باب شصت و چهارم در آداب امر به معروف و نهى از منكر

وَيُقالُ لَهُ : يا خائِنُ اَتُطالِبُ خَلْقى بِما خُنْتَ بِهِ نَفْسُكَ وَاَرْخَيْتَ عَنْهُ عِنانَكَ .

قالَ (صلى الله عليه وآله) : وَأَمُرْ بِالْمَعْروفِ وَانْهَ عَنِ المُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلى ما اَصابَكَ حَتّى اِذا رَأَيْتَ شُحّاً مُطاعاً وَهَوىً مُتَّبَعاً وَاِعْجابَ كُلِّ ذى رَأْى بِرَأْيِهِ فَعَلْيكَ بِنَفْسِكَ وَدَعْ عَنْكَ اَمْرَ الْعامَّةِ .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مائده (5) : 105 .

قالَ الصادِقُ (عليه السلام) :

 :

مسئله با عظمت امر به معروف و نهى از منكر

امام صادق (عليه السلام) در اين بخش به دو مسئله بسيار مهم امر به معروف و نهى از منكر ، كه براى حيات معنوى و تربيتى فرد و خانواده و جامعه بمنزله روح براى جسم و خورشيد براى موجودات زنده است اشاره دارند .

امر به معروف و نهى از منكر در كارگاه با عظمت عقل دو واجب عقلى ، و در ميدان فقه دو واجب شرعى و در جوّ جامعه دو واجب اجتماعى و انسانى است .

امر به معروف و نهى از منكر آمرون به معروف و ناهين از منكر نبود ، امروز از فرهنگ سعادت بخش الهى در روى زمين خبرى نبود .

اهل خدا در بعضى از اوقات با اينكه مى دانستند امر به معروف و نهى از منكر براى آنان ضرر مالى و گاهى ضربه جانى دارد ، ولى بخاطر اهميت اين دو اصل الهى كه به غلط آن را فرع ناميده اند خود را در اجراى اين دو حقيقت بهر آب آتشى مى زدند ، و از هيچ قدرتى بخود هراس راه نمى داده و نمى ترسيدند .

هدف از بعثت پيامبران و امامت امامان تربيت بشر ، و رشد انسان و كمال بنى آدم بوده ، و انبياء بزرگ حق و عاشقان حضرت معبود ، در اين راه از هيچ كوششى دريغ نورزيده و از انسانها توقع اجر و مزدى جز آراسته شدن آنان به واقعيّات الهى و بدست آوردن خير دنيا و آخرت نداشتند .

خداوند بزرگ محمّد (صلى الله عليه وآله) را در ميان جامعه انسانى برانگيخت تا بندگانش را از بندگى قلدران و زورمندان به بندگى حق هدايت كند ، و از تعهدات طاغوتيان به پيمانهاى الهى رهنمون گردد ، و از پيروى ستمگران به پيروى خدا برساند ، و از حكومت ننگين ظالمان به حكومت الهى راهنمائى فرمايد .

اين هدف مقدس كه عبارت بود از آزادى انسان از تمام قيود هواى نفس طاغوت و طاغوتيان و شياطين و زورمندان جز با امر به معروف و نهى از منكر قابل تداوم نبود ، و در عين اينكه اين دو حقيقت در گرو مايه هاى سنگين بود ولى عاشقان حضرت دوست فقط و فقط بخاطر خدا و زنده ماندن اهداف انبياءو امامان و آزادى انسان دست از امر به معروف و نهى از منكر برنداشتند و در اين راه در برابر ضربه هاى مالى و جانى و دچار شدن به زندانهاو تبعيدها پايدارى و ايستادگى كردند تا دين خدا امروز بدست اهل زمين برسد ، و فردا هم در اختيار اهل زمين قرار بگيرد .

مسئوليت الهى امر به معروف و نهى از منكر بر عهده كليّه افراد مسلمين اعم از مرد و زن ثابت است ، و از بركت اين دو واقعيت است كه براى جامعه در برابر تمام آلودگيها مصونيت ايجاد مى شود ، و راه آراسته شدن به حسنات به روى همه مردم باز مى گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وافى / 3 .

بر تمام مرد و زن مسلمان است كه همانند انبياء و ائمه طاهرين و اولياءعاشقان به اين دو حقيقت بنگرند ، و براى لحظه اى از اداى اين دو تكليف باز نمانند ، كه زيان و ضرر تعطيل اين دو وظيفه قابل جبران نيست .

قرآن مجيد و روايات و اخبار ، به اندازه اى كه براى اين دو واجب الهى اهميّت قائلند براى چيزى به اين اندازه اعتبار و ارزش قائل نيستند .

جامعه بدون امر به معروف و نهى از منكر جامعه اى بى جان ، و حيات آن جامعه حياتى ابليسى و مردم آن جامعه مردمى بى قدر و قيمت اند .

پاكان راه حق در عين اين كه اطمينان و يقين داشتند در راه امر به معروف نهى از منكر بايد از جان و مال مايه بگذارند و به انواع مشكلات و سختى ها دچار شوند ، دست از اداى اين دو تكليف برنمى داشتند و براى اعلاى كلمه حق با تمام توان و قدرت مى كوشيدند و با تمام وجود در برابر ناپاكان و غافلان و بى خبران خروش برمى داشتند .

مملكت ايران در سالهاى هزار و سيصد و چهل و دو و سه شمسى نزديك بود همانند يك لقمه چرب و شيرين به كام استعمار و استثمار بيفتد و از هضم رابع هم بگذرد ، دين و ايمان و ناموس و جامعه و تمام فضائل در معرض خطر حتمى قرار گرفت .

وجود مقدس مرجع بزرگ حضرت امام خمينى و ياران باوفاتربيت شدگانش در برابر هجوم خطر با توسّل به امر به معروف و نهى از منكر با كمال قدرت ايستادند ، اين ايستادگى به قيمت زندانى شدن امام و تبعيد شدن آنجناب به تركيه و عراق و به زندان افتادن هزاران بى گناه و شهيد شدن نزديك به دويست هزار نفر از فرزندان قرآن و مجروح شدن و معلول شدن هزاران جوان مؤمن گشت ، ولى اين ايستادگى منجر به آزاد شدن مردم از سلطه استعمار و طاغوت و طاغوتيان برپائى حكومت جمهورى اسلامى و قرآنى شدن مملكت ايران شد .

اگر امر به معروف و نهى از منكر آن مرجع بزرگ و وفاداران به قرآن و انبياء نبود ، بدون ترديد تمام آثار فرهنگ حق و شعائر الهى از بين مى رفت ، و كشور مسلمان و مؤمن ايران تبديل به مركزى براى تاخت و تاز مسيحيت و يهوديت مى شد و براى هميشه به عمر قرآن و اسلام در تمام اين سرزمين خاتمه مى دادند ! !

امام صادق (عليه السلام) در ابتداى اين روايت مورد شرح كه بسيار مهم است و اين جملات نورانى و ملكوتى كه عامل خير دنيا و آخرت است مى فرمايد :

هركس از آفات نفسانى و هواجس درونى و خطرات و مهلكات باطنى خلاصى نيافته و خود را از رذائل نجات نداده و به حسنات الهى آراسته نكرده ،شيطان رجيم و آن ديو لعين را از خود نرانده ، و در كنف حمايت حق فضاى با عظمت توحيد و امان عصمت حق كه همانا ايمان قوى و عمل صالح و تقواى از محرّمات است وارد نشده صلاحيّت براى امر به معروف و نهى از منكر ندارد .

اوّل بايد به نصيحت خود برخاست ، ابتدا بايد ظاهر و باطن خود را اصلاح كرد ، سپس قيام به اين دو وظيفه واجب نمود ، كه آلودگان و ناپاكان نمى توانند آنچنان كه بايد در ديگران اثر مثبت بگذارند ، گرچه مى توانند براى اهل دل عبرت و پند باشند ، چنانچه نقل است به لقمان حكيم آن انسان بيدار و آزاده گفتند ادب از كه آموختى ؟ گفت از بى ادبان : كه ديدم كردار و رفتارشان مورد نفرت مردم بود ، من از همان كردار و رفتار دورى گزيدم !

با كمال قدرت به اصلاح نفس خود برخيزيم

مسئله صلاح و سداد و اصلاح نفس و آراستگى درون از ابتداى حيات مورد توجه بيداران راه حق بود ، آنان با تكيه بر معارف الهى راه رسيدن به معراج آدميت و انسانيت را تزكيه نفس مى دانستند .

نفس اگر اصلاح نشود ، آدمى را به تمام گناهان و معاصى سوق داده و تبديل به درى خواهد شد كه به روى جهنم باز مى شود .

اگر نفس را رها كنيم و به تصفيه و تزكيه آن برنخيزيم ، به مانند تنور جهنم از چيزى سير نخواهد شد و فرياد هَلْ مِنْ مزيدش خاموش نخواهد گشت .

روزى كه به جهنم گوئيم آيا مملو از كافران شدى ؟ و او گويد آيا بيش از اين هم هست ؟

آرى اگر نفس اصلاح نشود ، و در مدار تصفيه و تزكيه قرار نگيرد ، بمانند جهم مى شود ، كه از هيچ چيز سير نشود و ميلياردها گناه معده او را پر نكند ، و تا لحظه آخر عمر فرياد هَلْ مِنْ مَزيدش گوش فلك را كر كند .

نفس را با غير خدا معامله نكنيد ، و اين حقيقت وجودى را از مدار حق خارج ننمائيد ، و روح قدسى و ملكوتى وجود خويش را به كدورت گناه و غفلت آلوده مكنيد ، كه زيان اين امور در دنيا و آخرت قابل جبران نيست .

حكيم فرزانه ، شاهباز فضاى قدس مرحوم الهى قمشه اى ميفرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره ق (50) : 30 .

روح قدسى داده اى تا خر عيسى خرى *** آوخ از اين اشتباه واى بر اين مشترى

پاكى و روشن دلى است پايه كاخ بهشت *** نيكى و دانشورى است مايه هر سرورى

نوش بدانديش خلق نيش بود اى رفيق *** زهر نبخشد تو را در عوض شكرى

اينهمه در راه تن در تك و تازى ولى *** از پى تهذيب روح سخت بخواب اندرى

جسم چه گردد پليد شسته شود زآب پاك *** روح كه چركين شود از نفس طاهرى

جامه و تن را در آب شستى و پاكيزه گشت *** جان پليد اى دريغ گو به كجا ميبرى

آه دلى نيمه شب اشك روان ياد رب *** كشتن خشم و هواست توبه و مستغفرى

شد دل پاكان عشق طاير قدس آشيان *** وين دل ناپاك تست كركس تن پرورى

معرفت و همّت است سايه طوباى خلد *** كوشش و جهد و طلب در ره فرمانبرى

نقش درون دلت صورت پنهان تست *** ديوى الهى بجان يا مَلَكى يا پرى

صاحب كتاب « انسان الكامل » مى فرمايد : « اى درويش ، بسيار از آدميان صورت آدميان دارند ، اما معنى آدميان ندارند ، از حساب بهايمند و صفات و افعال بهائم در ايشان ظاهر است .

اى درويش ، علامت آدمى چهار چيز است ! اقوال نيك و افعال نيك و اخلاق نيك و معارف ، هر كه اين چهار چيز دارد آدمى است و هر كه ندارد نه آدمى است ، هركه اين چهار چيز بكمال رسانيد او انسان كامل است » .

براى تزكيه نفس و تصفيه قلب و عروج به مراتب عاليه آن راه هائى است كه جز با سير و حركت در آن راه ها وصول به آن مراتب ممكن نيست .

كوشش و زحمت در اين مرحله جهاد اكبر و بالاترين عبادت و داراى بهترين اجر و ثواب اخروى است .

كسيكه نفس و هوا بر او غالب است ، از تمام آن حقايق و مدارج و مراتب ثواب ها محروم و براى ابد در مرتبه حيوانيت باقى است ، و شكى در اين مسئله نيست كه پيروى از هوا و هوس و شهوات و غرائز خارج از حدود الهى از اقسام شرك خفى است .

اى رسول ما مى نگرى آن را كه هواى نفسش را معبود خود قرار داده و خداوند وى را پس از اتمام حجت به چاه ضلالت درانداخته و مُهر قهر بر گوش و دل او نهاده و بر چشمش پرده ظلمت كشيده ، پس چنين شخصى را بعد از گرفتار شدن به اين امور بر اثر خشم حق چه كسى هدايت خواهد كرد ، آيا متذكر اين حقيقت نمى شويد كه جز راه خداپرستى هر راه ديگر گمراهى است !

امير المؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد :

شديدترين چيزى كه نسبت به آن بر شما ترس دارم دو چيز است : پيروى هوا ، و درازاى آرزو . اما پيروى از چهره حيات را از حق برمى گرداند ، اما درازاى آرزو مورث عشق شديد به دنياست ، عشقى كه شما را از توجه به حضرت حق بازداشته و عاقبتش جهنم و عذاب ابدى است .

تا از اين رسم مجازى نگذرى *** از حقيقت بر تو نگشايد درى

ترك نفس و ترك مال و ترك جان *** اين سه اول منزل است در وصل جان

آنكس كه در راه خدا و براى خدا به مجاهده با نفس برخيزد به مقام قرب وصل مى رسد و متمكّن در معراج انسانى مى شود ، و از كمالات و مدارج معنوى بهرهور مى گردد ، و خير دنيا و آخرت همچون باران بهارى بسويش سرازير مى شود .

در اين زمينه به آياتى از قرآن مجيد عنايت كنيد :

و آنان كه در راه ما به كوشش برخيزند ، محققاً تمام راه هاى خير و سلامت را به روى آنان باز مى كنيم و بدون شك خداوند يار نيكوكاران است .

آنان كه در پى رسالت و تبليغ تو هدايت يافتند ، لطف خدا بر هدايتشان ايمانشان بيفزود و تقواى آنان را به آنان عطا فرمود .

آنان جوانمردانى بودند كه به پروردگار خود ايمان آوردند و ما بر مقام ايمان هدايتشان افزوديم و بر دلهاشان توحيد و محبت و ايمان را محكم ساختيم .

هر كس عطا و احسان كرد ، و پرهيزكار و خداترس شد ، و حقايق را به نيكى تصديق كرد ما هم البته كار او را سهل و آسان گردانيديم و راه خير را بدون مشكل در دنيا و آخرت به رويش باز كنيم .

خبر بالا در كتب معتبره از رسول گرامى اسلام نقل شده : عبدى در چهل روز ، وجود خود را در ظاهر و باطن براى خدا خالص نكند مگر اينكه چشمه هاى حكمت از دلش بر زبانش جارى شود .

از بعضى عرفاى بزرگ پرسيدند راه به سوى خدا كدامست ؟ جواب داد دو قدم : قدمى بر سر نفس و قدمى بر سر دنيا . چون اين پاسخ به عارفى با معرفت تر و عاشق تر رسيد فرمود : آنچه را خدا كوتاه كرده طولانى كردند ، راه رسيدن به خدا يك قدم است و آنهم گذشت از خود ، كه دنيا به واسطه نفس حجاب بين عبد و حق مى شود .

الهى آن عاشق فرزانه مى فرمايد :

چون در وطن باز آمدى اى جان هشيار *** پيوسته نقش ديده دل كن رخ يار

عهد خدا را اى بنى آدم نگهدار *** مشكن تو عهد دوست را از امر شيطان

چون از مسافرخانه دنياى فانى *** خواهى سفر كردن به ملك جاودانى

بر شاخه طوباى جنت پرفشانى *** اى مرغ لاهوتى ببال علم و ايمان

در هر صورت راه مجاهده با نفس وادار كردن خويش به اداى فرائض و ترك محرمات و آراسته شدن به حقايق اخلاقى است .

چون در اين طريق قرار گرفتى صلاحيت براى امر به معروف و نهى از منكر پيدا مى كنى و در اين راه علاوه بر بيدار كردن مردم و مانع شدن از افتادن آنان در منكرات و هدايتشان بسوى خير از ثواب عظيمى از طرف حق بهره مند خواهى شد ، در اين قسمت لازم است امر به معروف و نهى از منكر را در آئينه قرآن روايات مشاهده كنيد ، سپس شرح بقيه روايت « مصباح الشريعه » بخواست حضرت حق دنبال شود .

امر به معروف و نهى از منكر در قرآن

و بايد از شما مسلمانان برخى « كه دانا و باتقواترند » خلق را به خير و صلاح دعوت كنند و مردم را به نيكوكارى خوانده و از بدى نهى كنند ، اينان كه واسطه هدايت عباد حقند ، در دو عالم در كمال فيروز بختى و رستگارى خواهند بود .

شما مسلمانان حقيقى نيكوترين امّتى هستيد كه قيام مى كنيد براى وادار كردن مردم به نيكوكارى و بازداشتن آنان از بدكارى و اينكه بخدا ايمان داريد .

يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ .

همه اهل كتاب با هم مساوى و يكسان نيستند ، طايفه اى از آنها در دل شب به تلاوت آيات خدا و نماز و طاعت مشغولند .

ايمان به خدا و روز قيامت آرند و امر به معروف و نهى از منكر كنند و به سوى هر نيكى بشتابند و آنها از بندگان صالحند ، هر كار نيكى انجام دهند . البته از ثواب آن محروم نشوند و خدا آگاه به وضع پرهيزكاران است .

رسول اسلام آنان را امر به نيكى و نهى از زشتى كند ، و بر آنان پاكيزه ها را حلال و هر پليد و منفور را حرام گرداند ، تحميلات هوا و شيطان و زنجيرهاى فرهنگ غلط را از دوششان بردارد .

مردان و زنان مؤمن همه يار و دوستدار يكديگرند ، مردم را وادار به كار نيك كرده و از زشتى باز مى دارند ، نماز بپا داشته و زكات مى پردازند و حكم خدارسول را اطاعت مى نمايند . البته خداوند اينان را مشمول رحمت خود خواهد كرد كه خدا صاحب اقتدار حاكم و حكيم است .

از گناه توبه كرده ها ، پرستندگان حق ، شكرگزاران نعمت ، روزه داران ، ركوع كنندگان ، سجده داران ، امركنندگان به معروف و نهى از منكر ، و نگهبانان حدود الهى را به نعمت ابد و رضايت حق بشارت بده .

« آنان كه خدا را يارى مى كنند » آنهائى هستند كه اگر در روى زمين بآنان اقتدار و قوت بخشيم نماز بپا مى دارند و زكات مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و مى دانند كه عاقبت كارها بدست خداست .

لقمان حكيم به فرزندش سفارش مى كند : اى فرزندم نماز بپا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و بر اين كار از مردم نادان هر آزارى ببينى صبر پيشه كن كه اين صبر و تحمل در راه تربيت مردم و هدايت خلق نشانه عزم ثابت در امور است .

از مجموعه اين آيات مطالب زير استفاده مى شود :

1 - امر به معروف و نهى از منكر از واجبات حتميه الهيه است .

2 - امر به معروف و نهى از منكر اخلاق انبياء و اولياء بود .

3 - نيكان عالم مردم را به اداى اين دو وظيفه سفارش مى كردند .

4 - رشد و كمال جامعه در گرو اين دو اصل الهى است .

5 - رضايت و بهشت حق جزاى آمرين به معروف و ناهين از منكر است .

6 - فرهنگ الهى با امر به معروف و نهى از منكر تقويت مى شود و بموازات قدرت اسلام كفر و شرك ضعيف مى گردد .

مسئله ايجاد زمينه براى پياده شدن معروف ، و پيشگيرى از منكر باندازه اى اهميت دارد ، كه تارك آن در قرآن مجيد ملعون شناخته شده .

كَانُوا لاَ يَتَنَاهُوْنَ عَن مُنكَر فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ )(15) .

كافران بنى اسرائيل از آن جهت بزبان داود و عيسى بن مريم لعنت شدند كه نافرمانى خدا نمودند و از حكم حق سرپيچى كردند ، آنگاه از كار زشت خود دست برنداشتند و چقدر كار آنان زشت و ناشايسته است .

آنان كه آراسته به دو فضيلت امر به معروف و نهى از منكرند از نظر قرآن مجيد اهل نجاتند ، كتاب خدا مى فرمايد :

و چون هرچه به آنان تذكّر داده شد در آن غفلت ورزيدند ، ما هم جمعيت نصيحت كننده را نجات بخشيديم و آنان كه ظلم و ستمكارى كردند ، به كيفر فسقشان به بدترين عذاب گرفتار نموديم !

قرآن مجيد در تشويق به اين حقيقت و وجوب و لزوم اين دو واقعيت مى فرمايد :

معناى تعاون ، كمك و تشويق و زمينه سازى و راه بازكردن براى خير و خوبى است و بستن راه و كوبيدن زمينه براى شرّ و بدى است .

قرآن مجيد به تاركين امر به معروف و نهى از منكر حمله سخت دارد آنجا كه مى فرمايد :

چرا علما و روحانيون مسيحى و يهودى ملّت مسيح و موسى را از گفتار گناه خوردن حرام باز نمى دارند ، كه اين عدم پيشگيرى آنان كار بسيار زشتى است .

با توجه به اين آيات بسيار مهم و لحن عجيبى كه در اين آيات هست ، آيا فردى از مسلمين مى تواند خود را نسبت به اين دو وظيفه الهى غير مسئول بداند ؟ ! !

چه نيكو مردمى هستند آنان كه در هر زمان و هر كجا خود را براى اطاعت از حق حاضر مى كنند و در اين راه خوف و ترس نداشته و از ملامت هر ملامت كننده اى باك ندارند ، راستى اگر در راه رضاى دوست و اقامه دين اوكمك به انبياء و امامان سر انسان بر باد رود چه باك ، كه هيچ مرگى شيرين تر و لذيذترپرمنفعت تر از مرگ و شهادت در راه دوست نيست .

مملكت شاه عشق جز دل درويش نيست *** دل بطلب كائنات مملكتى بيش نيست

بگذرد از خويشتن در طلب روى يار *** هر كه به جانان رسيد معتقدى بيش نيست

عشق بود كيش ما دولت اين است و بس *** كافر بى دولت است آنكه در اين كيش نيست

در نظر هوشيار نيست عيان غير يار *** اين سخن آشكار درخور تفتيش نيست

طالب ديدار دوست كى نگرد پيش و پس *** در دل صاحبدلست در پس و در پيش نيست

در تو اگر نيست دل منكر دلبر مباش *** اين دل مرد خداست جاى بد انديش نيست

گر دل بريان خورى زن در بى دولتان *** بر سو خوان فنا جز جگر ريش نيست

سر كه از او هوش زاد همقدم ابلهان *** دل كه از او نوش راد منتظر نيش نيست

خائف ترسد ز مير ورنه چه ترسى ز مرگ *** سير الى المنتهى است عالَم تشويش نيست

ظالم در اين ديار هيچ نكرده گذار *** گرگ در اين مرغزار بر اثر ميش نيست

بى بصر و زشت خوست هركه نه بيناى اوست *** مرده بى آبروست هر كه تجلّيش نيست

موت دم نقد ماست ملكت شاه صفاست *** منبت فضل خداست دوزخ درويش نيست

امر به معروف و نهى از منكر در روايات

پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود : قومى كه دچار معصيت اند ، و در بين آنان كسى هست كه قدرت جلوگيرى از گناه آنان را دارد و دست به پيشگيرى از معصيت آنان نمى زند ، در صورت نزول عذاب فرد بى تفاوت و ساكت را هم مى گيرد .

لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْروفِ وَلَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ اَوْ لَيُسَلِّطُنَّ اللهُ عَلَيْكُمْ شِرارَكُمْ يَدْعُو خِيارُكُمْ فَلا يُسْتَجابُ لَهُمْ :

رسول خدا فرمود : حتماً امر به معروف و نهى از منكر كنيد و گرنه بدان و اشرار بر شما مسلّط مى شوند ، در آن وقت خوبان شما دعا مى كنند ولى مستجاب نمى شود .

وقال (صلى الله عليه وآله) :

و نيز آن حضرت فرمود : تمام خوبيها در برابر جهاد فى سبيل الله نيست مگر مانند آب دهن در برابر يك درياى عميق ، و همه نيكى ها و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر نيست مگر مانند آب دهن در برابر دريائى پرعمق .

پيامبر اسلام فرمود :

در ميان كوچه و محل رفت و آمد مردم منشينيد ، عرضه داشتند چاره اى نداريم آنجا مركز قرار ما براى گفتگو و صحبت كردن است ، فرمود اگر ناچاريد پس حق راه را ادا كنيد ، عرضه داشتيد حق راه چيست ؟ فرمود :

چشم فرو انداختن از حرام ، و خوددارى از آزار ، و سلام كردن به مردم و امر به معروف و نهى از منكر .

وَقالَ (صلى الله عليه وآله) :

و نيز آنجناب فرمود : تمام سخنان فرزندان آدم به ضرر اوست نه بسودش مگر امر به معروف و نهى از منكر و ذكر خدا .

وَقالَ (صلى الله عليه وآله) :

و نيز آنحضرت فرمود : خداوند بندگان خويش را به گناهان مردم عذاب نمى كند ، مگر اينكه در بين آنان منكر شايع شود و خوبان قادر بر جلوگيرى باشند و جلوگيرى نكنند .

ابو اُمامه باهلى مى گويد : پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود : چه مى كنيد وقتى زنان شما طغيان كنند و جوانانتان فاسق شوند ، و جهاد را ترك كنيد ؟ عرضه داشتند چنين چيزى شدنى است ؟ فرمود : آرى به آن كه جانم در دست اوست از اين بدتر هم مى شود ! گفتند بدتر از آن كدام است ؟ فرمود : چه مى كنيد زمانى كه امر به معروف و نهى از منكر را ترك كنيد ؟ عرضه داشتند شدنى است ؟ فرمود به آن كه جانم در دست اوست بدتر از اين مى شود عرض كردند چگونه ؟ فرمود چه مى كنيد وقتى معروف را منكر ببينيد و منكر را معروف ؟ عرضه داشتند : شدنى است ! فرمود : به كسى كه جانم در دست اوست بدتر از آن مى شود ، گفتند : چگونه ؟ فرمود : چه مى كنيد وقتى امر به منكر كنيد و نهى از معروف نمائيد ؟ گفتند : شدنى است ؟ فرمود : به كسى كه جانم بدست اوست بدتر از اين مى شود گفتند چگونه ؟ فرمود : خداوند مى فرمايد : بخودم قسم فتنه اى بر آنان قرار دهم كه حليم و بردبار در آن فتنه حيران بماند .

ابن عباس مى گويد : به پيامبر گفتند آيا خداوند محلّى را كه در آن عباد شايسته هستند هلاك و نابود مى كند ؟ فرمود: آرى ، عرضه داشتند براى چه ؟ فرمود : بخاطر اينكه خوبان تماشاگر گناه و سكوت كننده در برابر معاصى اند .

در پايانِ يك روايت طولانى به نقل « كافى » شريف از حضرت باقر (عليه السلام) آمده : خداوند به شعيب پيغمبر فرمود : صدهزار نفر از قوم تو را عذاب مى كنم ، چهل هزار نفر اشرار و شصت هزار نفر از اخيار و خوبان ، عرضه داشت : اشرار بجاى خود اما خوبان را چرا ؟ خطاب رسيد : بخاطر اينكه خوبان از بدى بدان نهى نمى كنند و اشرار را نصيحت نمى نمايند و بر آنان چون من خشم نمى گيرند .

امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد :

خداوند دو ملك را مأمور زير و رو كردن شهرى فرمود ، چون به آخر آن شهر رسيدند مردى را در حال دعا و زارى ديدند ، يكى از آن دو ملك گفت : اين دعاكننده را تماشا كن ، آن ديگرى گفت : من گوشم بدهكار به هيچ مسئله اى نيست ، براى من آنچه مهم است امر الهى است ، آن ملك ديگر گفت : من دست به كارى نمى زنم تا از حضرت حق بپرسم ، سپس عرضه داشت : خداوندا فلان بنده ات را در حال دعا و زارى ديدم خطاب رسيد به آنچه شما را امر كردم عمل كنيد زيرا او مردى است كه هيچ گاه در برابر معصيت كاران به خشم و غضب تغيير صورت نداد !

و نيز آن حضرت مى فرمايد : مردى از خثعم خدمت رسول خدا (صلى الله عليه وآله)آمدگفت : برترين برنامه اسلام چيست ؟ فرمود : ايمان به خدا . عرضه داشت : پس از آن ؟ فرمود : صله رحم . عرضه داشت : بعد از آن ؟ فرمود : امر به معروف نهى از منكر .

آن مرد گفت : چه عملى بدترين عمل است ؟ فرمود : شرك به خدا ، عرضه داشت : بعد از آن ؟ فرمود : قطع رحم ، عرضه داشت : پس از آن ؟ فرمود : امر به منكر و نهى از معروف .

و نيز آن حضرت مى فرمايد : اميرالمؤمنين فرمود : پيامبر ما را امر فرمود با اهل معصيت با چهره گرفته و عبوس روبرو شويم .

امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : امر به معروف و نهى از منكر دو مخلوق خداوندند ، هركس آنان را يارى كند ، خدا او را عزيز مى نمايد ، و هركس آنان را خوار كند ، خداوند او را خوار مى كند .

از آن حضرت حكايت مى كنند كه وقتى به جمعى مى گذشت و آنان را در خصومت و دعوا مى ديد نمى گذشت تا سه مرتبه فرياد مى زد : تقواى خدا را مراعات كنيد .

پيامبر فرمود : خداوند دشمن مؤمن ضعيف بى دين است ، گفتند : مؤمن بى دين كيست ؟ فرمود : كسيكه نهى از منكر نمى كند .

از آيات و روايات باب امر به معروف و نهى از منكر استفاده مى شود كه وجوب اين دو وظيفه بر عهده كسى است كه شرايط علمى و عملى در او جمع باشد ، و بخصوص به حسنات الهى آراسته و از رذايل اخلاقى پيراسته باشد .

الهى در مرحله اوّل همه ما را به واقعيات الهى آشنا ساز ، سپس توفيق عمل به آن واقعيات را به ما مرحمت كن ، آنگاه موفقيت براى زمينه سازى جهت معروف و جلوگيرى از منكر را به همه ما لطف فرما كه در تمام امور ، بخصوص در اين دو مرحله عالى به وجود مقدس تو محتاج و نيازمنديم .

در عشق تو گم شدم به يك بار *** سرگشته همى شدم فلكوار

گر نقطه دل بجاى بودى *** سرگشته نبودمى درگر بار

دل رفت زدست و جان برآب است *** گرمى بروى زهى سروكار

اى ساقى آفتاب پيكر *** بر جانم ريز جام خون خوار

خون جگرم به جام بفروش *** كز جانم جام را خريدار

جامى پر كن نه جام و نى مى *** زيرا كه نه مستم و نه هشيار

در پاى فتادم از تحيّر *** در دست تحيرم به مگذار

جانى دارم كه در حقيقت *** انكار نمى كنم نه اقرار

نفسى دارم كه از جهالت *** اقرار نمى دهد نه انكار

مى نتوان بود بيش ازين نيز *** در صحبت نفس و جان گرفتار

تا چند خورم ز نفس و تن خون *** تا كى باشم ازين وزان زار

درمانده اى از وجود خويشم *** پاكم به عدم رسان بيك بار

چون با عدمم نمى رسانى *** از روى وجود پرده بردار

تا كشف شود در آن وجودم *** اسرار دو كون و علم اسرار

من نعره زنان چو مرغ در دام *** بيرون جهم از مضيق پندار

اين بيدارى اگر بيايد *** عطار شود ز خواب بيدار

كسيكه مى خواهد امر به معروف و نهى از منكر كند بفرموده امام صادق (عليه السلام)بايد آراسته به صلاح و سداد باشد ، زيرا اگر از حسنات و حقايق ، و درستى راستى ، چيزى در او ديده نشود ، همان امر به معروف و نهى از منكر حجّتى بر عليه خودش مى گردد ، به اين معنى كه در مرحله اول مردم به او مى گويند : آنچه مى گوئى اگر خوب و صحيح و درست است چرا در خودت نيست ، و از آنچه ديگران را منع مى كنى چرا خودت به آن آلوده اى ، و در مرحله دوم در دادگاه قيامت به او مى گويند چرا مردم را به خوبيها خواندى ولى خودت از آنها دور بودى ، و چرا مردم را از بديها نهى كردى ولى خودت به آنها آلوده بودى ، چنانكه در قرآن مجيد در مقام سرزنش اين دورافتادگان از وادى حقيقت فرموده : آيا مردم را امر به خوبى مى كنيد و خود را فراموش مى نمائيد ؟ حضرت عزت به اينگونه افراد مى فرمايد : اى خائنان بدكار ، واى خيانت كاران ضايع روزگار ، از بندگانم طلب مى كنيد آنچه بخود كرده ايد ، يعنى به نفس خود خيانت كرده ايد و خود را فريب داده ايد ، مى خواهيد آنان را نيز فريب دهيد ، و از براى تحصيل حاجات خود اِرخاى عنان به ايشان مى كنيد و مى خواهيد كه ايشان را نيز از راه بدر ببريد ؟ !

در روايت آمده كه ابوثعلبه از رسول اسلام از معناى اين آيه پرسيد :

حضرت در پاسخ او فرمود : مردم را امر به معروف كن ، و از محرّمات گناهان بازدار و بر پيش آمدها و مكاره و مصائبى كه در راه خدا به تو مى رسد صبر كن ، از شغل با عظمت امر به معروف و نهى از منكر دست برمدار ، تا وقتى كه مردم را بخيل و هواپرست و خودرأى ببينى ، كه بر اثر ريشه دواندن اين رذائل در وجودشان از گوش دادن به حق ابا و امتناع دارند ، در اين وقت بخود بپرداز و به اصلاح خود اقدام كن و قاطعانه به سوى رشد و كمال در حركت باش كه اگر ايمانت قوى باشد گمراهى تمام مردم جهان اثر سوئى بر تو نخواهد گذاشت .

امام صادق (عليه السلام) در پايان اين فصل مى فرمايد : آنكس كه در مقام امر بمعروف نهى از منكر است ، نيازمند و محتاج به چند برنامه است :

عالم به حلال و حرام و ساير احكام خمسه باشد و قدرت تميز ميان احكام در او ديده شود ، و گرنه ممكن است امر به منكر و نهى از معروف نمايد و از پى اين اشتباه مستحق عذاب و عقاب گردد .

خودش مرتكب مناهى و تارك طاعت نباشد ، كه در اينصورت موعظه اش بى اثر و موجب انتقاد شديد مردم بر خودش خواهد شد .

از روى اخلاص و اعتقاد و يقين اقدام به اين دو وظيفه نمايد ، كه اگر برنامه اش مخلوط به اغراض فاسده و اَعراض كاسده باشد نتيجه اش شناعت در دنيا و فظاعت در آخرت است .

برنامه اش بر اساس رحم و شفقت قرار گيرد كه امر به معروف و نهى از منكر با غلظت و تندى نتيجه خوبى نخواهد داد .

واعظ اگر چه امر بمعروف واجب است *** طورى بكن كه قلب گنهكار نشكند

متاب اى پارسا روى از گنهكار *** به بخشايندگى در وى نظر كن

اگر من ناجوانمردم به كردار *** تو بر من چون جوانمردان گذر كن

امر بمعروف و نهى از منكر بايد بر اساس حكمت انجام گيرد ، به اين معنى كه با هر كسى موافق حال او برخورد كند ، مثلاً كسانى كه به راه عبادت نرفته اندحلاوت بندگى نچشيده اند ، آنان را كم كم و بتدريج به راه بندگى رهنمون شوند و به يكباره عبادات شاقّه بر او تكليف نكنند كه موافق حكمت نيست بلكه باعث نفرت ايشان شود چنان كه در كتب نوشته اند :

عابدى تارك الصلاتى را به مواعظ و نصايح ترغيب به نماز كرد و آداب نماز به او تعليم داد و گفت چند روزى در اوقات نماز با من باش و وظايف واجبات سنن با من بجاى آر تا خوب به آداب نماز از جهت علمى و عملى باخبر شوى ، آن شخص قبول كرد . اوّل طلوع فجر كه شد تائب را بيدار كرد كه برخيزنماز كن ، تائب از خواب برخاست و با عابد بنماز ايستاد ، بعد از نماز او را به تعقيب نماز مشغول كرد تا قريب به چاشت شد ، تائب برخاست تا بر سر كارى رود و تحصيل معاشى كند ، هنوز كارى فيصل نداده بود كه پيشين شد ، آواز داد كه اى تائب بيا كه وقت نماز است ، تائب كار را ناقص گذاشته بخدمت عابد آمد ، عابد او را به نماز نافله مشغول كرد و بعد از نافله بواجب و بعد از واجب به سنّت عصر و بعد از آن به واجب و بعد به تعقيب تا قريب پسين شده و هم چنين مغرب و نافله ها تا قريب اوراد و از ساير كارها و تحصيل معاش باز ماند . در اين وقت به عابد گفت نماز كار بيكاران است نه كار من ، كه من طاقت اينگونه عبادت ندارم . اين بگفت و عابد را رها كرد و به حال اول خود كه بى نمازى بود برگشت .

حضرت صادق (عليه السلام) در دنباله روايت ميفرمايد : آمر بمعروف و ناهى از منكر بايد از مكر نفس و كيد شيطان غافل نشود و از حوادث و سوانح روزگار هرچه بر او رو كند ملازم صبر و شكر باشد و اگر از مردم و كسانى كه در مقام اصلاح ايشان است حركت ناملايمى نسبت به او واقع شود در مقام تلافى و انتقام برنيايدشكوه ايشان به كسى نكند ، و از ترشروئى و عبوسى نسبت به مردم خوددارى كند و از غلظت و تندى احراز نمايد ، نيت خود را از اغراض مادّى و امور فاسده خالص نمايد ، و عوض تمام زحماتش را فقط و فقط از حضرت دوست بخواهد كه او بهترين تكيه گاه و نيكوترين فرياد رس نسبت به فرياد كنندگان و مسكينان دردمندان است .

اگر در امر بمعروف و نهى از منكر با او مخالفت نمايند و جفا كنند ، صبر پيشه كند و در صورت موافقت با او به شكر حق برخيزد و در همه حال كار خود بخدا واگذار نمايد و از عيب خود غافل نماند .

شخصى كه در كار امر بمعروف و نهى از منكر است بايد وضع انبياء و ائمه اولياة را وجهه همّت خود قرار دهد ، كه آن بزرگواران در اين مسير به انواع بلاها و رنج ها و مشقات و طوفانهاى اجتماعى و خانوادگى دچار شدند ، ولى دست از برنامه و هدف پاك خود برنداشتند و در راه حضرت حق صبر پيشه كرده و استقامت ورزيدند و خود را به سعادت دنيا و آخرت و مقام رضوان الله رساندند .

انبياء و ائمه اگر در راه خدا خسته مى شدند ، و به عارضه سستى و كسالت دچار مى گشتند بطور يقين دين خدا و فرهنگ پاك الهى به جامعه انسانى نميرسيد ،اگر شما هم كه امت و پيرو آن بزرگواران هستيد ، برخلاف آنان به سستى دچار شويد و از پى موج حوادث ميدان ابلاغ را خالى بگذارد به تداوم دين لطمه خورده و به خاموشى چراغ هدايت كمك كرده ايد ، از اينكه حادثه در شما اثر بگذارد سخت بپرهيزيد و گرمى بازار ابلاغ دين را نگذاريد سرد شود و همانند مقتديان خودراهنمايان راه توحيد به راه برحق خود ادامه دهيد و در اين مسير فقط و فقط به حضرت حق انديشه كرده و به آن جناب توجه كنيد كه تحصيل خير دنياآخرت جز تسليم شدن در برابر دوست و اطاعت اوامر آن حضرت راه ديگر ندارد .

اين عبد مسكين و اين بنده مستكين و اين خسته دل شكسته و ناتوان از راه مانده به پيشگاه حضرت او عرضه داشته ام :

بسوزان سيه و جان و دل من *** فنا گردان به عشقت حاصل من

به من بنما ره آزادى از هجر *** وگرنه هجر گردد قاتل من

برانى گر مرا از درگه لطف *** بماند تا قيامت مشكل من

دلم خندان شود چون غنچه گل *** اگر مهر تو گردد شامل من

از اين درگه جدا هرگز نگردم *** كه جز اين جا نباشد منزل من

فداى خاك كويت اى همه حسن *** وجود كوچك و ناقابل من

ترحّم كن به من اى منبع جود *** نگاهى بر دل چون بسمل من

عنايت كن به مسكين دل افكار *** تو اى نور و صفاى محفل من

باب شست و پنجم در خوف و خشيت از خداست

قالَ الصادِقُ (عليه السلام) :

اَلْخَشْيَةُ ميراثُ الْعَلْمِ ، وَالْعِلْمُ شُعاعُ الْمَعْرِفَةِ وَقَلْبُ الاْيمانِ ، وَمَنْ حُرِمَ الْخَشْيَةَ لايَكُونُ عالِماً وَاِنْ شَقَّ الشَّعْرُ بِمُتَشابِهاتِ الْعِلمِ .

قالَ اللهُ تَعالى : ( إِنَّمَا يَخْشَى اللهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ ) .

َآفَةُ الْعُلَماءِ عَشَرَةُ اَشْياءَ : الطَّمَعُ ، وَالْبُخْلُ ، وَالرِّياءُ ، وَالعَصَبِيَّةُ ، وَحُبُّ الْمَدْحِ ، وَالخَوْضُ فيما لَمْ يَصِلُوا اِلى حَقيقَتِهِ ، وَالتَّكَلُّفُ في تَزْيينِ الْكَلامِ بِزَوائِدِ الاَْلْفاظِ ، وَقِلَّةُ الْحَياءِ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَالاِْفْتِخارُ ، وَتَرْكُ الْعَمَلِ بِما عَلِمُوا .

قالَ عيسىَ بْنُ مَرْيَمَ (عليه السلام) : اَشْقَى النّاسِ مَنْ هُوَ مَعْروفٌ عِنْدَ النّاسِ بِعِلْمِهِ مَجْهُولٌ بِعَمَلِهِ .

قالَ النَّبِيُّ (صلى الله عليه وآله) : لا تَجْلِسُوا عِنْدَ كُلِّ داع يَدْعُوكُمْ مِنَ الْيَقينِ اِلىَ الشَّكِّ وَمِنَ الاِْخْلاصِ اِلىَ الرِّياءِ وَمِنَ التَّواضُعِ اِلىَ الْكِبْرِ وَمِنَ النَّصيحَةِ اِلىَ الْعَداوَةِ وَمِنَ الزُّهْدِ اِلىَ الرَّغْبَةِ .

وَتَقَرَّبُوا مِنْ عالِم يَدْعُوكُمْ مِنَ الْكِبْرِ اِلىَ التَّواضُعِ وَمِنَ الرِّياءِ اِلىَ الاِْخْلاصِ وَمِنَ الشَّكَ اِلىَ الْيَقينِ وَمِنَ الرَّغْبَةِ اِلىَ الزُّهْدِ وَمِنَ الْعَداوَةِ اِلىَ الاْخْلاصِ .

وَلا يَصْلُحُ لِمَوْعِظَةِ الْخَلْقِ اِلاّ مَنْ جاوَزَ هذِهِ الاَْصْنافُ بِصِدْقِهِ ، وَاَشْرَفُ عَلى عُيُوبِ الْكَلامِ وَعَرَفُ الصَّحيحَ مِنَ السَّقيمِ وَعِلَلَ الْخَواطِرِ وَفِتَنَ النَّفْسِ وَالْهَوى .

قالَ أميرُ الْمُؤمِنينَ (عليه السلام) : كُنْ كَالطَّبيبِ الرَّفيقِ الَّذي يَضَعُ الدَّواءَ بِحَيْثُ يَنْفَعُ .

اَلْخَشْيَةُ ميراثُ الْعَلْمِ ، وَالْعِلْمُ شُعاعُ الْمَعْرِفَةِ وَقَلْبُ الاْيمانِ ، وَمَنْ حُرِمَ الْخَشْيَةَ لايَكُونُ عالِماً وَاِنْ شَقَّ الشَّعْرُ بِمُتَشابِهاتِ الْعِلمِ .

مسئله خوف و خشيت و تمام جوانب آن همراه با آيات قرآن و روايات اخبار و دعاهاى اسلامى و كلمات حكيمانه و اشعار عارفانه بطور مفصل در باب اوّل در جلد اول شرح مصباح الشريعه كه جلد اوّل عرفان اسلامى است گذشت . من در اينجا توضيحى بيش از آنچه در آنجا گذشت نياز نمى بينم ، شرح مفصل خوف و قسمت عمده اى از جملات اين حديث را در جلد اوّل و بقيه مجلدات مى توانيد ببينيد ، در اينجا فقط بترجمه روايت قناعت مى شود .

امام صادق (عليه السلام) ميفرمايد : خوف الهى نتيجه دانش و آگاهى است كه هر كه را علم نيست خوف نيست و هر كه را خوف نيست از هيچ گناهى ابا ندارد ، و وى را بر هيچ طاعتى شوق و ذوق نيست .

علم شعاع معرفت است ، معرفت به صفات و اسماء جناب حق و معرفت به تكاليف شرعيه و حقايق اصوليّه ، و نتيجه و ثمره و حاصل علم ايمان است آنهم ايمان كامل ، و هركس از خوف الهى محروم باشد از سعادت عظمى محروم و در زندگى و حيات مغبون و در سلك جهّال بدبخت و در قيامت محشور با بريدگان از فيض است هر چند در حدّتفهم و كثرت علم از موشكافان حقايق باشد و در علم و كمال داراى شخصيت و اعتبار .

خداوند بزرگ در قرآن مجيد فرموده : خدا را نمى ترسند مگر صاحبان دانش .

ده چيز آفت علم است ، كه هريك از اين آفت ها به علم انسان بزند ، علم را از ثمر دادن مى اندازد و آن را وسيله بدبختى و شقاوت آدمى مى كند .

1 ـ طمع ، كه اين رذيله مورث ذلّت و خوارى و باعث غرق شدن انسان در امور مادّى است و با عزّت علم سرسازگارى ندارد .

2 ـ بخل ، چرا كه علم نتيجه علوّ همّت است ، و علوّ همّت منافى بخل است كه از صفات خسيسه است و فرقى در پليدى بخل نيست كه در علم باشد يا در مال ، بخل ريشه علوّ همّت را مى خشكاند ، و انسان را از نظر رحمت حق و مهر خلق مى اندازد .

3 ـ ريا ، كه از بدترين آفات است و آتشى سوزان در خرمن ثواب و اجر اخروى ، كه رياكار در روز قيامت دستش از مزد و عنايت الهى خالى است ، و تمام زحمات و كوشش هايش در ميدان باعظمت محشر بر باد است ! !

4 ـ عصبيت ، كه تعليم بايد از روى انصاف و معدلت باشد نه عناد و لجاج و به حكم :

تابع حق باش از هركه و هركجا كه باشد و هر چه كه باشد .

5 ـ حبّ مدح : عالم و دانشمند در انتقال علم و در تعليم و تدريس نبايد به انتظار مدح و ثناى مردم باشد ، كه انتظار مدح و ثنا از صفات خبيثه و موجب تضييع حق علم و مانع افاضه فيوضات بر صفحه الهى نفس است ، و نيز صاحب اين صفت از شائبه ريا خالى نيست و هميشه مطمح نظرش تسلّط و زيادتى بر اقران و امثال است و در ابواب گذشته گذشت كه اين صفت مخرّب دين و مزيّف علم است .

6 ـ خوض و غور در مسائلى كه نمى توان به كُنه آنها رسيد ، كه فكر در آنها موجب تضييع اوقات و باعث تحصيل اعتقادات باطله و مُهلكه است .

7 ـ در محاورات و مكالمات و تصانيف و تاليفات به نحوى رفتار كردن كه مستمع و خواننده از فهم مسائل و حقايق عاجز بماند ، و اين هنرنمائى در كلام نوشتار ، دور از انصاف و خارج از اخلاق انبياء و اولياء خداست .

8 ـ از حياء الهى بيگانه بودن ، كه مورث عدم رعايت ادب نسبت به مردم تضييع حق اعلم و اصلح و اَسنى است ، و با اين اوصاف بايد گفت بى حيائى از اخبث خبائث براى همه و بخصوص براى اهل علم است ، و براى همه فظيع شنيع و براى اهل علم افظع و اشنع است .

9 ـ بر خود باليدن و فخر و مباهات كردن ، و به علم و دانش يا به مال و منال صورت و سيرت خود فريفته شدن ، كه در قرآن مجيد اعلام شده خداوند مهربان مردم متكبر و فخركننده را دوست ندارد .

حكماء گفته اند : به مال و جمال خود مبال ، كه آن به شبى مى رود و اين به تبى و هم چنين است امر در سائر شئون و اعتبارات دنيوى كه گفته اند :

به عزّت مبال وز ذلّت منال *** كه اين هر دو را زود باشد زوال

10 ـ به دانسته و به دانش و معرفت خود عمل نكردن ، كه عمل نكردن به علم ضايع كردن حق علم است و عالم بى عمل چون كمان بى زه و درخت بى ثمرچراغ بى نور است .

هر كه را دل دلبرى را منزل است *** آن كه بى دلبر بماند بى دل است

شاهد از ياران كجا گيرد كنار *** هر كجا شمعى ميان محفل است

اين جفا و جور مخصوص تو نيست *** هر كه شد سيمين بدن سنگين دل است

عشق دريائيست بيحد كاندر آن *** موج كشتيبان و طوفان ساحل است

طالبان را خستگى در راه نيست *** عشق هم راه است و هم خود منزل است

سهل گردد كار اگر از بهر اوست *** كارها با خودپرستى مشكل است

دست صدق آمد برون از جيب عشق *** زين پس افسون خرد بى حاصل است

ظلمت ار يكسر بگيرد خانه را *** چون فروغ شمعى آيد زايل است

در همه عالم يكى حق بيش نيست *** آن كه كثرت مى پذيرد باطل است

از خرد بگذر نشاط از عشق نيز *** عاشق از خود غافل از وى عاقل است

عيسى بن مريم فرمود : شقى ترين و بدبخت ترين مردم كسى است كه در ميان مردم مشهور به علم است ولى از نظر عمل بين خود و خدا سست و تنبل بى حال است .

پيامبر از شركت در مجالسى كه انسان را از يقين به شك و از اخلاص به ريااز تواضع به تكبّر و از سلامت و آرامى به عداوت و دشمنى و از زهد در آنچه بايد زهد داشت به رغبت و شوق مى كشاند با قاطعيت و با شدّت و حدّت منع فرمودند .

آنجناب سفارش زياد مى كردند با عالمى معاشرت كنيد و با دانشمندى مجالست نمائيد كه شما را از كبر به تواضع و از ريا به اخلاص و از شك به يقين از رغبت به دنياى فانى به زهد و از دشمنى به دوستى و مهر و محبت دعوت كند .

آنان كه از اين عقبات گذشته اند و به همت صادقانه اين عيوب و صفات ناپسند را از وجود خود شسته اند و از امراض نفسانى و علل روحانى و و لذّات غلط جسمانى رهيده اند حق موعظه خلق را دارند ، كه اينگونه عالم جانشين حقيقى انبياء و ائمه در ميان مردم است ، و هم اوست كه چراغ راه حيات مردم خورشيد پرفروغ زندگى انسانى است .

آرى آنكس كه در ميسر صدق است و بر عيوب كلام آگاه و شناساى صحيح از سقيم و آشناى با امراض نفسانى و بيناى بر فتنه هاى نفس و هوا ، عالم و دانشمند حقيقى است .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود : در ميان مردم مانند طبيب مشفق مهربان باش ، طبيبى كه دوا را براى سودبخشى و شفاى مريض بجا مصرف مى كند ، كه اگر اينگونه باشى مردم بدست تو از آلودگيها نجات يابند و از امراض روحى و قلبى شفا پيدا كنند و بدست با كرامت علم و دانشت به انابه و توبه روى آرند و با خداى خود آشتى نمايند و در خلوت دل پس از بيدارى و بينائى به محضر حضرت دوست عرضه بدارند :

دل ديگر با كه سپارم كه تو در جان منى *** جان دگر با كه فشانم كه تو جانان منى

هنرى نيست جز اينم ز چه پنهان سازم *** گو همه خلق بدانند تو جانان منى

گفتمت مهر و در اين گفته چه جاى نظر است *** تو بدين طلعت افروخته برهان منى

زخمى اى خواجه گرت با من مسكين رحمى است *** دردى اى دوست اگر از پى درمان منى

چه غم از دوش و چه انديشه ز فردا دارم *** توئى آغاز من و باز تو پايان منى

خط او سرزده يا سرزده اى از خط او *** روزكى چند شد اى دل كه به فرمان منى

گفتم اى دست بدامانش رسى روزى و شد *** جيب جان چاك و تو در چاك گريبان منى

گفتم اى پاگذرى بر سر راهش آخر *** عمر از دست شد و باز بدامان منى

گفتمش با سر زلف تو رسد دست نشاط *** گفت زنهار همين بس كه پريشان منى