امّا هم اكنون نمى توانيم به سربازان عمل كننده بگوئيم ، در گرما گرم نبرد تفنگ خودرا به دشمن ببخش .
و به نقلى ديگر :
در يكى از ميدان هاى جنگ ، دشمن حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام كه حمله را آغازكرد، شمشير او شكست ، فورا از امام درخواست كرد و گفت :
اى على شمشيرى به من بده .

امام على عليه السلام بدون درنگ شمشيرى به او داد، و فرمود:
دست حاجت به سوى من دراز كردى ، دور از كَرَم است كه تو را محروم كنم .

دشمن در شگفتى فرو رفت و خود را به پاهاى حضرت افكند، و گفت :
اين راه ورسم دينداران است كه نياز حاجتمندان رابرآورند.⁽¹⁷⁴⁾

- كمك به ابن ملجم
وقتى ابن ملجم در مدينه مريض شد، دو سه هفته درمنزل حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام پذيرائى و مداوا گرديد، به هنگام رفتن بهسوى يَمَن ، اسب سوارى از امام على عليه السلام درخواست كرد،
و حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام دستور داد كه اسب سرخ موئى به او بدهند.
وقتى سوار شد و رفت امام على عليه السلام شعر معروف عمرو بن معديكرب را خواند، كه:
(من زنده بودن او را مى خواهم و او اراده كشتن من رادارد).⁽¹⁷⁵⁾

(بخش سوم - انفاق و ايثارگرى )
سوم : كمك به يتيمان
- خنداندن يتيمان
قنبر مى گويد :
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام تعدادى ازيتيمان بى سرپرست راشناسائى كردوبراى آنان خرما وبرنج وآرد بادوش خود حمل مى كرد و نگذاشت كه من او را كمك كنم .
وقتى وارد خانه يتيمان شديم ، غذاى خوش مزه اى درست كرد وبادست به دهانشان مى داد،
و سپس با شكلك در آوردن ، و صداى تقليدى از گوسفند، مكرّر بچّه ها را مى خنداند.
گفتم : يا اميرالمؤ منين ، چرا چنين مى كنى ؟
فرمود :
مى خواهم بچّه هاى يتيم بخندند و وقتى من از خانه آنها خارج مى شوم ، لبخند برلبانشان باشد.⁽¹⁷⁶⁾
- تاءمين نيازمندى هاى يتيمان
الف - كمك به يتيمان در كارِ خانه
امام على عليه السلام مشك آب پيره زنى رابر دوش مى كشيد، و آرد و خرما بهمنزل يتيمان مى برد، و به مادر يتيمان فرمود :
بچّه ها را سرگرم كنم يا نان بپزم ؟

زن گفت :
نان پختن مال من است .
وقتى نان آماده شد، نان و خرما و گوشت را لقمه مى كرد و در دهان كودكان مى گذاشت ومى فرمود:
حلال كنيد كه نسبت به شما كوتاهى شد.

و آنگاه كه شعله هاى آتش تنور بالا گرفت ، صورت درمقابل آتش گرفت و به ياد آتش جهنّم مى فرمود:
(اى على بچش حرارت آتش دنيا را و به ياد آتش جهنّم باش )
تا آنكه زن همسايه آمد و حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام را شناخت و به آن زن گفت:
مى دانى اين مرد كيست ؟
گفت : نه .
گفت : او اميرالمؤ منين عليه السلام است ،
زن به دست و پاى امام على عليه السلام افتاد و فراوان عذر خواهى كرد، كه حضرتاميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود:
من از تو عذر مى خواهم كه در حق شما كوتاهىشد.⁽¹⁷⁷⁾
ب - توجّه به مسائل روانى كودكان يتيم
بسيارى ، نيازها و نيازمندى هاى يتيمان را از ديدگاه امور مادى مى نگرند، كه بايد داراىمسكن و همسر و لباس و تغذيه مناسب باشند،
امّا امام على عليه السلام به همان اندازه كه به احتياجات مادّى و جسمى يتيمان فكر مىكرد، به رفع نيازها و كمبودهاى روانى آنها نيز مى انديشد،
كه دچار عقده هاى روانى ، يا كمبودهاى عاطفى نگردند.
در رابطه با يتيمان ، تنها غذا براى آنها نمى برد، بلكه با دست خود غذا در دهانشان مىگذارد تا لذّت غذا از دست پدر گرفتن را بچشند.
يتيمان را دور خود جمع مى كرد، و با انواع بازى ها، وصداى تقليدى گوسفند آنها را مىخنداند،
وقتى يتيمان را به منزل مى آورد، و مى خواست به آنهاعسل بخوراند، انگشتان خود را شسته ، و با انگشتان خودعسل در دهان يتيمان مى گذارد كه دو نوع شيرينى را بچشند ؛
شيرينى عسل ،
و شيرينى از دست پدر گرفتن .
گرچه افراد ناآگاه به حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام اعتراض مى كردند، كهاين كارها در شاءن شما نيست ، امّا امام على عليه السلام به نكات ظريفى توجّه داشت كهامروز در علم روانشناسى ، و روانشناسى كودك ، و روانشناسى تربيتى ، بسيار موردتوجّه است .
زيرا روانشناسان مى گويند:
علل بسيارى از بزهكارى فرزندانى كه پدر يا مادر را از دست داده اند، كمبود عاطفه است.

حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام آنقدر به يتيمان توجّه داشت ، و با آنها مهربانىمى كرد كه ديگران مى گفتند:
لَوَدَدتُ اِنّى كُنتُ يتيما

(دوست داشتم من هم يك يتيم بودم )⁽¹⁷⁸⁾

ج - در خانه يتيمان
مراجعه به كتاب اخلاق اجتماعى (در جلد اوّل اين مجموعه )
(فصل سوم - انفاق و ايثارگرى )
چهارم : مقدّم داشتن ديگران
- گرسنه را برخود مقدم داشتن
در دوران شدّت جنگ و گرفتارى مسلمين ، فقير گرسنه اى به مسجدرسول خدا صلى الله عليه و آله آمد واز گرسنگى شكايت كرد،
كسى نتوانست اورا سير كند،
پيامبر صلى الله عليه و آله به همسران خود فرمود :
آيا غذائى داريد كه اين گرسنه را سير كنيم ؟
جواب منفى بود.
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :
مَن لِهذَا الرَّجُلِ اللَّيلَةَ
(چه كسى اين مرد گرسنه را امشب سير مى كند؟)

على عليه السلام آن گرسنه را به خانه برد.
از حضرت زهراسلام الله عليها پرسيد:
آيا غذايى در منزل موجود است ؟

حضرت زهراسلام الله عليها پاسخ داد :
به مقدار شام خودمان و بچّه ها موجود است ، امّا ما ايثار مى كنيم ، و اين گرسنه را بر خودمقدّم مى داريم .

حضرت على عليه السلام فرمود :
نُومىِ الصَّبِيَّةَ وَ اطفَى ءِ السِّراجَ
(بچه ها راخواب نموده و چراغ را خاموش كن )

امام غذاى اندك خود را جلوى آن مرد گذاشت و چون تاريك بود، بگونه اى وانمود كرد كهخودش هم مشغول غذا خوردن است تا مهمان با خيال آسوده غذا خورده و سير شود.
صبح كه براى نماز به مسجد تشريف بردند،رسول خدا صلى الله عليه و آله در حالى كه چشمان مباركش پر از اشك بود فرمود:
يا اباالحسن ! ديشب خداوند از ايثارگرى تو در شگفت ماند و اين آيه راجبرئيل نازل فرمود :
ويُؤ ثِرُونَ عَلَى اءَنفُسِهِم وَ لَو كان بِهِم خَصاصَة⁽¹⁷⁹⁾
(مؤ منان آنانند كه گرسنگان را برخود مقدم مى دارند اگرچه خود رمقى نداشتهباشند.)⁽¹⁸⁰⁾

- مقدّم داشتن مقداد
امام على عليه السلام در تمام دوران زندگى حتّى دوران زندگىرسول خدا صلى الله عليه و آله نيز پناهگاه نيازمندان ومحرومان بود، روزى براىتاءمين نيازمنديهاى زندگى به بازار رفت و پولى براى غذاى آن روز خانواده قرضكرده بود،
در حال بازگشت به خانه مقداد را ديد كه آشفته است ،
از حال او پرسيد.
ابتداء چيزى نگفت ، امّا سرانجام توضيح داد كه زن وفرزندانم گرسنه اند. و نتوانستهام غذايى براى آنها تهيّه كنم .
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام پولى را كه براى خود قرض كرده بود، به مقدادداد تا نان وغذائى فراهم آورد وخود با دست خالى به خانه بازگشت.⁽¹⁸¹⁾
- انفاق پنهانى
امام على عليه السلام بسيارى از انفاق ها وبخشش ها را در تاريكى شب انجام مى داد، و نانو خرما به خانه يتيمان و محرومان مى برد، كه او را نمى ديدند، و يا اگر مى ديدند نمىشناختند.
كه آيه :
اللّذين يُنفقونَ اموالَهم بالّليل والنهار
(مؤ منان كسانى هستند كه اموال خود را در شب و در روز به محرومان مىبخشند.)⁽¹⁸²⁾

در باره على عليه السلام نازل شد، و مفسران شيعه وسنّى به اين حقيقت اعترافدارند.⁽¹⁸³⁾
- مقدّم داشتن يتيمان
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام نسبت به يتيمان حسّاسيّت فوق العاده اى داشت ،گاهى يكى از باغات خود را مى فروخت تا تعداد زيادى از يتيمان رابى نياز كند.
يتيمان را در منزل خود جمع مى كرد، وبا دست خودعسل به دهانشان مى گذاشت ، كه احساس كمبود نكنند،
آنقدر با آنها مهربان بود كه ديگر طبقات مردم مى گفتند:
اى كاش ما هم يتيم بوديم .
ابوالطفيل مى گويد :
راءيتُ عليّا يدعوا اليتامى فيطعمهم العسل ، حتىقال بعض اصحابه لوددتُ انّى كنت يتيما.⁽¹⁸⁴⁾
(على عليه السلام را ديدم كه يتيمان را دعوت مى كرد و آنان را باعسل اطعام مى كرد بگونه اى كه برخى از اصحاب امام مى گفتند :
دوست داشتم كه من هم يك يتيم باشم )

- مقدّم داشتن نيازمند درمانده
در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله اميرالمؤ منين عليه السلام براى زيارت خانهخدا وارد مكّه شد،
شبى از شب ها در كنار بيت اللّه الحرام عربى را مشاهده كرد كه چادر كعبه را گرفته ومى گويد:
خدايا ! تو صاحب بيتى ، اين خانه مال تو است ، و من نيز ميهمان تو هستم و هر ميزبانىاز ميهمان خود پذيرائى مى كند، و احترام او را نگه مى دارد، من در خواست مى كنم كه احتراممرا در بخشش گناهانم قرار دهى !
امام على عليه السلام سخنان آن اعرابى را شنيد و تحت تاءثير او قرار گرفته ، وعمل او را پيش يارانش ستود.
در شب هاى بعد نيز امام على عليه السلام او را مشاهده كرد كه پس از مناجات باپروردگار عالم ، به ترتيب از خداى بزرگ و برائت از آتش جهنّم و چهار هزار درهمپول مى خواست .
اميرالمؤ منين عليه السلام پيش اعرابى آمده و فرمود:
اى برادر عرب ! از خدا مغفرت و بخشش گناهانت را در خواست كردى خداوند هم پذيرفت وتو را مورد رحمت خويش قرار داد !
و در شب بعد از خدا بهشت خواستى ، برايت وعده كرد، و سپس دعا كردى كه از آتش جهنّمبرات آزاديت دهد، آنرا هم داد !!
و امشب چهارهزار درهم پول در خواست كردى ، بگو ببينمپول ها را براى چه كارى مى خواهى .
اعرابى گفت :
تو كيستى ؟ تو خود را براى من معرّفى كن تا بهسئوال تو جواب دهم .

على عليه السلام فرمود :
من على بن ابيطالب هستم .
اعرابى گفت :
سوگند به خدا حاجت من در دست تو است و من مى خواهم با اينپول ها هزار درهم آنرا مهريّه زنم قرار دهم و ازدواج نمايم ، و يك هزار درهم نيز قرضدارم ،
مى خواهم آنرا بپردازم ، و چون خانه ندارم ، با هزار درهم سوّمىمنزل خريدارى كنم ، و با يك هزار درهم باقيمانده زندگى نموده وآبروى خود را حفظ كنم.

على عليه السلام فرمود :
اعرابى ! حق اين است كه در حاجت خويش انصاف نموده اى ، هرگاه از مكّه خارج شدى ، بهمدينه بيا و خانه على را بپرس تا من اين حاجت تو را روا كنم .

ايّام گذشت و امام حسين عليه السلام روزى در شهر مدينه متوجّه شدكه عربى سراغ خانهعلى بن ابيطالب عليه السلام را مى گيرد،
پيش آمد و فرمود :
اى عرب ، من تو را به خانه على عليه السلام راهنمائى مى كنم .
عرب سئوال كرد : تو كيستى ؟
امام حسين عليه السلام جواب داد :
من حسين بن على عليه السلام هستم .
سپس به ترتيب از مادر و جدّ و برادرش سئوال نمود،
امام حسين عليه السلام نيز به سئوالات وِى پاسخ داد.
عرب گفت :
خير دنيا و آخرت را براى خود فراهم كرده اى ، اى آقازاده ! پيش مولايم على عليه السلامبرو و به او خبر دِه ، عربى كه در مكّه به او وعده اى داده اى آمده است .
على عليه السلام از آمدن عرب آگاه شد و به همسرش فاطمه سلام الله عليها فرمود :
آيا چيزى براى پذيرائى در خانه موجود است ؟
حضرت زهراسلام الله عليها فرمود : خير !
امام على عليه السلام سلمان را احضار كرد و به او دستور داد؛
باغى را كه پيامبر خدا درختان آنرا كاشته است ، به مردم عرضه كن و بفروش برسان .

حضرت سلمان فورا باغ را به دوازده هزار درهم فروخت وپول هايش را به امام على عليه السلام داد،
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام مبلغ چهارهزار درهم آن را به اعرابى داده وچهل درهم نيز به عنوان هزينه راه مرحمت فرمود و چون مستمندان مدينه از فروش باغ آگاهشدند به حضور على عليه السلام آمده و درخواست كمك كردند.
مولاى متّقيان پول هاى باقيمانده را به فقراء داد و حتّى يك درهم باقى نماند!
حضرت زهراسلام الله عليها از قضيّه آگاه شد، وسئوال نمود:
يا على ! بهتر نبود مبلغى را نيز براى فرزندان و خانواده خود در نظر مى گرفتى ؟ منو بچّه هايت گرسنه ايم .

على عليه السلام فرمود :
در برابر مستمندان حيا كردم ، و از مذلّت و خوارىسئوال آنان احتياط نمودم .

در اين لحظات جبرئيل امين به حضور پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رسيده و سلام خدارا به او ابلاغ كرد و اضافه نمود كه خداوند مى فرمايد :
(سلام مرا به على عليه السلام برسان ، و به فاطمه سلام الله عليها بگو: بخششعلى مورد قبول من است .)
رسول خدا به خانه على عليه السلام و زهراسلام الله عليها آمده و سلام و پيغامپروردگار عالم را به آنان ابلاغ كرد كه حضرت فاطمه زهراسلام الله عليها ازپيشنهاد و مطرح كردن سئوالش عذر خواهى نمود.
آنگاه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هفت درهم به حضرت زهراسلام الله عليها داد تاآنرا به على عليه السلام برساند كه در مخارجمنزل مصرف كند.
على عليه السلام پول ها را دريافت نمود و با فرزند بزرگش امام حسن عليه السلامبه بازار آمد تا براى گرسنگان خانواده اش خريد نمايد، ولى درطول راه انسان مستمندى پيش آمد و گفت :
چه كسى به من بيچاره قرض مى دهد؟
مولاى متّقيان اين هفت درهم را نيز با مشورت فرزندش امام حسن عليه السلام به او داده ودست خالى به خانه برگشت !!
در اين فكر بود كه از چه كسى قرض كند؟
ناگاه عربى ظاهر شد، در حالى كه عنان شترش را در دست داشت ، گفت :
يا على ، اين ناقه رااز من خريدارى كن .

امام على عليه السلام فرمود :
پولى ندارم كه ناقه را از تو خريدارى نمايم .

عرب گفت :
مانعى ندارد، من به طور نسيه آن را به تو مى فروشم .

حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود :
به چه مبلغ مى فروشى ؟

عرب گفت :
به يكصد درهم .

امام على عليه السلام فرمود :
فرزندم حسن ! ناقه را بگير.

امام حسن عليه السلام ناقه را تحويل گرفت .
هنوز چند قدمى برنداشته بودند، عرب ديگرى ظاهر شد كه شبيه اعرابى قبلى بود،ولى از جهت لباس و ظاهر فرق داشت و خطاب به حضرت على عليه السلام گفت :
آيا ناقه را مى فروشى ؟

حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود :
مى خواهى با اين ناقه چه كار كنى ؟

عرب گفت : در اوّلين جنگى كه رسول خدا به پيكار دشمن مى پردازد، شركت نموده و ازاين ناقه استفاده مى كنم .

امام على عليه السلام فرمود : در اين صورت اگر راضى شويد من اين ناقه را بدونقيمت به شما مى به خشم .

عرب گفت : نه خير، من قيمت آنرا حاضر كرده ام ، و آنرا مى خرم ، بگو ببينم به چهمبلغى آنرا خريدارى نموده اى ؟

حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود :
به يكصد درهم خريدارى نمودم .
عرب گفت :
من حاضرم آنرا به يكصد و هفتاد درهم بخرم .

امام على عليه السلام فرمود :
فرزندم حسن ! پول ها را تحويل بگير و ناقه راتحويل بده .

امام حسن عليه السلام پول ها را گرفت ، على عليه السلام فرمود :
بيا تا پول هاى عرب قبلى را بپردازيم .

و همچنان در دنبال او بودند كه با رسول خدا صلى الله عليه و آله ملاقات كردند،پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خوشحال و متبسّم بود، كه على عليه السلام ازخوشحالى آن حضرت تعجّب كرد و از علّت آن جويا شد.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :
(على جان ! تو به دنبال عربى هستى كه به تو ناقه فروخته است ، و مى خواهىپول هاى او را بپردازى ، در حالى كه فروشنده ناقه ،جبرئيل و خريدار ناقه ، ميكائيل بود،
و ناقه از ناقه هاى بهشت برين است ، و پول هاى آن مربوط به خداوند رب العالمين و جلّجلاله مى باشد.
على ! پول ها را در زندگى خود خرج كن و هرگز از تنگدستى و فقر وحشت نداشته باش.)⁽¹⁸⁵⁾

- كمك به پيران از كار افتاده
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام به گونه اى ناشناخته شب ها نان و خرما بهخرابه ها و به خانه مستمندان مى بُرد، و مريضان را عيادت مى كرد، بسيارى نمى دانستنداين بزرگوار كيست ؟
و چه كسى نيمه هاى شب نان و خرما و آرد بر درِ خانه هايشان مى گذارد؟
كيست كه در خرابه ها هر شب سرِ مريض و مرد كور را بر دامن خود مى گذارد و از آنهاپذيرائى و مراقبت مى كند؟
تا آنكه امام على عليه السلام ضربت خورد و سه شب و دو روز در بستر شهادت آرميد،آنگاه بسيارى فهميدند كه آن مردِ شب ، آن يار و غمخوار ضعيفان ، حضرت اميرالمؤ منينعليه السلام بود.
چون حسنين از دفن اميرالمؤ منين عليه السلام برمى گشتند در راه پيرمردى مريض و نابينارا ديدند كه گريه مى كرد.
امام حسن عليه السلام پيش آمد و فرمود :
يا شيخ چرا گريه مى كنى ؟
گفت : مردى هر شب شير و آرد براى من مى آورد، اكنون سه روزاست كه نمى آيد.

حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود :
آن مرد چه كسى بود؟

گفت : نمى شناسم .

فرمود :
او را تعريف كن ؟

گفت : چهره اش را نديده ام تا تعريف كنم . ولى به من همانند يك مادر با فرزندشمهربانى مى كرد.

با من به نرمى سخن مى گفت و با مهربانى از من پرستارى مى كرد، اظهار اُنس مى نمودو با من مى خنديد و آنگاه برمى گشت .
حضرت مجتبى عليه السلام فرمود :
(اين صفت پدر ماست و خدا اجر تو را زياد كند، او شهيد شد و از دنيا رفت و اكنون ازدفن او باز مى گرديم .)
پيرمرد از شنيدن اين خبر فرياد بلندى كشيد كه مرگش در همان فريادبود.⁽¹⁸⁶⁾
و در نقل ديگر آمده است كه :
پيرمرد از امام حسن عليه السلام درخواست كرد تا او را كنار قبر امام على عليه السلامببرند.
وقتى كنار قبر رسيد و دانست كه پرستار ايّام عمرش حضرت اميرالمؤ منين عليه السلامبوده زبان به عذر خواهى گشود و آنقدر گريه كرد و فرياد زد كه از دار دنيا رفت.⁽¹⁸⁷⁾
- آزاد كردن هزار برده
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام در كنار كار و توليد، كشاوزى و باغدارى ، تلاشفراوان در كمك به يتيمان و ازدواج جوانان ، و اداى قرض وام داران داشت .
گاهى يك باغ را مى فروخت و پول آن را به فقراء و يتيمان مى داد،
و زمانى قيمت آن را براى آزاد كردن بردگان به كار مى گرفت .
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود :
اِنَّ اَميرَالمؤ منينَ عليه السلام اَعتَقَ اَلفَ مَملُوكٍ مِن كَدّ يَدِهِ
(همانا اميرالمؤ منين عليه السلام كه درود خدا بر او باد، با دسترنج خود هزار برده راآزاد كرد.)⁽¹⁸⁸⁾

چون در آن زمان هنوز بردگان وجود داشتند، گرچه راه هاى توليد برده ، و برده دارىبا بعثت رسول خدا صلى الله عليه و آله مسدود شد، امّا سيستم زندگى ، و روابط آنروزگاران به برده دارى تكيه داشت كه به تدريج آزاد شدند.
(فصل سوم - انفاق و ايثارگرى )
پنجم : جلوه هاى ايثار و انفاق
- وقف چاه هاى پر آب
يكى از محورهاى تلاش اقتصادى امام على عليه السلام حفر چاه ، و قنات هاى پُر آب بودكه آنها را وقف مسافران ، و به خصوص حجّاج بيت اللّه مى كرد، كه در آن هواى گرم ، دررفت وآمدهاى سخت ، استفاده كنند.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد :
روزى حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام سرگرم حفر چاهى بود، مقدارى كه چاه راكَند، بگونه اى غير معمول ناگاه آب بسيار گوارا و شيرين فَوَران كرد (به اندازهگردن شتر).
گروهى كه در آن اطراف بودند، خوشحال شده به امام على عليه السلام تبريك گفتند، واز فراوانى و فشار آب چاه در شگفت ماندند.
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود :
من هم براى شكر گذارى در برابر نعمت هاى خدا، اين چاه را وقف مسافران و زائران بيتاللّه مى كنم ، وهر كس آن را بفروشد، يا به ديگرى ببخشد، لعنت خدا وفرشتگان براوباد.⁽¹⁸⁹⁾
- وقف كردن چشمه هاى فراوان براى مستمندان
جوانى بنام ( ابى نيزر ) از فرزندان نجاشى پادشاه حبشه ، در كودكى به مدينهآمد، در محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله ، اسلام را پذيرفت ، و در خدمت آن حضرتزندگى مى كرد،
پس از رحلت رسول اللّه صلى الله عليه و آله در خدمت فاطمه سلام الله عليها وفرزندان او عليهم السلام بود.
ابونيزر مى گويد :
من حراست دو مزرعه اميرالمؤ منين عليه السلام را به عهده داشتم كه يكى (عين ابىنيزر) و ديگرى (بُغيبغه ) بود.
روزى آن حضرت در مزرعه به من فرمود :
طعامى براى خوردن هست ؟

گفتم :
دارم ولى آن را براى اميرالمؤ منين عليه السلام مناسب نمى بينم ، چون كه آن را از كدوىمزرعه با دُنبه گوسفند تهيّه كرده ام ،
فرمود: بياور، غذا را آوردم .
امام على عليه السلام برخاست و در جوى آب دست خويش را شست ، بعد مقدارى از آن كدو راميل فرمود، سپس ‍ دست خويش را خاكمال كرد و با دو دست مقدارى آب نوشيد، آنگاه فرمود :
اى ابانيزر دست ها پاكترين ظرفند، سپس با رطوبت دست ها شكم مبارك خويش را مسح كردو فرمود:
مَن اَدخَلَهُ بَطنُهُ فِى النّارِ فَاَبعَدَهُ اللّهُ.
( هركه شكمش او را داخل آتش كند، خدا او را از رحمت خويش دور فرمايد.)
آنگاه كلنگ را به دست گرفت و براى كندن چاه به درون آن رفت ، كلنگ مى زد و ذكر خدارا زمزمه مى كرد، سپس از چاه بيرون آمد كه هنوز از آب خبرى نبود.
از پيشانى آن حضرت عَرَق مى ريخت ،
دفعه ديگر داخل چشمه گرديد، و كلنگ زد، آنگاه چشمه به آب رسيد، آب به اندازه گردنشتر بيرون مى زد، حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام به سرعت بيرون آمد و فرمود :
خدا را گواه مى گيرم كه اين چاه در راه خدا صدقه است . ابانيزر براى من دوات و كاغذىبياور.

به زودى آن دو را محضرش آوردم امام اينگونه نوشت :
بِسمِ اللّهِ الرَّحمن الرَّحيم ، هذا ما تَصَدَّقَ بِهِ علىّ امي رالمُؤ مِني ن تَصَدَّقَ بِالضَّيعَتَينِبِعَينِ اَبى نِيزَر وَ البُغَيبِغَةِ عَلَى فُقَراءِ المَدي نَةِ وَ ابنَ السَّبي لِ، لِيَقَى اللّهُ بِهِماوَجهَهُ حَرَّ النّارِ يَومَ القِيامَةِ لا تَباعا وَ لا تُوهَبا حَتّى يَرِثُها اللّهُ وَ هُوَ خَيرُ الوارِثي نَاِلاّ اَن يحتاجَ اِلَيهِما الحَسَنُ وَ الحُسَينُ، فَهُما طِلقٌ لَهُما وَ لَيسَ لِغَيرِهِما.
(به نام خداوند بخشنده مهربان ، اين چاه ، چاهى است كه على عليه السلام اميرالمؤ منينآنرا صدقه جاريه قرار داد و آن دو مزرعه معروف به عين ابى نيزر و بغيبغه است .
بر فقراء اهل مدينه و در راه ماندگان تا خدا چهره على را در روز قيامت از آتش جهنّم نگاهدارد.
اين دو، قابل فروش و هبه به ديگرى نيستند تا روزى كه به خدا ارث رسند و او بهترينوارثان است ، مگر اينكه حسن و حسين به آن دو احتياج پيدا كنند كه مطلق در اختيار آن دو مىباشند.)
محمّد بن هشام مى گويد :
امام حسين عليه السلام روزى مقروض شد، معاويه به او نامه نوشت ، حاضرم (عين ابىنيزر) را به دويست هزار دينار بخرم .
امام حسين عليه السلام فرمود :
(اِنَّما تَصَدَّقَ بِها اَبى ، لِيَقَى اللّهُ وَجهَهُ حَرَّ النّارِ )
(همانا اين چاه پر آب را پدرم در راه خدا به نيازمندان بخشيد تا از آتش جهّم در امان باشدو من به هيچ قيمتى آنرا نخواهم فروخت ).⁽¹⁹⁰⁾

- بخشيدن لباس هاى اهدائى
در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله حلّه هايى (پيراهن هاى قيمتى ) به آن حضرتتقديم كردند و پيامبر صلى الله عليه و آله آنها را در ميان اصحاب تقسيم كرد، وپيراهنى را نيز به امام على عليه السلام بخشيد.
پس از چند لحظه يكى از ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله از راه رسيد و وارد مسجدو در جمع ياران قرارگرفت ،
پيامبر صلى الله عليه و آله خطاب به اصحاب فرمود :
چه كسى پيراهن خود را به اين يار تازه رسيده مى بخشد ؟

كسى جواب نداد.
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام بلافاصله اعلام آمادگى فرمود و سهم خود را به آنشخص ‍ بخشيد.⁽¹⁹¹⁾
- بخشيدن حُلّه هاى قيمتى (لباس هاى قيمتى )
پادشاه حبشه ، نجاشى ، لباسى ( حُلّه اى ) به قيمت هزار دينار براىرسول خدا صلى الله عليه و آله فرستاد، پيامبر صلى الله عليه و آله آن را به حضرتاميرالمؤ منين على عليه السلام اهداء كرد،
چندى بعد تهيدستى به مسجد آمد و از امام على عليه السلام تقاضاى كمك كرد، حضرتاميرالمؤ منين على عليه السلام فورا همان لباس هزار دينارى اهدائى را به فقيربخشيد.⁽¹⁹²⁾
- تاءمين غذاى گرسنگان
امام على عليه السلام با درآمد شخصى خود نان و غذاهاى لذيذ فراهم مى كرد و بهگرسنگان و فقراء و يتيمان مى خورانيد و آنان را بر سر سفره احسان خود پذيرائى مىفرمود.
امّا خود از آن غذاهاى چرب و شيرين نمى خورد، بلكه بر سفره خود نان جو و روغن وسركه مى گذاشت و با غذاهاى ساده خود را سير مىكرد.⁽¹⁹³⁾
( الگوهاى رفتارى امام على عليه السلام )
فصل چهارم : عمران و آبادانى
(فصل چهارم - عمران و آبادانى )
بخش اوّل فرهنگ مسجدسازى
- مسجد سازى در سفر جنگى
در فرهنگ اسلامى كه نماز و نيايش لازمه پرورش روح آدمى است ، مسجد و عبادتگاه مسلميننيز جايگاه ويژه اى دارد، بايد :
* در تمامِ روستاها و دهات كوچك و بزرگ
* در كنار تمامِ جادّه ها و استراحتگاه ها
* در تمامِ بيمارستان ها و رستوران ها
* در تمامِ پادگان ها و قرارگاه هاى نظامى
هرجا كه اجتماع مسلمين حضور و تحقّق مى يابد مسجدى آباد و متناسب باهمان منطقه ساختهيا بازسازى شود، كه احاديث فراوانى در مسجد سازى وجود دارد.
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام در تمامِ دوران زندگى به مسئله مسجد سازى توجّهلازم داشت ؛
* در اُحُد،
* در جنوب مسجد النّبى در شهر مدينه ،
* در محلّه مساجد سبعه ،
* هر جا كه اقامت مى فرمود،
به امر مسجد سازى مى پرداخت ، حتّى آنگاه كه ارتش خود را براى صفّين كوچ مى داد، درطول راه نيز اين امر مقدّس را ازياد نبرد.
امام على عليه السلام و لشگريانش وقتى به شهر مرزى (هيت ) رسيدند وارد شهرنشدند، آن را دور زدند و در يك ميدان گسترده در اطراف هيت ، در منطقه اى به نام(اقطار) مدّتى كوتاه توقّف فرمود،
و در همان توقّف كوتاه مسجدى ساخت كه تا ساليان طولانى مردم درآنجا نماز مىخواندند، و مشكل عبادتگاه مردم آن سامان برطرفگرديد.⁽¹⁹⁴⁾
- فرهنگ مسجد سازى درشهرها
امام على عليه السلام در ساختن مسجد مدينه نقش اساسى داشت . و مسجدى در محلّه جنگ احزابمسجد فتح رابه ياد پيروزى بر عمرو بن عبدود و مهاجمان قريش بنا نمود، و شب ها درآنجا نماز مى خواند.⁽¹⁹⁵⁾
و پس از نزول آيه مربوط به عمران و آبادى مساجد:
اِنَّمَا يَعمُرُ مَسَاجِدَ اللّه مَن آمَنَ بِاللّهِ وَ اليَومِالاَّْخِر⁽¹⁹⁶⁾
(همانا كسانى مسجدها را آباد مى سازند كه به خدا و روز قيامت ايمان داشته باشند)

حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام در بصره و در كوفه و در آبادان مساجدى بناكرد.⁽¹⁹⁷⁾
- ترويج ارزش هاى مسجد
مسجد خانه خداست ، بايد جايگاه بندگان خدا باشد.
تميز و با شكوه باشد، تا بندگان خدا در آن آرام گيرند، و با ياد و نام خدا، به نيايشبپردازند.
امام على عليه السلام نسبت به ترويج ارزش والاى مسجد فرمود:
(من نشستن در مسجد را از نشستن در بهشت بهتر دوست مى دارم .
زيرا نشستن در مسجد موجب رضا و خشنودى خداوند است ، و نشستن در بهشت تنهاعامل خشنودى من است و من رضاى خدا را بر خشنودى خود ترجيح مى دهم.)⁽¹⁹⁸⁾

- فعاليّت هاى اجتماعى ، اقتصادى
امام صادق عليه السلام فرمود :
* حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام هزار برده با دسترنج خود خريد و آزادكرد.⁽¹⁹⁹⁾
* تنها در يك مرحله صدهزار درخت خرما از هسته هاى خرما كاشت ،
وقتى هسته ها را به باغ مى برد شخصى پرسيد:
اينها چيست يا اميرالمؤ منين عليه السلام ؟!
پاسخ داد : انشاءاللّه صد هزار درخت خرما.
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام اموال فراوانى را وقف كرد، مانند:
* باغى در سرزمين خيبر
* باغى در وادى القرى
* باغى در ابى نيزر
* باغى در بغيبغه
* باغى در ارباجا
* باغى در سرزمين ارينه
* باغى در رعدا
* باغى در رزينا
* باغى در رباحا
كه سرپرستى آنها را در وقف به فرزندان فاطمه سلام الله عليها سپرد.
* امام على عليه السلام حدود بيش از 100 حلقه چاه را با دست مبارك كند و به آبرساند و وقف مردم كرد.
* چاه هائى وقف حجّاج بيتُاللّه كرد، كه تا امروز باقى است .
* چاه هائى در جادّه مكّه با نام ( آبار على )⁽²⁰⁰⁾ حفر كرد كه هنوز تابلوئى به همين نام وجود دارد.
* چاه در سرراه كوفه
* و ساختن مساجد فراوان
* مسجدى در كوفه
* مسجدالفتح در مدينه
* مسجدى مقابل قبر حضرت حمزه
* مسجدى در ميقات
* مسجد جامع بصره
* مسجدى در آبادان
* مسجدى در سر راه صفّين
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام نسبت به كار و توليد فرمود:
اِنَّ الّلهَ يُحِبُّ الُْمحْتَرَفِ الامينْ⁽²⁰¹⁾
(همانا خداوند، صنعت گر امين را دوست دارد).

و در روايت ديگرى فرمود :
مَن وَجَدَ ماءً وَ تُرابا ثُمَّ افتَقَرَ فَاءبعَدَهُ اللّه
(هركس آب و خاك داشته باشد و تهيدست بماند، از رحمت خدادورباد.)⁽²⁰²⁾

(فصل چهارم - عمران و آبادانى )
بخش دوّم :آبيارى و تاءمين آب آشاميدنى
- كندن چاه براى تاءمين آب آشاميدنى
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام درتمام دوران زندگى پربارخود به عمران وآبادانى ، و توليد و سازندگى توجّه فراوانى داشت ،
منتظر نمى ماند كه ديگرى نيازمندى هاى او را برطرف سازد، بلكه خود باكار و تلاشمداوم ، و توليد مناسب ، هم نيازهاى خود را و هم نيازهاى ديگران را بر طرف مى ساخت ،با :
* باغ هاى فراوانى كه احداث كرد.
* چاه هاى پُر آبى كه حفر نمود.

هنوز هم پس از گذشت چهارده قرن درمدينه واطراف مدينه ، تابلوهائى از چاه هاى برجاىمانده از امام على عليه السلام به چشم مى خورد (آبار على ).
يكى از چاه هاى آب آشاميدنى درطول راه ، درمسير حركت ارتش آنحضرت به سوى صفّينتحقّق يافت .
وقتى ارتش حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام از شهر انبار عبور مى كرد، آب موردنياز برنداشتند وباپيمودن مقدارى از راه ، همگى تشنه وخسته درجستجوى آب افتادند، كهبى نتيجه بود،
از راهبى ⁽²⁰³⁾ پرسيدند :
او نيز جواب داد كه آب آشاميدنى مرا نيز ازدوفرسنگ راه مى آورند.
امام على عليه السلام در آن صحراى تفتيده اسب تاخت و در نقطه اى ايستاد و خيره به زميننگاه كرد و فرمود:
در اين مكان آب وجود دارد، اينجا را حفر كنيد.
سربازان مقدارى كه زمين را كَندند، به تخته سنگ بزرگ و روشنى رسيدند، هرچهتلاش كردند، حتّى با تعداد صد نفر نتوانستند سنگ را از جاى خود تكان دهند.
در اين لحظه ، حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام از اسب فرود آمد وخود به حفر چاه همّتكرد، و با زمزمه اى كه همراهان ندانستند چه فرمود، سنگ را از جاى كَند.
آب فَوّاره زد و بالا آمد.
آنگاه خطاب به فرماندهان و نظاميان خود فرمود :
همگان از آب گوارا و خنك بياشامند، و ذخيره سازند، و اسبان و ديگر چهار پايان راسيراب كنند.⁽²⁰⁴⁾

يعنى امام على عليه السلام به عنوان امام و فرمانده كلّ نيروهاى مسلّح به اين مقدار قناعتنمى كند، كه تنها امر و نهى كند،
بلكه هرجا كه لازم باشد ؛
آستين ها را بالا زده ،
خود كار مى كرد،
چاه حفر مى كرد،
سنگ هاى بزرگ را جابجا مى ساخت ،
و شخصا در رفع مشكل كمبود آب آشاميدنى ارتش خود اقدام جدّى داشت .
از جاى كندن آن سنگ عظيم كه ده ها نفر از جابجائى آن عاجز بودند از نيرومندى و شجاعتبى نظير آن حضرت به حساب مى آيد.
- دستورالعمل براى اصلاح چاه ها ونهرها
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام در عمران و آبادى و حفر چاه و لايروبى رودها،توجّه كاملى داشت تا جامعه با كار و توليد تاءمين گردد.
يكى از فرماندهان امام على عليه السلام به نام (قرظة بن كعب انصارى ) در شهرىكارمى كرد كه غير مسلمانان واهل ذمّه تحت حمايت اسلام در صلح و آرامش مى زيستند.
چون دچار مشكل اقتصادى شدند حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام به قرظه نوشت :
(مردانى از اهل ذمّه ، از حوزه فرمانداران توگفته اند كه در زمين هايشان نهرى داشته اندكه خُشك و پُر شده است ، پس در مشكلات اقتصادى آنها مطالعه كن ، و آن نهر را اصلاحكن ، و آباد نما،
به جان خودم سوگند، اگر آبادانى شود و مردم تاءمين گردند بهتر از آن است كه ازآنجا كوچ كنند و ناتوان گردند، واز انجام كارهائى كه به صلاح مملكت است بازمانند.)⁽²⁰⁵⁾
- حفر چاه هاى فراوان در اطراف مدينه
امام على عليه السلام چاه هاى فراوانى درمدينه واطراف مدينه و در سرزمين (يَنبُع )سر راه كوفه و مكّه حفر كرد و اءغلب چاه هاى به آب رسيده را وقف محلاّت يا فقراء يامسافران خانه خدا كرد.⁽²⁰⁶⁾
- بهبود وضع زندگى مردم
حفر قنات تا آن روز در عربستان مطرح نبود، كه امام على عليه السلام براى آبيارىدرختان تشنه مدينه ، روش حفر چاه را مطرح و به ديگران آموزش داد.
در آن روزگار وضع كشت گندم مناسب نبود، چون از گندم هاى لاغر و غيرمرغوب استفاده مىكردند، كه حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام دستور داد تا از طائف و ايران بذرگندم هاى مرغوب تهيّه و كشاورزى را رونق دهند.
على عليه السلام اوّلين كسى است كه آسياب آبى را با آب قنات ها ساخت و به راه انداختتا گندم ها را آرد كنند.
امام على عليه السلام در نقشه شهرى و وسيع بودن خيابان ها تلاش مى كرد و پس ازساختن بندر و اسكله در جدّه ، از جدّه تا شهر عَلّه جادّه شوسه ايجادكرد.⁽²⁰⁷⁾
- روش بكارگيرى مردم در آبادانى شهرها
شيوه سلاطين و حاكمان مستبد در عمران و آبادى آن بود كه از نيروى كار ارزان مردماستفاده مى كردند و با كار رايگان مردم جادّه ها، كاخ ‌ها و ديوارهائىمثل ديوار چين مى ساختند و يا اهرام مصر را با كشته شدن هزاران انسان بى گناه درست مىكردند.
امّا حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام دستور مى داد، اگر مردم مى خواهند و باميل و رغبت كار مى كنند، براى اصلاح نهرهاى زمين هاى كشاورزى خودشان به كار گرفتهشوند، و فرمانداران بايد مزد آنها را بپردازند و اگر كسى نمى خواهد يا كراهت دارد، ازكار كردن آنها صرف نظر شود.
اين دستورالعمل را به فرماندار خود (قرظة بن كعب ) نيز نوشت.⁽²⁰⁸⁾
(فصل چهارم - عمران و آبادانى )
بخش سوم تلا ش ها ى صنعتى
- اسكله سازى
امام على عليه السلام براى رفع نيازهاى مسلمانان در سفرهاى دريائى به مهندسينايرانى دستور داد تا از در آمد ملّى كشور، اسكله اى در شهر بندرى (جدّه ) ساختند تارفت و آمدهاى دريائى به سهولت انجام گيرد.
- كارخانه كشتى سازى
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام براى رونق سفرهاى دريائى دستور ساختن ،كارگاه كشتى سازى را صادر فرمود، تا از درآمد عمومى ، مخارج آن تاءمين و به خطّتوليد برسد، و پس از اتمام كارگاه كشتى سازى شخصا آن را افتتاحفرمود.⁽²⁰⁹⁾
(فصل چهارم - عمران و آبادانى )
بخش چهارم مسكن و شهرسازى
- حفاظت از حريم جادّه ها
امام على عليه السلام سخت به حقوق فردى و اجتماعى انسان ها توجّه داشت ، امامى كه مىفرمايد :
(اگر اقليم هاى هفتگانه را به من بدهند تا پوست جوى را از دهن مورچه اى به ظلم بيرونبياورم ، هرگز چنين نخواهم كرد.)⁽²¹⁰⁾

براى استيفاى حقوق اجتماعى ، حفظ حريم جادّه ها و معابر عمومى ، با متجاوزان به حريمكوچه ها و راه ها سخت برخورد مى فرمود.
(اصبغ بن نباته ) مى گويد :
روزى همراه حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام به سركشى بازار كوفه رفتم ،
امام على عليه السلام مشاهده فرمود كه برخى از بازاريان در ساخت مغازه هاى خود، بهحريم كوچه ها و معابر عمومى تجاوز كردند،
دستور داد آن مغازه ها را خراب كنند، تا راه باز شود، سپس به سراغ خانه هائى رفت كهقبيله (بنى بكاء) آن خانه ها را در حريم بازار مسلمين ساخته و به زمين هاى مراكزتجارى تجاوز كرده بودند.
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام دستور داد كه آن خانه ها را خراب كنند.
و فرمود :
(اينجا محل بازار و تجارت مسلمين است ، نبايد شما در آن خانه هاى مسكونىبسازيد.)⁽²¹¹⁾

اين الگوى رفتارى در عصر ما كه توسعه جادّه ها، اتوبان ها ضرورت دارد، مشكلاتفراوانى را برطرف مى سازد، كه شهردارى ها، بايد حريم رودخانه ها، مراكز تجارى وحريم جادّه ها را حفظ كنند، و از سدّ معبر، به هر شكلى كه باشد جلوگيرى نمايند.
- حريم كوچه ها و چاه ها
اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود :
فاصله دو چاهى كه براى آب دادن شتر حفر مى شود، 40 ذراع
و دو چاه آبيارى كشتزار 60 ذراع
و دو چشمه 500 ذراع بايد باشد.
و كوچه اى كه مورد نزاع مى باشد، 7 ذراعِ آن به كوچه اختصاصدارد.⁽²¹²⁾

(فصل چهارم - عمران و آبادانى )
بخش پنجم خد ما ت عمو مى
- خدمات امام على عليه السلام در زمينه فرهنگى
* امام على عليه السلام اوّلين مدرسه اسلامى را در (صفّه ) ساخت و خود در آنجاتدريس فرمود.
* به دانشگاه جندى شاپور (در خوزستان ) براى تدريس ادبيّات و طبّ و علوم ديگر دعوتشد، امّا به علّت پيش ‍ آمدن جنگ ، انجام آن صورت نگرفت .
* در تحقّق معالجات پزشكى مانند : (جُذام -ضدّ عفونى- امراض داخلى )موفّق بود.
* در تدوين قرآن ( اساسنامه مكتب الهى و فرهنگاصيل انسانى ) نقش اءساسى داشت .
* تجويد قرآن (نيكو خواندن قرآن ، براى نيكو فهميدن ، و نيكو فهماندن ) را به مسلمينآموخت .
* علم نحو را (براى درست خواندن قرآن ، و اسناد دينى ، در ميان غير عرب زبان ) بهشاگردانش آموزش داد.
* ستاره شناسى و جهت يابى در شب (اوّلين مرحله ، در راه جلولا و نهاوند، براى لشگر،مورد بهره بردارى قرار گرفت ).
* استفاده از روشنائى جيوه براى كاركردن در شب (اوّلين بار، براى ساخت كشتى ها درشب ، بهره گيرى شد).
* تدريس زبان خارجى (زبان پارسى ساسانى - زبان سريانى ) مجاز شمردهشد.
* فلز شناسى مطرح شد.
* تعليم مديريّت به كارگزاران جهت اداره جامعه اسلامى تحقّق پذيرفت .
- خدمات امام على عليه السلام در زمينه امور اجتماعى
* تشكيل بانك اسلامى بدون ربا و سود
* حسابدارى دقيق مالى و احداث منظّم ترين وزارت دارائى (در بيتالمال مسلمين ، هر روز بيلانِ كار، حاضر بود، و همه مستمرّى بگيرها، پرونده مخصوصداشتند.)
* شهر سازى (در حومه شهر يثرب شهرى تازه ساخت .)
* تاءسيس آسياب آبى (بعضى از مردم تا آن وقت از آرد آسيابى آبى ، نان نخوردهبودند.)
* ساخت حمّام
* احداث جادّه شوسه (بين جدّه و مكّه )
* تهيّه سايبان (براى استراحت فقراء)
* تاءسيس چاپارخانه ⁽²¹³⁾ (بين مدينه و مركز نبردِ عرب و ايران چهارصدشتر براى انجام اين كار مورد استفاده قرار مى گرفتند).
* تلاش براى رفع اختلافات طبقاتى جامعه
* برّرسى زندگى اشخاص غير مسلمان كه با ناماهل ذمّه مطرح بودند. (در حوزه حكومتى )
* ساخت سيل بند (هرچند سال يكبار تجديد مى شد).
* ترتيب دستگاه قضائى محاسبه شده .
كه امام خود بر قاضى القضاة نظارت مى كرد و قاضى القضاة ، حاكم بر سايرقضات بود.
* تشكيل حوزه قضائى (مركز بررّسى كار قضات )
برقرارى مستمرى قضات ،
كلاس تعليم قضات ،
سركشى به قضات كه اصول محاكمات حقوقى و جزائى را استوار مى كرد.
* و مشخّصات شاهد (در شهادت دادن ) را طرح نمود.
* حلّ مشكلات قضائى خانواده هاى شهدا و برقرارى مستمرّى براى فرزندان شهدا
(امام على عليه السلام و اقتصاد اسلامى )
فصل پنجم :كشاورزى و باغدارى
بخش اوّل تشو يق به كشا و ر زى
- سفارش به كشاورزى
امام صادق عليه السلام فرمود :
(كان اميرالمؤ منين يكتب و يوصى بفلّاحين خيرا)
(اميرالمؤ منين عليه السلام هميشه در نامه به كارگزاران حكومتى ، سفارش كشاورزان رامى كرد.)⁽²¹⁴⁾

- جمع آورى هسته هاى خرما
امام على عليه السلام هسته هاى خرما راجمع آورى مى كرد، تا در باغ هاى خود بكارد،
روزى يكى از ياران خدمت حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام رسيد و حدود يك وَسَق(شَصت مَن ) هسته خرما در پيش روى آن حضرت ديد و پرسيد :
چرا اين همه هسته خرما جمع كرده ايد؟
امام على عليه السلام فرمود :
همه اينها به اِذن خدا، تبديل به درخت خرما خواهد شد.
بعدها ديدم كه حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام همه آنها را كاشت و نخلستانى پديدآورد و سپس آن را وقف كرد.⁽²¹⁵⁾
- باغدارى
امام صادق عليه السلام فرمود :
كان اميرالمؤ منين يَضِْربُ بَالْمَرِّ وَيَسْتَخْرِجُ الاَْرضَيْن )
(على عليه السلام همواره بيل مى زد، و نعمت هاى نهفته دردل زمين را استخراج مى كرد.)⁽²¹⁶⁾

پيامبر اسلام زمين هائى را در منطقه ينبُع از اموال عمومى كه به ديگران بخشيد، به امامعلى عليه السلام نيز بخشيد،
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام با حفر چاه و درختكارى آنجا را آباد كرد،
چاهى در آنجا كند كه آب مانند خون گردن شتر فوّاره مى زد،
شخصى به امام على عليه السلام تبريك گفت ،
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود :
اين چاه وقف زائران خانه خدا ورهگذرانى است كه از اينجا مى گذرند، وكسى حق فروش آنراندارد، وفرزندان من از آن ارث نمى برند.⁽²¹⁷⁾

(فصل پنجم - كشاورزى و باغدارى )
بخش دوّم با غد ا ر ى و تاء مين نيا ز ها
- باغ ها براى تاءمين مسكن بينوايان
موسى بن عيسى مى گويد :
روزى در خدمت امام على عليه السلام در دوران زندگانىرسول خدا صلى الله عليه و آله نشسته بوديم كه شخصى آمد و گفت :
يا على عليه السلام در همسايگى شخصى مى نشينم كه باوزش باد از درختهاى خرماى اومقدارى خرما در حياط ما ريخته شده ، و بچه هاى من آنها را خورده اند و اين شخص مى گويدمن راضى نيستم ، بيا تا او را راضى كنيم .
با حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام حركت كرديم ، تا به خانه آن شخص رسيديمهر قدر امام على عليه السلام به عفو و ايثارگرى سفارش و به اخلاق اسلامى اصراركرد، آن مرد نپذيرفت .
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود :
من از طرف رسول خدا به تو ضمانت مى دهم كه باغى در بهشت به تو بخشيده شود.

صاحب خانه امتناع ورزيد.
آفتاب در حال غروب كردن بود.
امام على عليه السلام فرمود :
آيا خانه خود را با فلان باغ خرماى من عوض مى كنى ؟

صاحب خانه در كمال نا باورى گفت :
اگر واقعا بدهى مى پذيرم .
حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام شاهدان را به گواهى گرفت كه خانه آن شخص رادر برابر فلان باغ خود خريده است ،
سپس رو به فرد نيازمند كرد و فرمود :
وارد منزل شو و به عنوان مالك آن را تصرّف نما، كه خدا به شما بركت دهد، و نعمت هاىاو بر شما حلال باشد.

آنگاه همگى به نماز رفتند.
فردا صبح ، رسول خدا صلى الله عليه و آله رو به على عليه السلام كرد و فرمود:
على جان نسبت به كار پسنديده ديشب تو اين آياتنازل شد:
بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَحِيم ،
وَاللَّيلِ إِذا يَغشى ...
فَاءَمّا مَن اءَعطى وَ اتَّقى وَ صَدَّقَ بِالحُسنى فَسَنُيَسِّرُهُ لِليُسرى⁽²¹⁸⁾
به نام خداوند بخشنده مهربان
آيه 1 - قسم به شب در آن هنگام كه (جهان را) بپوشاند،
آيه 2 - و قسم به روز هنگامى كه تجلى كند،
آيه 3 - و قسم به آن كس كه جنس مذكّر و مؤ نث را آفريد،
آيه 4 - كه سعى و تلاش شما مختلف است :
آيه 5 - امّا آن كس كه (در راه خدا) انفاق كند و پرهيزگارى پيش گيرد،
آيه 6 - و جزاى نيك (الهى ) را تصديق كند،
آيه 7 - ما او را در مسير آسانى قرار مى دهيم !

كه آيات بالا به اين صورت تفسير شده است :
(على جان ، تو به بهشت يقين داشتى و خانه را به آن مرد بخشيدى و باغ خود را ازدست دادى و خداوند با نزول اين آيات از تو تشكّر فرمود.)⁽²¹⁹⁾

- احداث نخلستان ها
امام على عليه السلام اوائل زندگى و آغاز زندگى مشترك و در دوران انزواى 25 ساله ،همواره فقر را با كار وتوليد ازميان برمى داشت .
به كشاورزى و باغدارى علاقه زياد داشت .
باغات زيادى را در اطراف مدينه احداث كرد كه هزينه هاى زندگى حضرت اميرالمؤ منينعلى عليه السلام و همسران و فرزندان آن بزرگ مرد از درآمد آن اداره مى شد،
و در ايّام خلافت نيز
* از بيت المال كمتر استفاده مى كرد؛
* چاه مى كند؛
* سنگ هارا جمع آورى مى كرد؛
* و بيابان تشنه را سيراب و درختكارى مى كرد؛
* وقتى درخت ها شكوفه مى دادند، خدا را شكر مى كرد؛
* و بسيارى از باغات را در راه خدا وقف كرد.
باغات منطقه (يَنبُع ) را وقف همسران وفرزندان خود كرد تا زمين ودرخت را نفروشند، وهمواره از در آمد آن باغات تاءمين گردند، ومحتاج به ديگران نباشد، كه در نامه 24 نهجالبلاغه ، وقف نامه آن را تنظيم و سرپرست وقف را تعيين فرمود، و راه هاى مصرف درآمدباغات را نيز روشن ساخت .⁽²²⁰⁾
- صد هزار درخت خرما
امام على عليه السلام به كار و توليد، به خصوص درختكارى و كشاورزى اهميّت زيادىمى داد تا مخارج زندگى زن و فرزندان او تاءمين شود، و احتياجى به ديگران نداشتهباشند.
روزى يكى از افراد مدينه ، حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام را ديد كه دو كيسهبزرگ بر قاطر نهاده و خود بالاى آنها نشسته به بيابان مى رود.
پرسيد:
اينها چيست ، كه بر روى آن نشسته اى ؟
امام على عليه السلام پاسخ داد :
مِاءَةَ اءلفُ عَذَقٍ اِنشاءَ اللّه
(اگر خدا بخواهد صد هزار درخت خرماست )⁽²²¹⁾

يعنى حضرت اميرالمؤ منين على عليه السلام و خانواده آن يگانه رهبر معصوم ، پس ازمصرف خرما هسته هاى آنرا جمع آورى مى كردند، و سپس در باغات و زمين هاى آماده مىكاشتند،