در يكى از سالها (هارون الرشيد) خليفه مقتدر عباسى به زيارت خانه خدا و حج بيتالله رفت . هنگام طواف به دستور هارون از هجوم حاجيان جلوگيرى نمودند تا خليفهبتوانند با آزادى طواف كند. ولى درست وقتى (هارون ) خواست طواف نمايد، مرد عربىسر رسيد و پيش از وى به طواف پرداخت !
اين موضوع بر هارون خليفه پرنخوت و جاه طلب گران آمد و با خشم به حاجب خود اشارهنمود كه مرد عرب را دور كند تا وى طواف نمايد. حاجب (رئيس تشريفات ) به عرب گفت :لحظه اى صبر كن تا خليفه از طواف كردن فراغت يابد.
عرب گفت : مگر نمى دانى خداوند در اين محل مقدس پادشاه و گدا را برابر دانسته و درقرآن مجيد فرموده است : (مسجدالحرام كه آنرا براى استفاده همه مردم قرار داده ايم ، مقيمو مسافر در آن يكسانند پس اگر كسى بخواهد در آنجا ظلم كند يا كفر ورزد، عذاب دردناكرا به وى مى چشانيم ).⁽⁵⁸⁾
چون هارون اين سخن را از عرب شنيد به حاجب دستور داد كه كارى به وى نداشته باشدو او را به حال خود بگذارد. آنگاه بطرف (حجرالاءسود) رفت تا مطابقمعمول آنرا استلام كند، يعنى دست روى آن را دست بكشد، ولى ناگهان در آنجا نيز عربپيشدستى نمود و قبل از وى (حجرالاءسود) را استلام كرد!
آنگاه هارون به مقام ابراهيم آمد كه در آنجا نماز بگزارد. اماقبل از وى عرب به آنجا رسيد و شروع به نماز كرد. همينكه هارون از نماز فارغ شد بهحاجب دستور داد كه عرب را نزد وى بياورد. حاجب آمد و به عرب گفت : خليفه تو را مىطلبد؛ برخيز و امر تو را اطاعت كن ! عرب گفت : من كارى به خليفه ندارم ، اگر او با منكارى دارد بهتر است كه از جا برخيزد و به اين كار مبادرت ورزد.
هارون ناگزير از جاى برخاست و آمد مقابل عرب ايستاد و به وى سلام كرد. عرب همجواب سلام او را داد. سپس هارون عرب را مخاطب ساخت و گفت اى برادر عزيز! اجازه مى دهىدر اينجا بنشينم ؟ عرب گفت : اينجا خانه من نيست ، ما همه در اينجا يكسان هستيم ، اگر مىخواهى بنشين و اگر مى خواهى برو!
هارون الرشيد از طرز سخن گفتن عرب ناراحت شد، زيرا سخنانى از وى شنيد و با منظرهاى مواجه گرديد كه از هر جهت برايش تازگى داشت . به همين جهت با خشم روى زميننشست و به عرب گفت : مى خواهم يك مسئله دينى از تو بپرسم ، اگر درست جواب دادىمعلوم مى شود ساير پرسشها را نيز مى توانى جواب بدهى ، و چنانچه در پاسخ آنفروماندى ، حتما از جواب بقيه فروتر خواهى ماند.
عرب گفت ، آيا سؤ ال تو براى اين است كه چيزى ياد بگيرى ، يا مى خواهى مرا اذيتكنى ؟ هارون از جواب سريع وى تعجب كرد و گفت : البته منظور چيز ياد گرفتن است .عرب گفت : بسيار خوب ، ولى بايد برخيزى و مانند شاگردى كه مى خواهد چيزى ازاستاد سؤ ال كند، بنشينى ! هارون هم برخاست ومقابل وى دو زانو روى زمين نشست !
در اين وقت عرب گفت : اكنون هر چه مى خواهى سؤال كن !
هارون پرسيد: خداوند چه چيزى را براى تو لازم گردانيده است ؟ عرب گفت : از كدام امرلازم سؤ ال مى كنى ؟ از يك واجب سؤ ال مى كنى ، يا پنج چيز واجب ، يا هفده چيز واجب ، ياسى و چهار چيز واجب ، يا هشتاد و پنج چيز واجب ، و آيا از يك چيز واجب درطول عمر سؤ ال مى كنى ، يا يك چيز از چهل ، يا پنج چيز از دويست !
هارون به شدت خنديد و عرب را به مسخره گرفت و گفت : من از يك امر كه خداوند برتو واجب نموده سؤ ال كردم ، تو حساب دنيا را به رخ من مى كشى ؟
عرب گفت : اى هارون ! اگر دين خدا بر پايه حساب استوار نبود، خداوند در روزرستاخيز از مردم حساب نمى نمود و نمى فرمود: (و ما مى گذاريم ترازوهاى عدالت رابراى روز رستاخيز، در آن روز به هيچكس ستم نمى شود، اگراعمال بندگان به اندازه يك مثقال دانه ارزن باشد، آنرا به حساب مى آوريم و كافىاست كه ما خود به حساب بندگان برسيم )⁽⁵⁹⁾
در اين هنگام كه عرب خليفه را به نام خواند: هارون سخت برآشفت ، به طورى كهديدگانش برافروخته گرديد. زيرا به نظر خليفه تمام افراد مملكت بايد او را(اميرالمؤ منين ) بخوانند. از اينرو در حالى كه آثار خشم در چهره اش آشكار بود گفت :اى عرب بيابانى ! اگر آنچه را گفتى توضيح دادى و معلوم شد سخنانت بيهوده نيست ،آزاد هستى ؛ وگرنه دستور مى دهم بين (صفا) و (مروه ) گردنت را بزنند.
چون حاجب ، خليفه را منقلب ديد، به ميان دويد و گفت يا اميرالمؤ منين ! او را عفو فرما وبراى خدا و به خاطر اين محل مقدس از وى درگذر!
عرب از سخنان خليفه و حاجب خنديد. هارون كه بيشتر ناراحت شده بود پرسيد: چرا مىخندى ؟ گفت : از عقل شما مى خندم و در اين فكر هستم كه كداميك نادان تر هستيد؟ زيرا اگرمرگ من نرسيده باشد، سوء قصد تو به من چه تاءثيرى دارد؟ و چنانچه مرگ من رسيدهباشد عفو و بخششى كه حاجب براى من مى خواهد چه سودى مى تواند داشته باشد؟ هاروناز شنيدن اين سخن ، به هراس افتاد و دلش فرو ريخت .
سپس عرب گفت : اينكه از من پرسيدى : آنچه بر من واجب نموده چيست ؟ جواب آن اينست كهخداوند خيلى چيزها را بر من واجب كرده است و اينكه پرسيدم : آيا از يك چيز واجب سؤال مى كنى ، مقصودم دين اسلام است كه قبل از هر چيز بر بندگان خدا واجب است پيرو آنباشند.
همچنين منظورم از پنج چيز، نمازهاى پنجگانه ، و قصدم از سى و چهار چيز، سجده هاىنمازها، و هشتاد و پنج چيز هم ، تكبيرات نمازهائى است كه شبانه روز مى خوانيم .
و اينكه پرسيدم : آيا از يك چيز واجب در طول عمر مى پرسى ؟ مقصودم حج خانه خداستكه در تمام مدت عمر يكبار بر مسلمانان با استطاعت و متمكن واجب است ، و اينكه پرسيدم :يك چيز از چهل ، مقصود زكوة گوسفند است ، كه تا نصاب آن بهچهل تا رسيد، زكوة آن يك گوسفند است . و اينكه گفتم : پنج از دويست ، منظورم زكوة طلااست كه هر دويست مثقال طلا پنج مثقال زكوة دارد!
وقتى سخن مرد عرب به پايان رسيد، هارون الرشيد از تفسير و بيانمسائل و حسن كلام عرب بى نهايت مسرور شد، و آن مرد ناشناس در نظرش بزرگ آمد وخشمش تبديل به مهربانى با وى گرديد. آنگاه عرب به هارون گفت : تو چيزهائى از منپرسيدى و من جواب دادم .
اكنون من نيز از تو سؤ ال مى كنم و تو بايد جواب بدهى ! هارون آمادگى خود را اعلامداشت .
عرب پرسيد: مردى در اول صبح ، نگاهى به زنى كرد كه بر او حرام بود، ولى چونظهر شد زن بر وى حلال گشت . باز موقع عصر زن بر او حرام گرديد، اما همينكه مغربشد حلال شد، چون شب فرا رسيد مجددا حرام گشت ، ولى بامداد فرداحلال شد. و نيز در وقت ظهر بر وى حرام گرديد، و چون عصر شدحلال ، و در موقع مغرب حرام ، اما شامگاهان بازحلال گشت ؟!
اكنون بگو بدانم اين مسائل را چگونه بايدحل كرد؟ هارون گفت : اى برادر عرب مرا به دريائى افكندى كه جز تو هيچكس نمىتواند از غرقاب آن نجاتم دهد!!
عرب گفت : يعنى چه ؟ تو امروز خليفه مسلمين و شخصاول مملكت هستى و مافوق ندارى ، شايسته نيست كه ازحل مسئله اى فرو مانى !! آنهم سؤ ال مرد ناتوانى چون من !
هارون گفت : اى برادر! علم و دانش مقام تو را بزرگ و نامت را بالا برده است ، و بهمينجهت ميل دارم بخاطر من و اين مكان مقدس ، خودت اين مسئله را توضيح بدهى و آنراحل كنى !
عرب گفت : حاضرم ولى به شرط آنكه تو همقول بدهى شكسته دلان را دستگيرى نمائى و بى نوايان را مورد تفقد قرار دهى و برزيردستان سخت نگيرى . هارون هم پذيرفت و گفت : باكمال ميل حاضرم !
عرب گفت : آن مرد كه موقع صبح نگاه كرد بزنى كه بر وى حرام بود، آن كنيز زرخريد شخص ديگرى بوده است ولى موقع ظهر آن را از صاحبش ‍ خريد و بر وىحلال گشت . چون عصر شد كنيز را آزاد ساخت و بر او حرام گرديد، و در موقع مغرب باوى ازدواج كرد و بدين گونه بر او حلال گرديد. همين كه شب فرا رسيد او را طلاق داد وبر وى حرام گرديد. اما بامداد فردا رجوع كرد وحلال گشت . هنگام ظهر ظهار كرد و بر وى حرام گشت . اما عصر به عوض اين كار بنده اىآزاد كرد و زن بر وى حلال گرديد، هنگام مغرب مرتد شد و از دين اسلام برگشت و برشوهر حرام شد ولى شب توبه كرد و مجددا دين اسلام را پذيرفت وحلال گرديد!
هارون الرشيد از شنيدن سخنان عرب در شگفت ماند، و در عينحال بسيار خوشحال شد، سپس دستور داد، ده هزار درهم به وى بدهند، چون پولها را آمادهساختند، عرب گفت : من احتياج به آن ندارم به كسانى كه استحقاق آنرا دارند بدهيد،هارون گفت : مى خواهى برايت مقررى تعيين كنم كه مادام العمر از آن استفاده كنى ؟
عرب گفت : آنكس كه روزى تو را مى رساند، براى من هم مقرر مى دارد. هارون گفت : اگرقرض دارى بگو تا آنرا بپردازم ! گفت : نه ، قرض ندارم ، و سرانجام نيز چيزى از وىقبول نكرد.
در پايان هارون كه فوق العاده تحت تاءثير علم و زهد و زبان گويا و شخصيت نافذ وشهامت مرد عرب واقع شده بود، از وى پرسيد نامت چيست واهل كجائى ؟ گفت : موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على ابيطالب هستم .⁽⁶⁰⁾
هارون از شنيدن اين سخن ، تكانى خورد و متوجه شد آن مرد بزرگ امام موسى كاظم (ع )است كه در لباس اعراب بيابانى ظاهر گشته تااهل دنيا او را نشناسند و از مردم كناره گرفته تااعمال حج را با فراغت انجام دهد. از اين رو برخاست و ميان ديدگان حضرت را بوسيد واين آيه شريفه را قرائت نمود: الله اعلم حيثيجعل رسالته يعنى : خداوند بهتر مى داند كه رسالت و نمايندگى خود را در چهخاندانى قرار دهد!!
جاه طلب
سفيان بن نزار مى گويد: روزى به حال احترام پشت سر (ماءمون ) خليفه معروف بنىعباس ايستاده بودم . ماءمون حاضران مجلس را مخاطب ساخت و گفت : آيا مى دانيد چه كسىمرا شيعه نمود؟
حضار گفتند: نه ! نمى دانيم . ماءمون گفت : پدرم (هارون الرشيد) باعث شد كه من شيعهشوم !
حاضران پرسيدند چطور؟ هارون مردان اهل بيت را مى كشت و با اين وصف چگونه ممكن استاو شما را شيعه كرده باشد؟!
ماءمون گفت : پدرم به خاطر پيشرفت كار خود و تحكيم پايه سلطنتش ‍ اقدام به كشتناولاد پيغمبر (ص ) مى كرد. زيرا كه گفته اند: (الملك عقيم ) ملك و سلطنت همه چيز راعقيم مى گذارد، و در خود هضم مى كند.
سپس ماءمون ماجراى تشيع خود را اين طور شرح داد:
در يكى از سفرهاى حج پدرم هارون الرشيد همراه او بودم . چون به مدينه رسيديم جلوسنمود و به مردم بار غام داد و به درباريان خود گفت : به هر يك از فرزندان مهاجرين وانصار و رجال مكه و مدينه و بنى هاشم و ساير قريش كه به ملاقات من مى آيند بگووقتى وارد مى شوند قبل از هر چيز خود را معرفى كنند تا من نسب آنها را بشناسم .
دربان هم اين معنى را به مردم گوشزد مى كرد و هر كسداخل مى شد، مى گفت : من فلان فرزند فلانم و نسب خود را تا جد اعلايش كه از صحابهپيغمبر بوده است مى شمرد.
پدرم هارون نيز به هر يك به ميزان شرافت و سابقه مهاجرت و خدمات نياكان آنها بهاسلام ، از دويست تا پنج هزار دينار طلا مى داد.
روزى من پهلوى پدرم هارون ايستاده بودم ، (فضل بن ربيع ) رئيس ‍ تشريفات آمد و بهپدرم گفت : شخصى آمده و مى گويد: من موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بنعلى ابيطالب (ع ) هستم .
پدرم فى الفور رو كرد به من و برادرانم (محمد امين ) و (ابراهيم مؤ تمن ) وافسرانى كه پشت سر او ايستاده بودند و گفت : مواظب خود باشيد، مبادا حركاتناشايسته اى از شما سربزند!
سپس به فضل بن ربيع گفت : بگو همانطور كه سوار است وارد شود. ناگاه بزرگمردى را كه از كثرت عبادت و شب زنده دارى چهره اى زرد و بدنى لاغر داشت درمقابل خود ديديم .
وقتى ديدگان وى به پدرم (هارون ) افتاد خواست از الاغى كه سوار آن بود پياده شود،ولى پدرم بانگ زد و گفت : نه به خدا نمى گذارم پياده شويد، بايد سواره جلو آمده وبر فرشهاى گرانقيمت من فرود آئيد! دربانان نيز از پياده شدن او جلوگيرى نمودند.همه با ديده عظمت به وى مى نگريستيم و او همچنان سواره مى آمد تا به روى فرشرسيد، و افسران دور او را گرفتند و با اين تشريفات پياده شد.
در اين پدرم از جاى برخاست و جلو رفت و از وىاستقبال نمود و صورت و ديدگانش را بوسيد. آنگاه دستش را گرفت و پهلوى خودنشانيد و با او به گفتگو پرداخت . از جمله پرسيد: كسانى كه از پرتو وجود شما نانمى خورند چند نفر مى باشند؟
فرمود: بيش از پانصد نفر هستند. پرسيد: اينها همه فرزندان شما هستند؟ شما هستند؟فرمود: نه ، اكثر آنها افراد نيازمند مى باشند. فرزندان من تعدادى پسر و دختر هستند.
هارون گفت : چرا دخترهايت را به پسر عموهاشان شوهر نمى دهى ؟ فرمود: وسيله آنراندارم . پرسيد:ملك و مزرعه شما چه وضعى دارد؟ فرمود: گاهىحاصل مى دهد و گاهى نمى دهد.
هارون گفت : هيچ قرض داريد؟ فرمود: آرى . پرسيد: چقدر است ؟ فرمود تقريبا ده هزاردينار. هارون گفت : پسر عمو! آنقدر مال و ثروت به شما خواهم داد كه پسران را داماد ودختران را شوهر دهى و مزرعه خود را آباد كنى .
فرمود: خداوند بر واليان و سران قوم واجب كرده است كه تهى دستان را از خاكبردارند، وامهاى آنها را بپردازند و صاحبان عيال را دستگيرى و برهنگان را بپوشانند وبه آنها كه گرفتار محنت و تنگدستى هستند، نيكى و محبت كنند و اين كارها بيش از هر كسامروز از تو انتظار مى رود كه انجام دهى ، هارون گفت :قول مى دهم كه آنچه فرمودى انجام دهم .
چون حضرت برخاست كه مراجعت نمايد، پدرم نيز برخاست و ديدگان و روى او رابوسيد. آنگاه به من و امين و مؤ تمن گفت : برويد ركاب بگيريد و آقا و عموى خود راسوار كنيد و لباسش را مرتب نمائيد و تا در منزلش ‍ بدرقه كنيد.ما چنين كرديم . در ميانراه حضرت پنهانى رو به من نمود و فرمود: تو بعد از پدرت (هارون ) به سلطنت مىرسى ، وقتى زمامدار شدى نسبت به فرزندان من نيكى كن ! سپس او را بهمنزل رسانيده و برگشتيم .
من در نزد پدرم هارون بيش از ساير برادرانمدل و جراءت داشتم ، به همين جهت وقتى مجلس خلوت شد، گفتم : يا اميرالمؤ منين ! اين مرد،كى بود كه اين قدر او را بزرگ و گرامى داشتى و به احترام او از جا برخاستى و بهاستقبالش شتافتى و او را در صدر مجلس نشاندى و از وى پائين تر هم نشستى و به مادستور دادى ركاب بگيريم و او را سوار كرده تا در خانه اش ‍ بدرقه كنيم ؟
هارون گفت : اى فرزند! اين آقا موسى بن جعفر امام مردم و حجت خداوند بر مردم روى زمين ونماينده او در ميان بندگان است .
گفتم : مگر اين اوصاف از آن شما و در وجود شما نيست ؟
گفت : اى فرزند! من با زور و قدرت به حكومت رسيده ام ! اما موسى بن جعفر(ع ) پيشواىواقعى مردم است .
اى فرزند! او از من و تمامى مردم براى جانشينىرسول خدا سزاوارتر است . با اين وصف به خدا قسم اگر تو كه فرزند من مى باشىدرباره ملك و خلافت با من كشمكش كنى سرت را كه دو چشمت در آن قرار دارد، از تن جدا مىسازم زيرا كه ملك عقيم است (جاه طلبى هيچ را شرط هيچ مى داند).
سپس ماءمون به سخن خود ادامه داد و گفت : وقتى پدرم خواست از مدينه حركت كند، دستورداد دويست دينار در كيسه سياهى ريختند و بهفضل بن ربيع گفت : اين را براى موسى بن جعفر ببر و بگو خليفه مى گويد: ما در اينايام تنگدست هستيم و بعد از اين عطاى ما به شما خواهد رسيد!
چون چنين ديدم جلو رفتم و گفتم : پدر جان ! شما به فرزندان مهاجر و انصار و سايرافراد قريش و كسانى كه از حسب و نسب آنان بى اطلاع بوديد، تا پنجهزار دينار زرسرخ عطا نمودى ، ولى به موسى بن جعفر(ع ) كه از وى آن همهتجليل و احترام به عمل آوردى دويست دينار، يعنىحداقل بخشش خود مى دهى ؟ هارون گفت : ساكت باش ! بى مادر! اين حرفها به تو نيامده !⁽⁶¹⁾
ماءمون به پدرش هارون الرشيد اعتراض مى كرد كه چرا حق و حقيقت را فداى جاه طلبى وسلطنت دنيا مى كند، در صورتى كه خود نيز از همان راهى رفت كه ساير جاه طلبانروزگار رفتند.
در سال 192 هجرى هارون الرشيد به اتفاق ماءمون به ايران كه ايالت شرقى قلمروامپراطورى عظيم او بود، آمد و سال بعد در سرزمين خراسان در گذشت . همين كه خبر مرگوى به بغداد رسيد، درباريان و رجال بنى عباس محمد امين وليعهد را به خلافت نشانده وسكه به نامش زدند. ماءمون هم در خراسان دم از خلافت زد و تجزيه ايالت ايران را اعلامداشت . آنگاه لشكرى به سركردگى (طاهرذواليمينين ) سردار معروف ايرانى براىجنگ با امين به بغداد فرستاد.
طاهر لشكر امين را شكست داد و بغداد را فتح كرد و امين را گرفته به زندان افكند، سپسسر او را بريد و به خراسان آورده پيش روى ماءمون به زمين نهاد! ماءمون چنان از بادهپيروزى سرمست و از كشتن برادر و سلطنت بلامنازع خود خشنود گرديد كه از شادى درپوست نمى گنجيد!
ماءمون دستور داد سر امين را به نيزه زدند و در صحن بزرگ خانه افراختند. سپس بهعموم اهالى بار عام داد و گفت : هر كس مى خواهد از بخشش من بهره مند گردد، بايدمقابل اين سر بايستد و او را لعنت كند!
چند روزى بدين منوال گذشت ، هر روز هزاران نفر مى آمدند و به سربريده امين لعنت مىفرستادند! ماءمون هم شادمان مى شد و به هر كس ‍ به فراخور حالش جايزه مى داد!!
روزى پيرمرد بى نوائى در آن جمع ظاهر گشت و پرسيد چه خبر است ؟ گفتند: اگر مىخواهى به عطاى خليفه نائل گردى ، بايد بروى پهلوى او و روبروى آن سر بريدهكه بالاى نيزه است بايستد و چند بار او را لعنت كنى .
پير مرد پرسيد: سر بريده متعلق به كيست ؟ گفتند: سر برادر خليفه است ! پير مرد همجلو رفت و نزديك (ماءمون ) ايستاده و سر بريده (امين ) را مخاطب ساخت و با زبان محلىگفت : لعنت به خودت ، لعنت به مادرت ، لعنت به برادرت ، لعنت به تمام كسانت !!
با اين كلام غريو خنده از حاضران برخاست . ولى (ماءمون ) سخت شرمنده شد، و همينموضوع موجب گرديد كه سر برادر را پائين بياورد و به بغداد بفرستد تا در كناربدنش به خاك سپارند⁽⁶²⁾.