شرح اربعين حديث امام خميني رحمةالله عليه

مقدمه ناشر
چهل حديث يكى ديگر از آثار ضمير فيض پذير عارف و عالم ربانى ، حضرت امام خمينىسـلام الله عـليـه ، اسـت . مـعـظـم له ايـن كـتـاب را در شـرح و بـيـانچهل حديث از احاديث موروث از معصومان نگاشته اند. سنت اربعين نويسى از قديمالايام در ميان علماى دين معمول بوده است ، و حضرت امام نيز براى مسلوك داشتن سنت سلفبـر عهده گرفته بودند كه كتابى در اين زمينه تصنيف كنند. مطاوى كتاب همه در تفحصاز حقيقت اخبارى از پيشوايان معصوم دين و سرشار از تذكرات اخلاقى و نكات عرفانى وحكمى است .
اربـعـين (چهل حديث ) عنوان كتابهايى است كه معمولا در بردارنده 40 حديث است ؛يـا آنـكـه 40 بـاب اسـت در حديث . تاءليف اربعينيات ظاهرا از قرن چهارم هجرىمـعـمـول شـده و در كـتـابـهـاى عـربـى بـه كـتـب الاربـعـينيات معروف است . بناىاربـعـينيات حديث مشهورى است كه در طرق كثير روايت شده ، و آن حديث چنين است : من حفظعلى امتى اءربعين حديثا فى اءمردينها، بعثه الله تعالى يوم القيامة فى زمرة الفقهاء والعـلمـاء. كسانى همچون ابوبكر كلاباذى (وفات 380) و ابو عبدالرحمن سلمى و ابونـعـيـم اصـفـهـانـى و شـيـخ بـهايى ، و غير ايشان در اين باب تاءليف كرده اند، و هر يكاربعين خود را به قصدى پرداخته اند، مثلا يكى احاديث مربوط به توحيد، و يكى احاديثدربـاره زهـد و نـسـك و مـواعظ، و ديگرى احاديث در باب عبادات را جمع كرده ؛ مانند اربعينحـاوى 40 حديث از طريق اهل بيت نبوت از شيخ بهايى ، كه ابن خاتون ، از علماى شيعه واز شـاگـردان شـيـخ ، بـر آن شـرح نـوشـتـه اسـت . اربـعـيـن مـجـلسـى دوم ، شـرحـىمـفـصـل بـه عـربـى بر 40 حديث كه تقريرات درسى مجلسى است . يا كتاب الاربعين ازشـهـيـد اول كـه مـشـتـمل است بر 40 حديث ، بدون شرح و توضيح ، و بيشتر احاديث آن درباب عبادات است . يا اربعين نورالدين عبدالرحمن جامى كه حاوى 40 حديث و ترجمه منظومآنهاست .
كـتـاب حاضر در اصل تقريرات امام خمينى ، قدس الله روحه ، بوده است كه مضامين آن رادر مـدرسـه فـيـضـيـه و ملا صادق در قم براى شاگردان خود ايراد فرموده بودند؛ سپستـصـمـيـم گـرفـتند كتابى در همين زمينه تاءليف كنند، و اين كتاب را در 1358 ه‍ ق . بهپايان آوردند.
33 حـديـث از احـاديث اين دفتر مربوط به اخلاقيات و مهلكات و منجيات ، و 7 حديث آخر دربـاب اعـتـقـادات و معارف است .روش معظم له در توضيح احاديث چنين است كه ابتدا حديث رانقل مى كنند؛ سپس آن را به فارسى ترجمه مى كنند؛ و آن گاه كلمات اصلى حديث ، و گاهغـالب تـعبيرات و كلمات آن ، را شرح و معنا مى كنند، و در معناى حديث متعرض نكته اى كهدر شـرح حـديـث سـودمـند است مى شوند؛ و پس از فراغ از شرح تعبيرات و اصطلاحات وتـمـهـيـدات لازم ، بـه شـرح مـتـن مـى پـردازنـد، و طـى چـنـدفصل شرح حديث را به پايان مى برند.
هـمـان طـور كـه در بـالا يـاد شـد، 33 حـديـث اول مـربـوط بـهمـسـائل اخـلاقـى اسـت . در اين قسمت وجهه همت مصنف بزرگوار كتاب اين است كه تمويهاتنـفـس را آشكار كنند و مفاسد هر يك از ذمايم اخلاقى همچون كبر، ريا، غضب و حسد، را شرحدهند و در خلال مطالب مواعظى درج كنند كه در بازداشت نفس از معصيت سودمند قرار گيرد.در هـر بـاب آيـاتى از كلام آسمانى استشهاد كرده اند و گهگاه از سخنان ارباب ضمايرپـاك نـيـز اسـتـفـادت جـسـتـه انـد كـه در بـيـن آنـان در درجـهاول مـعـلم روحـانـى و ارجـمـنـد خود ايشان ، مرحوم شاه آبادى ، است كه در زمان تاءليف اينكتاب در قيد حيات بوده اند.
چـنـانـكـه گـفـتـه شـد، آنچه در شرح اين روايات مطمح و مطرح نظر معظم له بوده بيدارسـاخـتـن خـوانـنـده و تـنـبـه دادن بـه اوسـت كـه از مـبـاشـرت لذات دسـت بـردارد و مـباشراعـمـال صـالح گردد، و با طى طريق سلوك خود را از صفات بد و ناپسند مبرا سازد، تابـه فـيـض هـدايـت نـايـل گـردد و بـا ايـمـان درسـت وعمل پاكيزه خداى خويش را ملاقات كند. مصنف بزرگوار كه معلم بزرگ اخلاق بوده اند درايـن ابواب بياناتى عالى و قوى و مؤ ثر دارند كه در شدت تاءثير و نفوذ در قلب مىتوان گفت كه در وقت تحرير مطالب سر ايشان از عالم قدس فايض بوده است .
7 حـديـث آخـر كـتـاب در شـرح مـطـالبـى اسـت كـه از سـنـگـيـنـتـريـن و در عـيـنحـال عـاليـتـريـن و نـفـيـسـتـريـن مـطـالب و مـبـاحـث عـرفـانـى مـحـسـوب اسـت . مـبـاحـثـى ازقـبـيـل جـبر و تفويض عرفانى ، بحث ذات و و اسماء و صفات حق تعالى ، شناخت بارى وآفرينش آدم بر صورت او، و مانند آن . اين احاديث را كه همه بنيه و جنبه عرفانى دارند وهـر يـك از مـستندات محكم عارفان است طبعا معظم له به مذاق عرفان تفسير كرده اند؛ اما درجـاى خـود مـتـذكـر شده اند كه حمل اين روايات و آيات بر معانى عرفانى به سائقه ذوقشـخـصـى نـبـوده و بـر طـبـق اهـواى كـسـان تفسير نكرده اند؛ بلكه اينها معارفى است كهاصـحـاب حـال و اربـاب عـلوم افاضى ، با معيارى كه همان ضمير صافى بر خوردار ازفـيـض هـدايـت ايـشـان اسـت ، بـه دسـت داده انـد. و در عـيـنحـال كـلام الهـى را مـنزه از كنه يابى دانسته اند و علم آن را مخصوص انبيا و ائمه شمردهانـد. حـضـرت امـام خـمـينى در عرفان نظرى محض بوده اند و در شرح اين احاديث به طرحمباحث نفيس ‍ عرفانى پرداخته اند، اما چنانكه فرموده اند همه جا توجه داشته اند كه عقايدغـيـر مـسـتـفـاد از شـرع را در شـرح خـويـش ‍ وارد نسازند و بر وفق منهج مستقيم شرع گامبردارند، و گاه به تناسب به ايرادات اهل قشور نيز پاسخ گفته اند.
اهل عرفان و نظر پايه عالى و مايه ارجمند اين كتاب را مى شناسند. براى آنان اين كتابنـيـاز بـه مـعـرفـى نـدارد. بـراى غـيـر آنـان نـيـز مـقـالاتـىمعجل عهده دار باز نمودن همه نفايس اين اثر نتواند بود.
كـتـاب چهل حديث پيش از اين (و پس از پيروزى انقلاب اسلامى ) به چند صورت به چاپرسيد. يك بار 4 حديث از آن همراه با شرح در انتشارات اطلاعات چاپ شد. سپس انتشاراتطـه (در قـزويـن ) آن را مـنـتشر ساخت . و مركز نشر فرهنگى رجا نيز آن را بار ديگر بهچـاپ رساند. امتياز مهم چاپ حاضر بر ساير چاپها مقابله دقيق با دو نسخه موجود⁽¹⁾و اصـلاح اغـلاطـى اسـت كه در چاپهاى ديگر وجود دارد؛ به اضافه ويرايش فنى مطابقآيـيـن و پـاراگـراف بـندى صحيح ، و ترجمه عبارات و رواياتى كه در متن ترجمه نشدهاسـت ، و اعـراب گـذارى همه عبارات عربى . همچنين فهارس مختلف كه براى كتاب تنظيمشـده و ارجـاعـات بـه مـآخـذ و مـنابع كه همچون دو كتاب ديگر چاپ مؤ سسه تنظيم و نشرآثـار امـام (سـر الصـلوة و آداب الصـلوة ) تـا حـد مـقـدور دقـيـق بـهعمل آمده است .
بـهـتـريـن درودهـاى مـا نـثـار روح پـر فـتـوح امـام خـمـيـنـى (س )، بـر پـا كـنـنـده نـظـامعدل و حق ، و راهگشاى تلاشگران راستى و رستگارى باد.

مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س )

مقدمه
بـسـم الله الرحـمن الرحيم الحمدلله رب العالمين ، و الصلاة على محمد و آله اجمعين ، ولعنة الله على اعدائهم الى يوم الدين .
خـداونـدا، آيـنـه دل را به نور اخلاص روشنى بخش ؛ و زنگار شرك و دوبينى را از لوحدل پـاك گـردان ؛ و شـاهـراه سـعـادت و نـجـات را بـه ايـن بـيـچـارگان بيابان حيرت وضـلالت بـنـما؛ و ما را به اخلاق كريمانه متخلق فرما؛ و از نفحات و جلوه هاى خاص خودكـه مـخـتـص اوليـاء درگـاه اسـت مـا را نـصـيـبـى ده ؛ و لشـكـر شـيـطـان وجـهـل را از مـملكت قلوب ما خارج فرما؛ و جنود علم و حكمت و رحمان را به جاى آنها جايگزينكـن ؛ و ما را با حب خود و خاصان درگاهت از اين سراى درگذران ؛ و در وقت مرگ و بعد ازآن با ما با رحمت خود رفتار فرما؛ و عاقبت كار ما را با سعادت قرين كن ؛ بحق محمد و آلهالطاهرين ، صلوات الله عليهم اءجمعين .
و بـعـد، ايـن بـنـده بـى بـضـاعـت ضـعـيـف مـدتـى بـود بـا خـود حـديـث مـى كـردم كـهچـهـل حـديـث از احـاديـث اهل بيت عصمت و طهارت ، عليهم السلام ، كه در كتب معتبره اصحاب وعلماء، رضوان الله عليهم ، ثبت است ، جمع آورى كرده ، و هر يك را به مناسبت شرحى كندكـه با حال عامه مناسبتى داشته باشد، و از اين جهت آن را به زبان فارسى نگاشته كهفـارسـى زبـانـان نـيـز از آن بـهـره بـرگـيـرنـد؛ شـايـد، ان شـاءالله ،مشمول حديث شريف ختمى مرتبت ، صلى الله عليه و آله ، شوم كه فرموده است :
من حفظ على امتى اربعين حديثا ينتفعون بها بعثه الله يوم القيمة فقيها عالما⁽²⁾ .
تـا بحمدالله و حسن توفيقه موفق به شروع آن شدم و از خداى تعالى توفيق اتمام مىطلبم . انه ولى التوفيق .
الحديث الاول
حديث اول
اخـبـرنـى اجـازة ، مـكاتبة و مشافهة ⁽³⁾ عدة من المشايخ العظام و الثقات الكرام منهمالشـيـخ العـلامـة المـتـكـلم الفـقـيـه الاصـولى الاديـب المـتـبـحـر الشـيـخ مـحـمـد رضـاآل العـلامـة الوفى الشيخ محمد تقى الاصفهانى ⁽⁴⁾ ـ ادام الله توفيقه ـ حين تشرفهبـقـم الشـريـف ، و الشـيـخ العـالم الجـليـل المـتعبد الثقة الثبت الحاج شيخ عباس القمى⁽⁵⁾ ـ دام تـوفـيـقـه ـ كـلا هما عن المولى العالم الزاهد العابد الفقيه المحدث الا ميرزاحـسـيـن النـورى ⁽⁶⁾ ـ نـورالله مـرقـده الشريف ـ عن العلامة الشيخ مرتضى الانصارى⁽⁷⁾ ، قـدس الله سـره . و مـنهم السيد السند الفقيه المتكلم الثقه العين الثبت العلامةالسـيـد مـحـسـن الامـيـن العـامـلى ،⁽⁸⁾ ادام الله تـاءيـيـداتـه ، عن الفقيه العلام ، صاحبالمـصنفات العديدة السيد محمد بن هاشم الموسوى الرضوى الهندى ،⁽⁹⁾ المجاور فىالنـجـف الاشـرف حـيـا و مـيـتا، قدس الله سره ، عن العلامة الانصارى . و منهم السيد العالمالثـقـة الثبت السيد ابوالقاسم الدهكردى الاصفهانى ،⁽¹⁰⁾ عن السيد السند الامجد الاميرزا محمد هاشم الاصفهانى ،⁽¹¹⁾ قدس سره ، عن العلامة الانصارى (و لنا طرق اخرىغير منتهية الى الشيخ تركناها) عن المولى الافضل احمد النراقى ،⁽¹²⁾ عن السيد مهدىالمـدعـو بـبـحـر العـلوم صـاحـب الكـرامـات ،⁽¹³⁾ رضـوان الله عـليـه ، عـن اسـتـادالكـل الاقـا مـحـمـد بـاقـر البـهـبـهـانـى ،⁽¹⁴⁾ عـن والدهالاكـمـل مـحـمـد اكـمـل ،⁽¹⁵⁾ عـن المـولى مـحـمد باقر المجلسى ،⁽¹⁶⁾ عن والده المحققالمـولى مـحـمـد تـقـى المـجـلسـى ،⁽¹⁷⁾ عـن الشيخ المحقق البهائى ،⁽¹⁸⁾ عن والدهالشيخ حسين ،⁽¹⁹⁾ عن الشيخ زين الدين الشهير بالشهيد الثانى ،⁽²⁰⁾ عن الشيخعـلى بـن عـبـد العـالى المـيـسـى ،⁽²¹⁾ عن الشيخ شمس الدين محمد بن الموذن الجزينى،⁽²²⁾ عـن الشـيـخ ضياء الدين على ،⁽²³⁾ عن والده الحائز للمرتبتين الشيخ شمسالديـن مـحمد بن مكى ،⁽²⁴⁾ عن الشيخ ابى طالب محمد فخر المحققين ،⁽²⁵⁾ عن والدهآيـة الله الحـسن بن مطهر العلامة الحلى ،⁽²⁶⁾ عن الشيخ ابى القاسم جعفر بن الحسنبن سعيد الحلى المحقق على الاطلاق ،⁽²⁷⁾ عن السيد ابى على فخار بن المعد الموسوى،⁽²⁸⁾ عـن الشـيـخ شـاذان بن جبرئيل القمى ،⁽²⁹⁾ عن الشيخ محمد بن ابى القاسمالطـبـرى ،⁽³⁰⁾ عـن الشيخ ابى على الحسن ،⁽³¹⁾ عن والده شيخ الطائفه ابى جعفرمـحـمـد بن الحسن الطوسى ⁽³²⁾ جامع التهذيب و الاستبصار، عن امام الفقهاء و المتكلمينالشـيـخ ابـى عـبـدالله مـحـمـد بـن مـحـمـد بن نعمان الشيخ المفيد،⁽³³⁾ عن شيخه رئيسالمـحـدثـيـن الشـيـخ ابـى جـعـفـر مـحـمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى⁽³⁴⁾ صـاحـب كـتـاب مـن لايـحـضـره الفـقيه ، عن الشيخ ابى القاسم جعفر بنقـولويـه ،⁽³⁵⁾ عـن الشـيخ الاجل ثقة الاسلام محمد بن يعقوب الكلينى ⁽³⁶⁾ صاحبالكـافـى ، عـن عـلى بـن ابـراهـيـم ،⁽³⁷⁾ عـن ابـيه ،⁽³⁸⁾ عن النوفلى ،⁽³⁹⁾ عنالسـكونى ،⁽⁴⁰⁾ عن ابى عبدالله ، عليه السلام : ان النبى ، صلى الله عليه و آله ،بـعـث سـريـة فـلمـا رجـعـوا قال : مرحبا بقوم ، قضوا الجهاد الاصغر، و بقى عليهم الجهادالاكـبـر. فـقـيـل : يـا رسـول الله مـا الجـهـاد الاكـبـر؟قال : جهاد النفس .⁽⁴¹⁾
ترجمه :
سـكـونى از حضرت ابى عبدالله الصادق ، عليه السلام ، حديث كند كه فرمود: هماناپـيـغـمـبـر، صـلى الله عـليه و آله ، فرستاد لشكرى را. پس چون كه برگشتند فرمود:آفـريـن بـاد بـه گروهى كه به جاى آوردند جهاد كوچك را، و به جاى ماند بر آنها جهادبزرگ . گفته شد اى پيغمبر خدا چيست جهاد بزرگ ؟ فرمود: جهاد نفس است .
شـرح السـريـة قـطـعـة مـن الجـيـش . يـقـال : خـيـر السـرايـا اربـع مـائةرجل .⁽⁴²⁾ باقى الفاظ روايت معلوم است .
بدان كه انسان اعجوبه اى است داراى دو نشئة و دو عالم : نشئه ظاهره ملكيه دنيويه كه آنبـدن او اسـت ؛ و نشئه باطنه غيبيه ملكوتيه كه از عالم ديگر است . و نفس او، كه از عالمغـيـب و مـلكوت است ، داراى مقامات و درجاتى است كه به طريق كلى گاهى تقسيم كرده اندآن را بـه هـفـت قـسـمـت ،⁽⁴³⁾ و گـاهى به چهار قسمت ،⁽⁴⁴⁾ و گاهى به سه قسمت،⁽⁴⁵⁾ و گـاهـى بـه دو قـسـمت .⁽⁴⁶⁾ و از براى هر يك از مقامات و درجات آن جنودىاسـت رحـمـانـى و عـقـلانى ، كه آن را جذب به ملكوت اعلى و دعوت به سعادت مى كنند، وجـنـودى اسـت شـيـطانى و جهلانى كه آن را جذب به ملكوت سفلى و دعوت به شقاوت مىكـنـنـد. و هـميشه بين اين دو لشكر جدال و نزاع است ، و انسان ميدان جنگ اين دو طايفه است :اگـر جـنود رحمانى غالب شد، انسان از اهل سعادت و رحمت است و در سلك ملائكه منخرط، ودر زمـره انـبـيـا و اوليـا و صـالحـيـن مـحـشـور اسـت ، و اگـر جـنـود شـيـطـانـى و لشـكـرجـهـل غالب آمد، انسان از اهل شقاوت و غضب است ، و در زمره شياطين و كفار و محرومين محشوراسـت . و چـون در ايـن اوراق بناى تفصيل نيست ، به بعضى مقامات نفس اشاره كرده و وجوهسـعـادت و شـقـاوت آن را اجمالا بيان نموده ، كيفيت جهاد نفس را در آن مقام بيان مى كنيم . انشاءالله .
مقام اول : نشئه ملك و ظاهر
فصل ، اشاره به مقام اول نفس
بدان كه مقام اول نفس و منزل اسفل آن ، منزل ملك و ظاهر و دنياى آن است ، كه اشعهو انـوار غـيـبـيـه آن در ايـن بـدن مـحـسوس و بنيه ظاهره تابيده و او را زندگانى عرضىبـخـشـيـده و در ايـن بدن كرده ، و ميدان جنگ آن همين بدن است ، و قواى ظاهره آن ، لشكر آناسـت كـه در اقاليم سبعه ملكيه ، يعنى گوش و چشم و زبان و شكم و فرج و دست و پا،بسط پيدا كرده . و تمام اين قواى منتشره در اين ممالك سبعه در تحت تصرف نفس است بهمقام وهم ، زيرا كه وهم سلطان قواى ظاهره و باطنه نفس است . پس اگر وهم حكومتنـمـود در آنـهـا بـه تـصرف خود يا شيطان ، اين قوا جنود شيطان گردند و مملكت در تحتسـلطـنـت شـيـطـان واقـع شـود، و لشـكـر رحـمـان و جـنـودعـقل مضمحل گردند و شكست خورده رخت از نشئه ملك و دنياى انسان دركشند و هجرت نمايند،و مـمـلكـت خـاص بـه شـيـطـان گـردد. و اگـر وهـم در تـحـت تـصـرفعـقـل و شـرع در آنـهـا تـصـرف نـمـايـد و حـركـات و سـكـنـات آنـهـا در تـحـت نـظـامعـقـل و شرع باشد، مملكت رحمانى و عقلانى شود و شيطان و جنودش از آن رخت بربندند ودامن در كشند. پس جهاد نفس كه جهاد بزرگ است ، و از كشته شدن در راه حق تعالى بالاتراسـت ، در ايـن مـقام عبارت است از غلبه كردن انسان بر قواى ظاهره خود، و آنها را در تحتفرمان خالق قرار دادن ، و مملكت را از لوث وجود قواى شيطان و جنود آن خالى نمودن است.
فصل ، در تفكر است
بـدان كـه اول شـرط مـجـاهـده بـا نـفـس و حـركت به جانب حق تعالى تفكر است . وبعضى از علماى اخلاق آن را در بدايات در مرتبه پنجم قرار داده اند.⁽⁴⁷⁾ و آن نيز درمقام خود صحيح است .
و تـفـكـر در ايـن مـقام عبارت است از آنكه انسان لااقل در هر شب و روزى مقدارى ـ ولو كم همبـاشـد ـ فـكر كند در اينكه آيا مولاى او كه او را در اين دنيا آورده و تمام اسباب آسايش وراحـتـى را از بـراى او فـراهـم كـرده ، و بـدن سـالم و قـواى صـحـيحه ، كه هر يك داراىمنافعى است كه عقل هر كس را حيران ميكند. به او عنايت كرده ، و اين همه بسط بساط نعمت ورحـمـت كـرده ، و از طـرفـى هـم ايـن هـمـه انـبـيـا فـرسـتـاده ، و كـتـابـهـانـازل كرده و راهنماييها نموده و دعوتها كرده ، آيا وظيفه ما با اين مولاى مالك الملوك چيست؟ آيـا تـمـام اين بساط فقط براى همين حيات حيوانى و اداره كردن شهوت است كه با تمامحـيـوانـات شـريـك هـستيم ، يا مقصود ديگرى در كار است ؟ آيا انبياء كرام و اولياء معظم وحـكـمـاى بـزرگ و عـلمـاى هـر مـلت كـه مـردم را دعـوت بـه قـانـونعقل و شرع مى كردند و آنها را از شهوات حيوانى و از اين دنياى فانى پرهيز مى دادند باآنـهـا دشـمـن داشـتـنـد و دارنـد، يـا راه صـلاح مـا بـيـچـاره هـاى فـرو رفـتـه در شهوات رامثل ما نمى دانستند؟
اگـر انـسـان عـاقل لحظه اى فكر كند مى فهمد كه مقصود از اين بساط چيز ديگر است ، ومنظور از اين خلقت عالم بالا و بزرگترى است ، و اين حيات حيوانى مقصود بالذات نيست .و انـسـان عـاقـل بـايـد در فـكـر خـودش بـاشـد، و بـهحال بيچارگى خودش رحم كند و با خود خطاب كند: اى نفس شقى كه سالهاى دراز در پىشـهـوات عـمـر خـود را صـرف كـردى و چـيزى جز حسرت نصيبت نشد، خوب است قدرى بهحـال خـود رحم كنى ، از مالك الملوك حيا كنى ، و قدرى در راه مقصود اصلى قدم زنى ، كهآن مـوجـب حيات هميشگى و سعادت دائمى است ، و سعادت هميشگى را مفروش به شهوات چندروزه فـانى ، كه آن هم به دست نمى آيد حتى با زحمتهاى طاقت فرسا. قدرى فكر كن درحـال اهـل دنيا از سابقين تا اين زمان كه مى بينى . ملاحظه كن زحمتهاى آنها و رنجهاى آنهادر مقابل راحتى آنها چقدر زيادتر و بالاتر است ، در صورتى كه براى هر كس هم راحتىو خوشى پيدا نمى شود. آن انسانى كه در صورت انسان و از جنود شيطان است و از طرفاو مـبـعـوث اسـت و تـو را دعـوت بـه شـهوات مى كند و مى گويد زندگانى مادى را بايدتـامـيـن كـرد، قـدرى در حـال خود او تاءمل كن ، و قدرى او را استنطاق كن ببين آيا خودش ازوضعيت راضى است ؟ يا آنكه خودش مبتلا است مى خواهد بيچاره ديگرى را هم مبتلا كند؟
و در هـر حـال از خـداى خـود با عجز و زارى تمنا كن كه تو را آشنا كند و وظايف خودت كهبايد منظور شود ما بين تو و او. و اميد است اين تفكر كه به قصد مجاهده با شيطان و نفسامـاره اسـت ، راه ديـگـرى بـراى تـو بـنـمـايـانـد و مـوفـق شـوى بـهمنزل ديگر از مجاهده .
فصل ، در عزم است
مـنـزل ديـگـر كـه بـعـد از تـفـكـر از بـراى انـسـان مـجـاهـد پـيـش مـى آيـد،مـنـزل عـزم اسـت . (و ايـن غـيـر از اراده است كه شيخ ‌الرئيس ⁽⁴⁸⁾ دراشارات آن را اول درجات عارفين دانسته .)⁽⁴⁹⁾
بـعـضـى از مـشـايـخ مـا، اءطـال الله عمره ، مى فرمودند كه عزم جوهره انسانيت وميزان امتياز انسان است ، و تفاوت درجات انسان به تفاوت درجات عزم او است .
و عزمى كه مناسب با اين مقام است عبارت است از بناگذارى و تصميم بر ترك معاصى ، وفعل واجبات ، و جبران آنچه از او فوت شده در ايام حيات ، و بالاخره عزم بر اينكه ظاهرو صـورت خـود را انـسـان عـقـلى و شـرعـى نـمـايـد كـه شـرع وعـقـل بـه حـسب ظاهر حكم كنند كه اين شخص ، انسان است . و انسان شرعى عبارت از آن استكـه مـوافـق مـطـلوبـات شـرع رفـتـار كـنـد، و ظـاهـرش ظـاهـررسـول اكـرم ، صلى الله عليه و آله ، باشد، و تاءسى به آن بزرگوار بكند در جميعحـركـات و سـكنات و در تمام افعال و تروك . و اين امرى است بس ممكن ، زيرا كه ظاهر رامثل آن سرور كردن امرى است مقدور هر يك از بندگان خدا.
و بـدان كـه هـيچ راهى در معارف الهيه پيموده نمى شود مگر آنكه ابتدا كند انسان از ظاهرشـريـعت . و تا انسان متاءدب به آداب شريعت حقه نشود، هيچيك از اخلاق حسنه از براى اوبـه حـقـيـقـت پيدا نشود، و ممكن نيست كه نور معرفت الهى در قلب او جلوه كند و علم باطن واسرار شريعت از براى او منكشف شود. و پس از انكشاف حقيقت و بروز انوار معارف در قلبنـيـز مـتـاءدب بـه آداب ظـاهـره خـواهـد بـود. و از ايـن جـهـت دعـوى بـعـضـىبـاطـل اسـت كـه بـه ترك ظاهر. علم باطن پيدا شود. يا پس از پيدايش آن به آداب ظاهرهاحـتـيـاج نباشد. و اين از جهل گوينده است به مقامات عبادت و مدارج انسانيت . و شايد موفقشدم به بيان بعضى از آن در اين ورقه ها، انشاءالله تعالى .
فصل ، اهميت عزم در ترك معاصى و انجام تكاليف
اى عـزيـز، بـكـوش تـا صـاحب عزم و داراى اراده شوى ، كه خداى نخواسته اگربى عزم از اين دنيا هجرت كنى ، انسان صورى بيمغزى هستى كه در آن عالم به صورتانـسـان مـحـشور نشوى ، زيرا كه آن عالم محل كشف باطن و ظهور سريره است . و جرئت برمـعـاصى كم كم انسان را بى عزم مى كند، و اين جوهر شريف را از انسان مى ربايد. استادمـعـظم ما، دام ظله ، مى فرمودند بيشتر از هر چه گوش كردن به تغنيات سلب اراده و عزماز انسان مى كند.
پـس اى بـرادر، از مـعـاصـى احـتراز كن ، و عزم هجرت به سوى حق تعالى نما، و ظاهر راظـاهـر انـسـان كـن ، و خـود را در سـلك اربـاب شـرايـعداخـل كـن ، و از خـداونـد تـبـارك و تـعـالى در خـلوات بـخـواه كـه ترا در اين مقصد همراهىفـرمـايـد، و رسـول اكـرم ، صـلى الله عـليـه و آله ، واهـل بـيت او را شفيع قرار ده كه خداوند به توفيق عنايت فرمايد و از تو دستگيرى نمايددر لغـزشـهـايـى كه در پيش دارى ، زيرا كه انسان در ايام حيات لغزشگاههاى عميقى داردكـه مـمـكن است در آن واحد به پرتگاه هلاكت چنان افتد كه ديگر نتواند از براى خود چارهبـكـنـد، بـلكـه در صـدد چـاره جـويـى هـم بـرنـيـايـد ، بـلكـه شـايـد شـفـاعت شافعين همشامل حال او نشود. نعوذبالله منها.
فصل ، در مشارطه و مراقبه و محاسبه است
و از امورى كه لازم است از براى مجاهد، مشارطه و مراقبه و محاسبه است . مشارطه آن اسـت كـه در اول روز مثلا با خود شرط كند كه امروز برخلاف فرموده خداوند تبارك وتعالى رفتار نكند. و اين مطلب را تصميم بگيرد. و معلوم است يك روز خلاف نكردن امرىاسـت خـيـلى سـهـل ، انسان مى تواند به آسانى از عهده برآيد. تو عازم شو و شرط كن وتـجـربـه نـمـا بـبـيـن چقدر سهل است . ممكن است شيطان و جنود آن ملعون بر تو اين امر رابزرگ نمايش دهند، ولى اين از تلبيسات آن ملعون است ، او را از روى واقع و قلب لعن كن، و اوهام باطله را از قلب بيرون كن ، و يك روز تجربه كن ، آن وقت تصديق خواهى كرد.
و پـس از ايـن مـشارطه ، بايد وارد مراقبه شوى . و آن چنان است كه در تمام مدتشـرط. مـتـوجـه عـمـل بـه آن بـاشـى ، و خـود را مـلزم بـدانـى بـهعمل كردن به آن ، و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد كه امرى را مرتكب شوى كه خلاففـرمـوده خـداسـت ، بدان كه اين از شيطان و جنود اوست كه مى خواهند تو را از شرطى كهكـردى بـاز دارنـد. بـه آنـهـا لعـنـت كـن و از شـر آنـهـا بـه خـداونـد پـنـاه بـبـر، و آنخيال باطل را از دل بيرون نما، و به شيطان بگو كه من يك امروز با خود شرط كردم كهخـلاف فرمان خداوند تعالى نكنم ، ولى نعمت من سالهاى دراز است به من نعمت داده ، صحتو سـلامـت و امنيت مرحمت فرموده و مرحمتهايى كرده كه اگر تا ابد خدمت او كنم از عهده يكىاز آنها برنمى آيم سزاوار نيست يك شرط جزئى را وفا نكنم . اميد است انشاءالله شيطانطرد شود و منصرف گردد و جنود رحمان غالب آيد. و اين مراقبه با هيچ يك از كارهاى تو،از قبيل كسب و سفر و تحصيل و غيرها، منافات ندارد.
و بـه هـمـيـن حال باشى تا شب كه موقع محاسبه است . و آن عبارت است از اينكهحـساب نفس را بكشى در اين شرطى كه با خداى خود كردى كه آيا به جا آورد، و با ولىنـعـمـت خـود در ايـن معامله جزئى خيانت نكردى ؟ اگر درست وفا كردى ، شكر خدا كن در اينتوفيق و بدان كه يك قدم پيش رفتى و مورد نظر الهى شدى ، و خداوند انشاءالله تو راراهـنـمايى مى كند در پيشرفت امور دنيا و آخرت ، و كار فردا آسانتر خواهد شد. چندى بهاين عمل مواظبت كن ، اميد است ملكه گردد از براى تو به طورى كه از براى تو كار خيلىسـهـل و آسـان شـود، بلكه آن وقت لذت مى برى از اطاعت فرمان خدا و از ترك معاصى درهـمـين عالم ، با اينكه اينجا عالم جزا نيست لذت مى برد و جزاى الهى اثر مى كند و تو راملتذ مى نمايد.
و بدان كه خداى تبارك و تعالى تكليف شاق بر تو نكرده و چيزى كه از عهده تو خارجاسـت و در خـور طـاقت تو نيست بر تو تحميل نفرموده ، لكن شيطان و لشكر او كار را برتـو مـشـكل جلوه مى دهند. و اگر خداى نخواسته در وقت محاسبه ديدى سستى و فتورى شدهدر شـرطـى كـه كـردى ، از خـداى تعالى معذرت بخواه و بنا بگذار كه فردا مردانه بهعمل شرط قيام كنى . و به اين حال باشى تا خداى تعالى ابواب توفيق و سعادت را برروى تو باز كند و تو را به صراط مستقيم انسانيت برساند.
فصل ، در تذكر است
و از امـورى كـه انـسـان را معاونت كامل مى نمايد در مجاهده با نفس و شيطان ، و بايد انسانسـالك مـجاهد خيلى مواظب آن باشد، تذكر است . و ما اين مقام را به ذكر آن ختم مىكـنيم با اينكه خيلى از مطالب باقى است . و آن در اين مقام عبارت است از ياد خداى تعالىو نعمتهايى كه به انسان مرحمت فرموده .
بـدان كه از امور فطريه ، كه هر انسان جبلة و فطرة بدان حكم مى كند، احترام منعم است .و هر كس در كتاب ذات خود اگر تاءملى كند، مى بيند كه مسطور است كه بايد از كسى كهبه انسان نعمتى داد احترام كند. و معلوم است هر چه نعمت بزرگتر باشد و منعم در آن انعامبـى غـرضـتر باشد، احترامش در نظر فطرت لازمتر و بيشتر است . مثلا فرق واضح استدر احترام بين كسى كه به شما يك اسب مى دهد و آن منظور نظرش هست ، با كسى كه يك دهشـشـدانگى بدهد و در اين دادن منتى هم نگذارد. مثلا اگر دكترى شما را از كورى نجات دادفطرتا او را احترام مى كنيد، و اگر از مرگ نجات داد بيشتر احترام مى كنيد. اكنون ملاحظهكن نعمتهاى ظاهره و باطنه كه مالك الملوك جل شاءنه به ما مرحمت كرده كه اگر جن و انسبخواهند يكى از آنها را به ما بدهند نمى توانند و ما از آن غفلت داريم . مثلا اين هوايى كهما شب و روز از آن استفاده مى كنيم و حيات ما و همه موجودات محيط بسته به وجود آن است ،كـه اگـر يـك ربـع سـاعت نباشد هيچ حيوانى زنده نمى ماند، چه نعمت بزرگى است ، كهاگر تمام جن و انس بخواهند شبيه آن را به ما بدهند عاجزند. و همين طور قدرى متذكر شوسـايـر نـعـيـم الهـى را از قـبـيـل صـحـت بـدن (و) قـواى ظـاهـره ازقـبـيـل چـشـم و گـوش و ذوق و لمـس ، و قـواى بـاطـنـه ازقـبـيـل خـيـال و وهـم و عقل و غير آن ، كه هر يك منافعى دارد كه حد ندارد. تمام اينها را مالكالمـلوك بـه مـا عـنـايـت فـرمـوده بـدون ايـنـكـه از او بـخـواهيم ، و بدون اينكه به ما منتىتـحـمـيـل فـرمـايد. و به اينها نيز اكتفا نفرموده و انبيا و پيغمبران فرستاده و كتبى فروفـرسـتـاده و راه سـعـادت و شـقـاوت و بهشت و جهنم را به ما نموده ، و هر چه محتاج به اوبـوديـم در دنـيـا و آخـرت بـه مـا عنايت فرموده ، بدون اينكه به طاعت و عبادت ما احتياجىداشـتـه بـاشـد، يا به حال او طاعت و معصيت ما فرقى كند. فقط از براى نفع خود ما امر ونـهـى فـرمـوده . بـعـد از تـذكـر ايـن نـعمتها و هزاران نعمتهاى ديگر، كه حقيقتا از شمردنكليات آن تمام بشر عاجز است چه برسد به جزئيات آن ، آيا در فطرت شما احترام همچومـنـعـمـى لازم اسـت ؟ و آيـا خـيـانـت نـمـودن بـه هـمـچـو ولى نـعـمـتـى در نـظـرعقل چه حالى دارد؟
و نيز از امورى كه در فطرت ثبت و مسطور است احترام شخص بزرگ و عظيم است . اين همهاحتراماتى كه مردم از اهل دنيا و ثروت مى كنند و از سلاطين و بزرگان مى نمايند، براىايـن اسـت كه آنها را بزرگ و عظيم تشخيص ‍ داده اند. آيا چه عظمتى به عظمت و بزرگىمـالك الملوك است كه دنياى پست و مخلوق ناقابل آن ، كه كوچكترين عوالم است و تنگتريننـشـآت اسـت ، تـاكـنـون عـقـل هيچ موجودى به آن ، نرسيده ؟ بلكه به همين منظومه شمسىخـودمان ، كه از منظومات شمسى ديگر كوچكتر و در پيش شموس ديگر قدر محسوس ندارد،مـسـتكشفين بزرگ دنيا اطلاع پيدا نكرده اند. آيا اين عظيم كه با يك اشاره اين همه عوالم وهـزاران هـزار عـوالم غـيـبـه را خـلق فـرمـوده لازم الاحـتـرام نـيـسـت در فـطـرتعقل ؟
و نـيـز، حـاضر در كتاب فطرت لازم الاحترام است . مى بينيد كه اگر انسان از كسى خداىنـكـرده بـدگـويى كند در غيابش ‍ ، اگر حاضر شد فطرتا سكوت مى كند و از او احتراممى نمايد. و معلوم است خداى تبارك و تعالى در همه جا حاضر و تمام ممالك وجود در تحتنظر او اداره مى شود، بلكه همه نفس حضور و همه عالم محضر ربوبيت است .
اكـنـون مـتـذكـر شـو اى نفس خبيث نويسنده كه چه ظلمى است بزرگ و چه گناهى است عظيماگـر مـعـصـيـت هـمـچـو عـظـيمى را به نعمت خودش كه قواى تو است در محضر مقدس خودشبـنـمايى . آيا اگر داراى يك خردله حيا باشى ، نبايد از خجلت آب شوى و به زمين فروبروى ؟
پـس ، اى عزيز متذكر عظمت خداى خودت باش ، و متذكر نعمتها و مرحمتهاى او شو، و متذكرحـضور باش ، و ترك كن نافرمانى او را، و در اين جنگ بزرگ بر جنود شيطان غلبه كن، و مـمـلكـت خـود را مـمـلكـت رحـمـانـى و حـقـانـى كـن ، و بـه جـاى جـنـود شـيـطـانمـحـل اقـامـت لشـكـر حـق تـعالى نما، تا آنكه خداوند تبارك و تعالى تو را توفيق دهد درمـجـاهـده مـقـام ديـگـر و در مـيدان جنگ بزرگتر كه در پيش است ، و آن جهاد نفس است در عالمباطن و مقام دوم نفس ‍ كه ان شاءالله به آن اشاره مى كنيم .
و بـاز تـذكـر دهـم كـه در هـر حـال به خود اميدى نداشته باش كه از غير خداى تعالى ازكـسـى كارى برنمى آيد. و از خود حق تعالى با تضرع و زارى توفيق بخواه كه تو رادر اين مجاهده اعانت فرمايد تا بلكه ان شاءالله غالب آيى . انه ولى التوفيق .
مقام دوم : نشئه باطن و ملكوت
بـدان كـه از بـراى نـفـس انـسـانـى يـك مـمـلكـت و مقام ديگر است كه آن مملكت باطن و نشئهمـلكـوت اوسـت كـه جـنود نفس در آنجا بيشتر و مهمتر از مملكت ظاهر است . و نزاع وجـدال بـيـن جـنـود رحـمـانـى و شـيـطانى در آنجا عظيمتر و مغالبه در آن نشئه بيشتر و بااهـمـيـتـتـر اسـت . بـلكـه هـر چـه در مـمـلكـت ظـاهـر اسـت از آنـجـاتنزل كرده و ظهور در ملك نموده ، و اگر هر يك از جنود رحمانى و شيطانى در آنمـملكت غالب آيند، در اين مملكت نيز غالب شوند. و جهاد نفس در اين مقام پيش مشايخ عظام ازاهـل سـلوك و اخـلاق خـيـلى اهـمـيـت دارد، بلكه مى توان سرچشمه تمام سعادات و شقاوات ودرجات و دركات را آن مقام دانست . انسان بايد خيلى ملتفت خود در اين جهاد باشد.
ممكن است خداى نخواسته به واسطه مغلوبيت جنود رحمانى در آن مملكت و خالى گذاشتن آنرا بـراى غـاصـبـيـن و نـااهلها از جنود شيطان ، هلاكت هميشگى از براى انسان پيدا شود كهقـابـل جـبـران نباشد، و شفاعت شافعين شامل حال او نگردد، و ارحم الراحمين ، نعوذبالله ،نـيـز بـه نـظـر سـخـط و غـضب به او نگاه كند، بلكه شفعاء او خصماء او شوند. واى بركـسـى كـه شـفـيـع او خـصـمـش شـود. خـدا مى داند جه عذابهايى و ظلمهايى و سختيهايى وبـدبـخـتـيهايى دنبال اين غضب الهى و دشمنى اولياى حق است كه تمام آتشهاى جهنم تمامزقـومـهـا مـارهـا و عـقـربـهـا پـيـش آن هـيـچ اسـت . خـدا نـكـنـد آنـچـه حـكـمـا و عـرفـا واهل رياضت و سلوك خبر مى دهند راجع به اين عذابها به سر ما ضعفا و بيچارگان بيايد،كـه تـمام عذابها كه تصور مى كنيد پيش آن سهل و آسان است ، و تمام جهنمها كه شنيديدپيش آن رحمت و بهشت است .
غـالبـا وصـف جـهـنـم و بـهـشـت كـه در كـتـاب خـدا و اخـبـار انـبيا و اوليا شده جهنم و بهشتاعمال است كه از براى جزاى عملهاى خوب و بد تهيه شده است . گاهى اشاره خفيه اى نيزبـه بـهـشـت و جـهـنم اخلاق كه اهميتش بيشتر است شده ، و گاهى هم به بهشت لقاء و جهنمفراق ، كه از همه مهمتر است ، گرديده ، ولى همه در پرده و از براى اهلش . من و تو اهلشنيستيم . ولى خوب است منكر هم نشويم و ايمان داشته باشيم به هر چه خداوند و اوليايشفـرمـوده انـد، شـايد اين ايمان اجمالى هم براى ما فايده داشته باشد. گاهى هم ممكن استكـه انـكـار بـيـجـا و رد بـى موقع و بدون علم و فهم براى ما ضررهاى خيلى زياد داشتهبـاشـد، و ايـن دنيا عالم التفات به آن ضررها نيست . مثلا تا شنيدى فلان حكيم يا فلانعـارف يا فلان مرتاض چيزى گفت كه به سليقه شما درست در نمى آيد و با ذائقه شماگوارا نيست ، حمل به باطل و خيال مكن . شايد آن مطلب منشاء داشته باشد از كتاب و سنت وعقل و شما به آن برنخورده باشيد. چه فرق مى كند كه يك نفر فقيه يك فتوى بدهد، ازبـاب ديـات مثلا، كه شما كمتر ديده ايد. و شما بدون مراجعه به مدركش رد كنيد او را، ياآنـكـه يـك نـفر سالك الى الله يا عارف بالله يك حرف بزند راجع به معارف الهيه ياراجـع بـه احـوال بـهـشـت و جـهـنـم ، و شـمـا بـدون مـراجـعـه بـه مـدركـش او را رد كـنـيـد،سـهـل اسـت . تـوهـيـن كـنـيـد يـا جـسـارت نـمـائيـد. مـمـكـن اسـت آن شـخـصـى كـهاهـل آن وادى اسـت و صاحب آن فن است يك مدركى از كتاب خدا داشته باشد، يا از اخبار ائمههـدى داشـتـه بـاشـد، و شـمـا بـه آن بـرنـخـورده بـاشـيـد، آن وقـت شـمـا رد خـدا ورسول كرديد بدون عذر موجه . و معلوم است به سليقه من درست نبود يا علم منبه اين جا نرسيده بود يا از اهل منبر برخلاف آن شنيدم عذر نيست .
در هـر حـال ، از مـقـصـود نـگـذرم . آنچه آنها راجع به بهشت اخلاق و ملكات و جهنم اخلاق ودركات گفته اند مصيبتى است كه طاقت شنيدنش را هم نداريم .
پـس اى عـزيـز فـكـرى كـن و چاره جويى نما و راه نجاتى و وسيله خلاصى از براى خودپيدا كن . و به خداى ارحم الراحمين پناه ببر، و در شبهاى تاريك با تضرع و زارى از آنذات مـقـدس تـمـنـا كـن كـه تو را اعانت كند در اين جهاد نفس ، تا ان شاءالله غالب شوى ومـمـلكـت (وجودت ) را رحمانى گردانى و جنود شيطان را از آن بيرون كنى ، و خانه را بهدسـت صـاحـبـش دهـى تـا سـعادتها و بهجتها و رحمتهايى خداوند به تو عنايت فرمايد كهتـمـام چـيـزهـايـى كـه شـنـيدى از وصف بهشت و حور و قصور پيش آنها چيزى نباشد، و آنسلطنت كليه الهيه است كه خبر دادند اولياى خدا از اين ملت بيضاى حنيف ، و بالاتر از آنچيزهايى است كه نه گوش احدى شنيده و نه چشمى ديده و نه به قلب بشرى خطور كرده.⁽⁵⁰⁾
فصل ، در اشاره به بعضى قواى باطنيه است
بـدان كـه خـداونـد تبارك و تعالى به يد قدرت و حكمتش در عالم غيب و باطن نفس قوايىخلق فرموده داراى منافع بيشمار به آنچه مورد بحث ما است در اين مورد سه قوه است و آنواهـمه و غضبيه و شهويه است . و هر يك از اين قوا منافع كثيرهدارنـد از بـراى حفظ نوع و شخص و تعبير دنيا و آخرت ، كه علما ذكر كرده اند و اكنون مارا بـه آن احـتـيـاجـى نـيـسـت . و آنـچه لازم است در اين مقام تنبه دهم آن است كه اين سه قوهسرچشمه تمام ملكات حسنه و سيئه و منشاء تمام صور غيبيه ملكوتيه است .
و تـفـصيل اين اجمال آنكه انسان همين طور كه در اين دنيا يك صورت ملكى دنيا وى دارد كهخـداونـد تـبـارك و تـعـالى آن را در كـمال حسن و نيكويى و تركيب بديع خلق فرموده كهعـقـول تمام فلاسفه و بزرگان در آن متحير است و علم معرفة الاعضاء و تشريح تاكنوننتوانسته است معرفت درستى به حال آن پيدا كند و خداوند انسان را از بين مخلوقات امتيازداده بـه حـسـن تـركـيـب و جـمـال نـيـكـو مـنـظـر، كـذلك از بـراى او يـك صـورت وشكل ملكوتى غيبى است ، كه آن صورت تابع ملكات نفس و خلق باطن است در عالم بعد ازمـوت ، چـه بـرزخ بـاشـد يـا قـيـامت . انسان اگر خلق باطن و ملكه و سريره اش انسانىبـاشـد، صـورت مـلكـوتـى او نـيـز صـورت انـسانى است . ولى اگر ملكاتش غير ملكاتانـسـانـى بـاشـد، صورتش انسانى نيست و تابع آن سريره و ملكه است . مثلا اگر ملكهشـهوت و بهيميت بر باطن او غلبه كند و حكم مملكت باطن حكم بهيمه شود، انسان صورتمـلكـوتـيـش صـورت يـكى از بهائم است مناسب با آن خلق . و اگر ملكه غضب و سبعيت بربـاطـن و سـريـره اش غلبه كند و حكم مملكت باطن و سريره حكم سبع شود، صورت غيبيهمـلكوتيه صورت يكى از اسباع است . و اگر وهم و شيطنت ملكه شد و باطن و سريره اشداراى مـلكـات شـيـطـانـيه شد، از قبيل خدعه ، تقلب ، نميمه ، غيبت ، صورت غيب و ملكوتشصورت يكى از شياطين است به مناسبت آن . و گاهى ممكن است به طريق تركيب دو ملكه ياچـنـد مـلكـه مـنـشـاء صـورت مـلكـوتـى شـود. آن وقـت بـهشـكل هيچ يك از حيوانات نمى شود، بلكه صورت غريبى پيدا مى كند كه هيچ آن صورتمـدهـش و موحش بدتركيب در اين عالم سابقه ندارد. از پيغمبر خدا، صلى الله عليه و آله ،نـقـل شـده كـه بـعضى مردم قيامت محشور مى شوند به صورتهايى كه نيكوست پيش آنهاميمون (ها) و انترها.⁽⁵¹⁾
بـلكـه مـمـكـن اسـت از بـراى يـك نـفـر در آن عـالم چـنـد صـورت بـاشـد زيـرا كه آن عالممـثـل ايـن عـالم نـيـسـت كـه يـك چـيـز بـيـش ‍ از يـك صـورتقـبـول نـكـنـد. و ايـن مـطـلب مـطـابـق بـا بـرهـان نـيـز هـسـت و درمحل خود مقرر است .

شرح اربعين حديث امام خميني رحمةالله عليه