيارد، مسافرتمى كرد، و در اين سفرها الاغ يا قاطر ى را كرايه مى نمود، و سوار بر آن شده ، و خود رابه كاظمين مى رسانيد، در يكى از سفرها، هنگامى كه مى خواست از كاظمين به سوى نجفحركت كند، شخصى از اهالى بغداد، نامه اى به دست او داد، تا آن را به يكى از اهالىنجف برساند، او نامه را گرفت و از مركب پياده شد، و پياده به راه افتاد، وقتى علت آنرا پرسيدند، در پاسخ گفت : من از كرايه دهنده اجازه نگرفته ام كه به همراه سنگينىاين نامه ، سوار بر مركبش شوم ⁽¹¹⁸⁾.
رابطه او با حضرت على عليه السلام و امام زمان (عج )
علامه مجلسى (ره ) از جماعتى نقل مى كند كه آنها از عالم بزرگوار (امير علام ) كه ازشاگردان برجسته محقق اردبيلى بود نقل كردند كه گفت : در يكى از حجره هاى صحنمطهر على عليه السلام بودم ، نيمه هاى شب شخصى را ديدم كه به طرف مرقد مطهر علىعليه السلام مى آمد، به نزديك رفتم تا ببينم كيست . ديدم استادم (مولا احمد اردبيلى )است ، خود را مخفى نمودم ديدم او كنار در حرم رفت ، در بسته با رسيدن او باز شد، اووارد حرم گرديد شنيدم او با كسى سخن مى گفت ، سپس از حرم بيرون آمد و در حرم بستهگرديد، او از حرم خارج گرديد و من به دنبال او حركت كردم ، بى آنكه او از من آگاهباشد، او به سوى كوفه رفت و به مسجد كوفه وارد گرديد و به كنار محراب رفت ،و در آنجا مدتى توقف نمود و سپس بازگشت و از مسجد بيرون آمد و به سوى نجف اشرفروانه شد، من در تاريكى به دنبال او حركت مى كردم ، وقتى كه به نزديك ستون حنانهرسيد، سرفه مرا گرفت ، نتوانستم سرفه ام راكنترل كنم او به من متوجه شد و مرا شناخت و فرمود: تو امير علام هستى ؟ گفتم : آرى ،فرمود: در اينجا چه مى كنى ؟ عرض كردم : من از آن وقتى كه وارد حرم مطهر على عليهالسلام شدى تاكنون همراه تو هستم ، تو را به صاحب اين قبر (اشاره به قبر على ع )سوگند مى دهم كه آنچه امشب براى تو اتفاق افتاده از آغاز تا انجام براى من بگويى !
فرمود: با اين شرط كه تا زنده ام به كسى نگويى ، به تو خبر مى دهم .
من به او اطمينان دادم كه تا زنده است به كسى نگويم ، وقتى كه اطمينان يافت ، چنينتوضيح داد:
من در بعضى مسائل در بن بست قرار مى گيريم و هرچه فكر مى كنم ، نمى توانممشكل آن مساءله را حل كنم ، به قلبم خطور مى كند كه كنار قبر مطهر على عليه السلامبروم و جواب آن مساءله را از آن حضرت بپرسم ، امشب به حرم مشرف شدم ، و به مناجاتبا خدا پرداختم و از درگاهش ‍ خواستم كه مولايم على عليه السلام پاسخ سؤال مرا بدهد، ناگاه صدايى از جانب قبر شنيدم ، به من فرمود: (به مسجد كوفه برو وسؤ ال خود را از قائم (عج ) بپرس ، زيرا امام زمان تو او است .) به مسجد كوفه كنارمحراب رفتم و مساءله ام را از امام قائم (عج ) پرسيدم ، آن حضرت پاسخ مرا داد، اينك بهخانه خود باز مى گردم ⁽¹¹⁹⁾.
نامه مقدس اردبيلى به شاه عباس و جواب او
شخصى در خدمت شاه عباس (يكى از شاهان معروف صفوى ) خطاى بزرگى كرده بود و ازترس او به نجف اشرف پناه برده بود، در آنجا نزد محقق اردبيلى رفته و از او خواستهبود كه نامه اى براى شاه بنويسد، تا شاه او را ببخشد.
محقق اردبيلى براى شاه عباس ، كه در اصفهان بود، چنين نامه نوشت :
بانى ملك عاريت ، عباس ، بدان كه اگر چه اين مرد ظالم بود، اكنون مظلوم مى نمايد،چنانكه از تعقيب او بگذرى شايد حق سبحانه و تعالى ، از پاره اى از تقصيرات توبگذرد، كتبه بنده شاه ولايت احمد اردبيلى .
وقتى اين نامه به شاه عباس رسيد، او در پاسخ آن چنين نوشت :
به عرض مى رساند عباس ، خدماتى كه فرموده بوديد، به جان منت داشته به تقديمرسانيد، اميد كه اين محب را از دعاى خير فراموش نكند كتبه كلب آستانه على عليه السلامعباس .
شاه عباس بسيار به محقق اردبيلى احترام مى كرد، و اصرار داشت كه او به ايران بيايد،ولى محقق اردبيلى جوار حضرت على را رها نكرد⁽¹²⁰⁾.
احترام شاه طهماسب به محقق اردبيلى
محقق اردبيلى در ضمن نامه اى از شاه طهماسب (يكى از شاهان صفوى ) خواسته بود كهبه سيدى كمك كند، و در آن نامه ، طهماسب را به عنوان برادر خوانده بود.
وقتى كه نامه به دست شاه طهماسب رسيد به احترام آن نامه برخاست ، و آن را خواندهناگاه ديد محقق اردبيلى او را با تعبير (برادر) ياد نموده است .
شاه طهماسب به حاضران گفت : كفنم را بياوريد، كفنش را آوردند، او آن نامه را در ميانكفنش نهاد، و چنين وصيت كرد: (هرگاه از دنيا رفتم و مرا در ميان قبر نهاديد، اين نامه رازير سرم بگذاريد، تا به وسيله آن به دو فرشته نكير و منكر احتجاج كنم به اينكهمولايم احمد اردبيلى مرا به عنوان برادر، ناميده است ⁽¹²¹⁾.
جمال زيباى محقق اردبيلى بعد از مرگ به خاطر ولايت
پس از آنكه محقق اردبيلى از دنيا رفت ، مدتى بعد يكى از مجتهدين وارسته وى را در عالمخواب ديد كه بسيار زيبا و شكوهمند، با نورانيتى خاص از حرم اميرالمؤمنين على عليهالسلام بيرون مى آمد، از او پرسيد: (چه عمل تو را به اين مقام بسيار ارجمند رساندهاست ؟)
محقق اردبيلى در پاسخ گفت : (بازار اعمال كساد است ، هيچ چيزى بهحال ما سود نبخشيد جز ولايت و محبت صاحب اين قبر شريف ⁽¹²²⁾.
خواب عجيب محقق اردبيلى
از كمالات معنوى محقق اردبيلى اينكه : در عالم خواب ديد پيامبر اسلام صلى اللّه عليهوآله در جايى نشسته ، و حضرت موسى عليه السلام در محضر آن حضرت است ، موسىبه مقدس اردبيلى رو كرد و گفت : (نامت چيست ؟)
او در پاسخ گفت : (من احمد بن محمد بن اردبيلى ، ساكن فلان شهر و فلان محله و فلانخانه هستم .)
حضرت موسى عليه السلام به او گفت : من از تو يك سؤال كردم كه نامت چيست ؟ تو چرا آن قدر پاسخ طولانى دادى ؟
محقق اردبيلى در پاسخ موسى عليه السلام گفت : هنگامى كه خداوند از تو پرسيد (و ماتلك بيمينك يا موسى ؛ چه چيز در دست راست تو است اى موسى .)
تو نيز در پاسخ سؤ ال خدا، جواب طولانى دادى (به جاى اينكه بگويى اين عصاى مناست گفتى :
هى عصاى اتوكواء عليها و اهش بها على غنمى و لى فيها مآرب اخرى اين عصاى من است ،بر آن تكيه مى كنم ، برگ درختان را با آن براى گوسفندانم فرو مى ريزم و نيازهاىديگر را نيز با آن برطرف مى سازم .
(طه 18)⁽¹²³⁾.
موسى عليه السلام از پاسخ محقق اردبيلى قانع شد و به پيامبر اسلام صلى اللّه عليهوآله رو كرد و گفت : راست فرمودى كه : (علماء امتى كانبياء بنىاسرائيل ؛ علماى امت من همانند پيامبران بنى اسرائيل هستند⁽¹²⁴⁾.)

در ماجراى خونين 15 خرداد سال 1342 شمسى ،قبل از فرا رسيدن 15 خرداد گروهى از وعاظ برجسته تهران را دستگير كرده و زندانىكردند، خطيب بزرگ آقاى فلسفى را در شب 12 محرم پس از سخنرانى در مسجد شيخعبدالحسين تهرانى ، دستگير كردند ايشان را به شهربانى بزرگ تهران وارد كردندتا وارد اتاق نمودند كه 7 متر طول و 4 متر عرض ‍ داشت .
آقاى فلسفى ديد هفت الى هشت نفر از وعاظ جلوتر دستگير شده و در آنجا زندانى هستند، ازآن هنگام تا صبح افراد ديگرى مانند شهيد مطهرى و آية اللّه مكارم شيرازى را آوردند. تاصبح حدود بيش از پنجاه نفر را به زندان آوردند. آنقدر فضا تنگ بود كه براىخوابيدن نمى شد كه پاها را آزادانه دراز كرد.
فرداى آن روز پانزده خرداد بود و دائما صداى تيراندازى و آژير خطر به گوش مىرسيد.
اين زندان تا آخر صفر حدود 45 روز به طول انجاميد، و در زمان نخست وزيرى اسداللّهعلم بود، جالب اينكه در ايام محرم روزنامه توفيق به خاطر اينكه دولت بهقول خود عمل نكرده بود: 1- ارزان كردن نان 2- باز شدن مجلس شورا اين موضوع را بهصورت كاريكاتور ساخته بود، كه در آن علم (پرچم ) در جلو دسته سينه زنها قرار دادهبود، كه در وسط آن نوشته بود (علم )، كلمه علم دو معنى داشت : 1- پرچم 2- نام نخستوزير بود، نوحه خوانان با سينه زنها بادست خود به علم (پرچم ) اشاره مى كردند واين نوحه را دم مى دادند:
گفتى كه نان ارزان مى شه كو نان ارزانت عمت به قربانت
گفتى كه مجلس وا مى شه كو باغ بستانت عمت به قربانت
يكى از زندانيان روحانى به نام آقاى سيد ابراهيم ابطحى كه شخص شوخ طبع و با مزهاى بود، با استفاده از اين كاريكاتور و شعر گفت : بايد هر روزقبل از ظهر سينه زنى به راه اندازيم ، آقايان جوان زندانى هم به صورت سينه زن علم(نخست وزير) را مخاطب قرار دهند و آن دو بيت را بگويند و بقيه دم بگيرند، او دسته راتشكيل داد و خودش نوحه خوان شد، و ده پانزده نفر منبرى هاى جوان را نيز دور خود جمعكرد و بعد با آهنگ خوش اين نوحه را سر داد:
گفتى كه نان ارزان مى شه كو نان ارزانت عمت به قربانت
بقيه دو دستى سينه مى زدند و بيت دوم را دم مى گرفتند:
گفتى كه مجلس وا مى شه كو باغ و بستانت عمت به قربانت
طبعا افسر نگهبان نگران مى شد مى پرسيد چه خبر است ، جواب مى دادند محرم است وسينه مى زنند، ولى موضوع استهزاء علم نخست وزير وقت بود.
آقاى ابطحى خوشمزگى ديگرى نمود، يك نفر منبرى را كه عربى شكسته غير ادبى راخوب مى دانست پيدا كرد و از او درخواست كرد تا بيت مذكور را به عربى تعريب كند، تادو نوحه داشته باشيم او هم پذيرفت ، و بعد از يكى دو روز آن ابيات را چنين به عربىترجمه كرد:
كتلته رخصت الخبز وين الرخيصة فدتك عمتك يابن الخبيثة
بعد يكى از وعاظ كه به زبان تركى مسلط بود ابيات قوق را به تركى ترجمه كردو خواند به اين ترتيب آقا سيد ابراهيم ابطحى ابيات مذكور را به سه زبان با نوحهمحزون خواند و حاضران جواب مى دادند و سينه مى زدند.
به افسران نگهبان خبر مى رسيد كه زندانيان هر روز علم را به استهزاء مى گيرند،ولى نمى توانستند كارى كنند⁽¹²⁵⁾.
از عجائب روزگار اينكه : اسداللّه علم كه آنهمه براى رژيم شاه سينه سپر مى كرد، و درظلمهاى او شركت مى نمود، و سراپاى وجودش را جان نثار شاه نموده بود، و ازسال 1344 تا اوخر عمر وزير دربار شاهنشاهى بود، سرانجام در 25 فروردين 1357شمسى در دوران انقلاب در سن 58 سالگى در اثر بيمارى سرطان درگذشت⁽¹²⁶⁾.

اولين بار كه بلندگو به بازار آمد و به مسجد راه يافت ، مقدس مآبها و خشكه مقدسها ازآوردن آن به مسجد وحشت داشتند.
آقاى فلسفى براى اولين بار در مسجد سيد عزيزاللّه واقع در بازار تهران بابلندگو سخنرانى كرد، ولى خشكه مقدسها اعتراض كردند و در برابر آقاى فلسفىخطيب توانا و مشهور، موضع گرفتند، ايشان مى فرمايد:
يك شب مجلس عروسى پسر يكى از محترمين بود، در نصف اتاق بزرگى ائمه جماعات ومرحوم پدرم نشسته بودند، من هم بودم ، و در نصف ديگر اتاق افراد مقدس مآب بودند، درآن مجلس يكى از آن مقدس مآبها از پايين مجلس با صداى بلند گفت : (آقاى فلسفى خيلىحرفهاى خوبى مى زنيد، اما متاءسفم كه اين مزمار⁽¹²⁷⁾ را به مسجد آورديد، چرا بامزمار حرف مى زنيد عيب شما اين است .)
تازه سال اول بود كه بلندگو به مسجد آمده بود، و علماى مسجد نمى توانستند در آنمسجد چيزى بگويند، پس از آنكه آن آقا حرف خود را زد، با خونسردى پيشخدمت را صدازدم و گفتم : اين بشقاب گز را ببريد خدمت آن آقا، قدرىميل كند، آن آقاى مقدس مآب گفت : نه آقا من دندانم عاريه است ، گز لاى دندانم مى رود واذيتم مى كند و نمى توانم غذا بخورم .
گفتم : چرا دندان عاريه اى گذاشتيد؟ گفت : براى اينكه دندان ندارم و نمى توانم غذابخورم . گفتم : چرا عينك زده ايد؟ گفت : بدون عينك نمى توانم دور را ببينم ؟ بعد ازاينكه اين دو اقرار را از او گرفتم ، تند شده و گفتم : (شما دندان نداشتيد، رفتى دندانعاريه گذاشتى كه بتوانى غذا بخورى ، نمى توانستى دور را ببينى عينك زدى تا دوررا ببينى . اين كار شما حلال است اما من كه صدايم به آخر مجلس نمى رسد و ميكروفن راآورده ام كه صدايم به آنجا برسد، كار حرام كرده ام ؟... فتوا مى دهى ؟ بدعت مى گذارى؟)
با اين سخن من ، مجلس وضع عجيبى پيدا كرد، آقايان حاضران همبال گرفتند پسر آن عينكى و دندان عاريه اى كه مرد فهميده اى بود، دست پدرش راگرفت و از مجلس بيرون برد، و در اتاق ديگرى شروع كرد به او تندى كردن كه :(شما در هر جا مى خواهى اظهار عقيده كنى ، چرا حد خودت را نمى فهمى ؟) اين كار ما درآن مجلس صدا كرد، و در خيلى جاها منعكس شد و رفع بسيارى از محذورات براى جلوگيرىاز خشكه مقدسها گرديد⁽¹²⁸⁾.

(حنين ) سرزمينى است بين مكه و طائف ، كه در نزديك طائف واقع شده ، طائف در جنوبشرقى مكه به فاصله 12 فرسخى مكه است ، و چون اين جنگ در اين سرزمين واقع شدهبه نام (جنگ حنين ) خوانده مى شود.
سال هشتم هجرت بود، پيامبر روز دوم ماه رمضان با ده هزار نفر از مسلمانان از مدينه بهقصد فتح مكه حركت كردند، اين لشكر مجهز، به فرماندهى پيامبر صلى اللّه عليه وآلهپس از چند روز در ماه رمضان وارد مكه شدند؛ و با دادن 28 شهيد، مكه را فتح كردند، وپس از برافراشتن پرچم اسلام بر فراز مكه ، كم كم اسلام در آن سرزمين گسترشيافت ، به طورى كه دو هزار نفر از مشركان مكه ، مسلمان شدند؛ رفته رفته تمام قبيله هادر برابر قدرت بزرگ اسلام ، سر تسليم فرو آوردند و ديگر كسى نمى توانست بامسلمانان جنگ كند.
دو قبيله (ثقيف ) و (هوازن ) داراى تشكيلات و جمعيت بسيار بودند و به شجاعت و دلاورىشهرت داشتند، هرگز حاضر نبودند كه در سرزمينشان حكومت اسلامى برقرار شود، زيرابت پرست بودند و به برنامه هاى زمان جاهليت خود گرفته بودند.
وقتى كه خبر فتح مكه به اطراف پيچيد، رييس طايفه (هوازن ) به نام (مالك بن عوف) طايفه خود را جمع كرد و به آنها گفت : ممكن است محمد صلى اللّه عليه وآله بعد ازفتح مكه ، به جنگ با ما بيايد، بايد چاره اى انديشيد، آنها گفتند صلاح در اين استقبل از آنكه آنها بيايند، ما در جنگ پيش دستى كنيم .
مالك بن عوف كه جوان پرجراءت و شجاع و زيرك بود، با طائفه ثقيف تماس گرفت ،و سرانجام اين طائفه را نيز با طايفه خود هم پيمان كرد، كه باهم به جنگ با مسلمينبروند و مسلمانان را از مكه و اطراف بيرون كنند.
كسب اطلاعات و نيروى ايمان
پيامبر اسلام صلى اللّه عليه وآله كه حكومت منظم اسلامىتشكيل داده بود؛ و مسلمانان از هر جهت هشيار و متوجه به سياست نظامى بودند، افرادى نيزبه عنوان گزارشگر داشتند، تا در مركز و اطراف ، هر واقعه مهمى رخ داد گزارش دهند،تا مسلمانان آگاهانه به كار خود ادامه دهند.
پيامبر صلى اللّه عليه وآله و مسلمانان هنوز در مكه بودند. كه گزارشگران چنين اطلاعدادند:
جنب و جوش مهمى بين قبيله هوازن و قبيله ثقيف ، در سرزمين هاى خود ديده مى شود، جوانىبى پروا و سلحشور بنام (مالك بن عوف ) بين اين دو طايفه بزرگ رفت و آمد مى كند؛و بين اين دو طايفه پيمان برقرار كرده به اضافه طايفه هاى كوچك ديگر مانند طايفهبنى هلال و نصر و جشم متحد شده اند تا همه به صورت يك سپاه مجهز ضربتى ،مسلمانان را غافلگير كرده و شكست دهند.
فرمانده كل قواى آنها (مالك ) اين جوان بى پروا حتى فرمان داده كه همه سربازانش ،زنان و حيوانات خود را پشت سر خود قرار دهند، وقتى از او سؤال شد كه اين چه فرمانى است ، در جواب گفته است : (اين فرمان بر آن است كهسربازان اگر خواستند فرار كنند مجبورند براى حفظ زنان واموال خود پايدارى نمايند، بنابراين ، اين دستور براى اين است كه فرار كردن را بهمغز خود راه ندهند.)
اين اطلاعات هرچند مهم بود، ولى كفايت نمى كرد؛ لذا پيامبر صلى اللّه عليه وآلهشخصى به نام عبداللّه اسلمى را براى كسب اطلاعات بيشتر؛ به صورت ناشناس بهسوى دشمن فرستاد، ضمنا دشمن هم سه نفر جاسوس را به صورت ناشناس به سوىمسلمانان فرستاده بود.
عبداللّه در تمام لشكر دشمن گردش كرد، حرفهاى آنها را شنيد، تصميم فرمانده آنها رافهميد و به روشى كه آنها براى حمله انتخاب كرده بودند آگاه شد و همه را به پيامبرصلى اللّه عليه وآله گزارش داد.
نكته مهمى كه در اينجا بايد به آن توجه داشت ، اين است كه بزرگترين اسلحه مسلمانانبايد اسلحه ايمان باشد، چه بسا پنجاه نفر افراد با ايمان كه روحيه عالى ايمانىدارند بر صدها نفر پيروز گردند. به همين جهت براى مسلمانان تجربه شده بود كهبسيارى نفرات آنقدر نقش در پيروزى ندارد كه ايمان دارد. به همين علت مسلمانان درجنگهاى بسيارى مثل جنگ بدر، خندق ، و...با اينكه نسبت به دشمن چند برابر كمتر بودند.پيروز شدند.
ولى گهگاهى تكيه بر جمعيت بسيار و يا طمع به غنائم جنگى ومال دنيا كه نوعى دورى از ايمان خالص و توكل به خدا است . باعث شكستهاى آنها شدهاست .
در همين جنگ حنين ، كه تعداد لشكر اسلام دوازده هزار نفر بود، بعضى از مسلمانان بهزيادى جمعيت خود تكيه كردند، مغرورانه فرياد زندند: (لن نغلب اليوم ؛ ما هرگز بااين همه جمعيت ، امروز شكست نمى خوريم ).
ولى چنانكه بيان مى شود؛ انبوه جمعيت نتوانست كارى بكند، ابتدا بر اثر همين غرور، ونيز بر اثر بودن افراد تازه مسلمان و افراد منافق در ميانشان ، شكست خوردند و كشتهزياد دادند، ولى سرانجام بيانات پرشور پيامبر صلى اللّه عليه وآله و مسلمانان راستين، آنها را سرشار از ايمان كرد؛ لطف خدا شامل حالشان شد، در نتيجه پيروزشدند⁽¹²⁹⁾.
اعلام بسيج براى جنگ
روزهاى اول ماه شوال سال هشتم هجرت بود، پيامبر صلى اللّه عليه وآله پرچم بزرگلشگر را بست و به دست على عليه السلام داد و همه مسلمانانى كه در فتح مكه پرچمداربخشى از لكشر بودند، به دستور پيامبر صلى اللّه عليه وآله با پرچم خود به سوىميدان (حنين ) حركت كردند؛ پيامبر علاوه بر آنچه از اسلحه و زره و لوازم جنگى كهداشتند، صد زره نيز از صفوان بن اميه عاريه كردند، و با دوازده هزار نفر سرباز اسلامده هزار نفر آنها همراه پيامبر صلى اللّه عليه وآله از مدينه براى فتح مكه آمده بودند ودو هزار نفر از مردم مكه كه هنگام فتح مكه مسلمان شده بودند حركت كردند.
مالك بن عوف فرمانده لشكر دشمن ، جوان پر جراءت و بى پروايى بود، به لشكرخود فرمان داد تا غلافهاى شمشير خود را بشكنند و اين شعار را با فرياد خود سر دادكه : (محمد صلى اللّه عليه وآله هنوز با مردان جنگى روبرو نشده تا مزه شكست رابچشد.)
او از نظر نظامى دستور عجيبى داد. و آن اين بود كه سربازانش در شكاف كوهها و دره هاىاطراف ، و لابلاى درختان ، بر سر راه مسلمانان كمين كرده تا هنگامى كه در تاريكىاول صبح مسلمانان به آنجا رسيدند، ناگهان مسلمانان را غافلگير نموده و به آنها حملهكنند؛ تا با به كار بردن اين نيرنگ مخصوص نظامى ، ارتش انبوه اسلام را دچار هرج ومرج سازند، در نتيجه نظم ارتش اسلام به هم بخورد، و شكست مهمى بر آنها وارد گردد.
علاوه بر اين ، دستور داده بود كه عده اى ناگهان مسلمانان را هدف رگبار تير قرار دهند،و عده اى نيز در همين حال ، در پناه تيراندازان حمله كنند.
ارتش اسلام از مكه بيرون آمد، كوهها را پشت سر نهاد و همچنان به جلو حركت مى كرد تابه دهانه آن دره كه دشمن در شكافهايش كمين كرده بود، رسيد، شب در آنجا استراحت كرد،صبح هنوز هوا تاريك بود، پس از نماز بخشى از لشكر اسلام وارد گذرگاه دره شد، وقسمت زياد لشكر اسلام در داخل دره بودند، در اين هنگام ناگهان جنگجويان دشمن ازشكافها بيرون آمدند، فريادشان به حمله بلند شد، و از هر طرف تير همچون باران برمسلمانان مى باريد، و گروهى در پناه تيراندازان به مسلمانان حمله كردند.
مسلمانان به طور عجيبى ، غافلگير شدند، و در اين لحظه ، شكست سختى به مسلمانانوارد شد، به طورى كه با به جاى گذاردن تلفاتى همه آنها جز اندكى پا به فرارگذاشتند.
تازه مسلمانان و منافقان در ميان مسلمانان بودن ؛ هركدام ياوه اى مى گفتند، ابوسفيان كهجزء تازه مسلمانان بود، به طور مسخره آميزى گفت : (مسلمانان طورى فرار مى كنند كهتا لب دريا خواهند رسيد.)
پايدارى و استقامت حضرت على عليه السلام
على عليه السلام كه مرد پايدارى و استقامت در تمام جنگها بود، در اين جنگ نيز با چندنفر همچنان با دشمن مى جنگيد، به طورى كهچهل نفر از دليران لشكر دشمن را با ضربات شكننده خود دو نيم كرد، و جلو نفوذ دشمنرا چون سدى محكم گرفته بود.
يكى از دلاوران دشمن به نام (ابو جرول ) كه پرچم سياهى به سر نيزه خود بستهبود، پيشاپيش هنگ كفار به قصد جنگ با على عليه السلام به جلو مى آمد، و رجز مىخواند و فرياد مى زد: (من ابوجرول هستم ، از ميدان بيرون نمى روم تا پيروز شوم ياكشته شوم .)
على عليه السلام با سرعت به جلوى او رفت ، در حالى كه مى فرمود: (از بامداد تاحال دشمن مرا شناخته است ؛ كه من در معركه جنگ دشمن را رها نمى كنم .) آچنان برابوجرول ضربه زد، كه او دو شد.
در اين هنگام پيامبر صلى اللّه عليه وآله در قلب سپاه قرار داشت ، و عباس ‍ عموى پيامبرو چند نفر از بنى هاشم و شخصى بنام ايمن ، كه مجموعا ده نفر بودند، اطراف پيامبرصلى اللّه عليه وآله را گرفته بودند و مقاومت مى كردند.
پيامبر سوار بر استر سفيد خود فرياد زد: (اى ياران خدا و يارانرسول خدا، من بنده خدا و فرستاده خدا هستم .)
پس از آن پيامبر صلى اللّه عليه وآله به طرف ميدان كه سربازان دشمن آن را جولانگاهخود قرار داده بودند، تاخت ؛ گروه جانباز كه همچنان پايدارى مى كردند مانند اميرالمؤمنين عليه السلام و عباس و فضل و اسامه همراه پيامبر صلى اللّه عليه وآله حركت كردند.
به راستى عجيب است كه يك گروه ده نفرى ، به قلب دشمن انبوهى بروند؛ لشكرى كهبا فرار مسلمانان مغرور شده و عربده كنان در ميدان تاخت و تاز مى كند و همآورد مىطلبد.
فرياد عباس ، و حمله عمومى مسلمانان
همانگونه كه در آغاز گفتيم ، تنها ايمان و روحيه عالى پايدارى است كه موجب پيروزىخواهد شد، نه بسيارى جمعيت ، چنانكه شاعر گويد: