6- شفاعت شوندگان  
بنى اسرائيل مدّعى بودند جز چيزى روزى هرگز آتش به مانخواهد رسيد. خداوند بهآنان مى فرمايد: مگر پيمانى از خدا گرفته ايد، كه خدا هرگز پيمان خود را خلافنخواهد كرد، يا آنچه را نمى دانيد به دروغ به خدا نسبت مى دهيد؛ قالوا لن تمسّنا الااياما معدودة قل اتخذتم عنداللّه عهدا فلن يخلف اللّه عهده ام تقولون على اللّه مالاتعلمون ⁽⁶⁷²⁾ و براساس افترا پندار خود و چيزى را كه نمى دانيد مغرورانه بهخداوند نسبت مى دهيد؛ وغرهم فى دينهم ما كانوا يفترون ⁽⁶⁷³⁾. از اين باب برمىآيد كه مجرّد ارتباط نَسَبى با پيامبرى چوناسرائيل عليه السلام سبب نجات در قيامت و بهره مندى از شفاعت نمى شود، بلكه از آيه ولايشفعون الا لمن ارتضى ⁽⁶⁷⁴⁾استفاده مى شود كه فقط كسىمشمول شفاعت قرار مى گيرد كه مرتضى و مورد رضايت باشد.
البته بايد توجه داشت كه گرچه عمل در تتميم پيماندخيل است ، ليكن مراد از رضايت در مبحث شفاعت آن است كهاصل دين و اعتقاد كسى مورد پسند خداباشد، نه در تمامعمل ؛ زيرا مستفاد از آيات و روايات اين است كه مرتكبان گناه بزرگ نيز ممكن استمشمول شفاعت قرار گيرند و كسى كه داراى گناه بزرگ است قطعا مرتضاى درعمل نخواهد بود؛ زيرا شكّى نيست كه هرگناه بزرگى مكروه و مغضوب خداست ، نهمرضىّ او. از اين رو خداى سبحان در سوره اسراء پس از شمارش برخىگناهان بزرگ چنين مى فرمايد: كل ذلك كان سيّئه عند ربك مكروها⁽⁶⁷⁵⁾ كه مسلماشمارش اين گناهان از باب تمثيل است ، نه تعيين و هرچه سيّئه و گناه است مكروه نزدخداست ؛ چنان كه مقصود از كراهت ، مبغوض بودن است ، نه كراهت فقهى .
اين نكته وقتى ضميمه شود به آيه اى كه مفاد آن اين است : اگر از گناهان بزرگ دورىگزنييد خدواند از گناهان كوچك شما مى گذرد؛ ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفرعنكم سيئاتكم ⁽⁶⁷⁶⁾ نتيجه اين مى شود كه تنها مرتكبان گناه بزرگمشمول شفاعتند؛ چنان كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله در روايتى از شيعه و سنّىنقل شده فرموده است : ادخرت شفاعتى لاهل الكبائر من امتى ؛ شفاعت را براىاهل كباير از امّتم ذخيره كرده ام ⁽⁶⁷⁷⁾. قابل توجه است كه ، تعبير منامتى ناظر به همان نكته موحّد بودن و مرضىّ بودن دردين است و تنها همين معياراست وگرنه مى فرمود:...لاهل الكبائر من مؤ منى امّتى و نظير آن .
به هرحال ، مقصود از رضايت كه معيار شفاعت واقع شده ، رضايت در دين است ، نهرضايت در همه اعمال ؛ چون اگر همه اعمال كسى مورد رضايت خدا باشد ديگر نيازى بهشفاعت ذنبى (در مقابل شفاعت ترفيعى ) ندارد.
براساس آيه اليوم اكملت لكم دينكم ... و رضيت لكم الاسلام دينا⁽⁶⁷⁸⁾ نيزچنين است و هرآنچه در مقابل اسلام است ، يعنى همه اعتقادهاى الحادى كه عنوانكفر دارد، مطابق آيه لايرضى لعباده الكفر ⁽⁶⁷⁹⁾ هيچ كدام از آنها موردرضاى خدا نيست و مقتضاى جمع بين اين نكته (مرضىّ نبودن كفر نزد خدا) و آيه لايشفعون الا لمن ارتضى اين است كه هرگز كافران در قيامتمشمول شفاعت هيچ شفيعى واقع نمى شوند، بلكه تنها كسانى ممكن استمشمول شفاعت واقع شوند كه بادين مرضىّ، يعنى اسلام بميرند، اگر چه گناهانبزرگ نيز داشته باشند.
البته لسان آيه لايشفعون الا لمن ارتضى و مانند آن اين نيست كه هر كس دينشمرضىّ بود و مسلمان مرد به نحو ايجاب كلى ،مشمول شفاعت قرار مى گيرد، بلكه بدين معناست كه شفاعت شوندگان كسانى هستند كهداراى دين مرضىّ باشند؛ يعنى كسانى كه داراى دين مرضى نبوده و مرتضى نيستند بهنحو سالبه كليّه مشمول شفاعت قرار نمى گيرند. امّااين بدان معنا نيست كه آنان كهمرضىّ هستند به نحو موجبه كليه از شفاعت بهره مند هستند، گرچه امكان شفاعت به نحوايجاب كلى است . غرض آن كه ، وعده ضمنى مستفاد از اين گونه آيات به نحو ايجابجزئى است ، گرچه امكان شفاعت به نحو ايجاب كلىقابل انطباق بر همه است .
دومين گروه از مشمولان شفاعت اصحاب يمين هستند (گرچه اندراج گروهاول تحت عنوان اصحاب يمين بعيد نيست )، چنان كه در سوره مدثّر آمده است :هركسى در گرو كار خويش ‍ است ، مگر اصحاب يمين كه فكّ رهن كرده ، آزاد شده اند ؛كل نفس بما كسبت رهينة # الّا اصحاب اليمين ⁽⁶⁸⁰⁾، نه اين كه هيچ گاه در رهننبودند؛ چون آنها كه اساسا در رهن نبوده و مرهون نيستند (چون بدهكار نبودند)مقرّبان اند. اما اصحاب يمين ، در رهن (به معناى خاص ) هستند، جز اين كهبه بركت شفاعت در مرحله بقا، از رهن استثنا و آزاد مى گردند، برخلاف اصحابشمال كه براى هميشه در رهن باقى مى مانند.
از آياتى كه پس از اين آمده ، به قرينه مقابله ، خصوصيات اصحاب يمين به دست مىآيد؛ چون در آيات بعد آمده كه اصحاب يمين ، در بهشت ، با اِشراف بر مجرمان واهل جهنّم ، از آنان مى پرسند: چه چيزى شما را به جهنّم وارد كرد:ما سلككم فى سقر
و چگونه شما مشمولشفاعت قرار نگرفته ، از رهن آزاد نشده ايد؟ آنها در جواب امورى را مطرح مى كنند كه بههمان نكته قبلى ، يعنى مرتضاى در دين نبودند بازگشت مى كند؛ مى گويند: چون ما تاآخر عمر تارك نماز و اطعام به مسكين بوده واهل مجالس لهو و خوض در دنيا و نيز منكر روز جزا بوديم . آنگاه درباره اينان در پايانآيه آمده است : شفاعت شافعان به حال آنها سودى نمى بخشد؛ قالوا لم نك من المصلّين# ولم نم نطعم المسكين # و كنّا نخوض مع الخائضين# و كنا نكذب بيوم الدين # حتىاتينا اليقين # فما تنفعهم شفاعة الشافعين ⁽⁶⁸¹⁾.
با توجه به اين كه سوره مدّثر از عتايق سور و از سوره هايى است كه دراوايل بعثت در مكّه نازل شده و تا زمان نزول اين سوره ، هنوز زكات بهشكل فقهى جعل نشده بود، و اصل نماز هم آن چنان شهرت فقهى نداشت و كيفيت آنقبل از معراج معلوم نبود، پس نماز در اين آيات كنايه از خضوع و بندگى در برابر حق وبرخوردارى از روح تسليم است و اطعام نيز كنايه از مطلق انفاق و سعى و تلاش براىرفع نيازهاى اقتصادى مردم تهى دست است و معلوم مى شود اساس اسلام چند چيز است : 1-توجه به خدا،2- رسيدگى به مسكينان ، 3- عدم خوض در دنيا بااهل باطل ، 4- ايمان به قيامت .
نتيجه اين كه ، كسانى كه شفاعت مى شوند از اين صفات چهارگانه كه روح و حقيقت دينرا تشكيل مى دهد برخوردارند و بازگشت آن اوصاف به اين است كه دين آنها مرتضى ومرضىّ خداست .
از آنچه گذشت به دست مى آيد: اوّلا، مرضىّ عنداللّه بودن به معناى معصوم ياعادل بودن نيست ، بلكه به اين معناست كه آن شخص مرضىّ، از دين خداپسندانه ، يعنىاسلام و ايمان برخوردار و از اصحاب يمين است (كسانى كه كارشان بر اثر داشتن ديانتو برخى اعمال صالح يا يُمْن و بركت آميخته است و نامهاعمال خويش را در قيامت با دست راست مى گيرند، گرچهمحتمل است كه از مؤ منان آلوده به گناه باشد: خلطوا عملا صالحا و اخرسيّئا⁽⁶⁸²⁾)، نه از اصحاب شمال و مشئمه كه به عذاب دردناك گرفتارند و نه ازمقرّبان كه به گناه آلوده نشده ، در روح و ريحان به سرمى برند.
ثانيا، شفاعتى كه قرآن براى برخى تبه كاران اثبات مى كند سبب تجرّى انسان ها نمىشود؛ زيرا نه از شخص ‍ يا گروهى كه مشمول شفاعت واقع مى شوند نامى برده شده ونه گناهى كه با شفاعت عفو مى شود تعيين شده است ، بلكه تنها با عناوين كلّى چوناصحاب يمين يا من ارتضى وعده اى اميد بخض ‍ داده شده وبراثر كلّى و مبهم بودن اصل خوف را از بين نمى برد و غرورى نمى آورد كه در اشارهآينده ضمن پاسخ از شبهات شفاعت ، توضيح بيشتر آن خواهد آمد.
به بيان ديگر، كسى نمى تواند ادّعا كند از اصحاب يمين يا از كسانى است كه با دينمرضىّ از دنيا مى رود و نمى تواند مدّعى شود كه تا هنگام مرگ به گناه بزرگى مبتلانمى شود و اگر گناه كوچكى داشته باشد، براساس ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنهنكفر عنكم سيئاتكم ⁽⁶⁸³⁾ بخشوده مى شود و به اين صورت ، مغرور گشته ، نسبتبه گناهان كوچك متجرّى شود. مفاد اين آيه چنين است : اگر كسى در قيامت بدون گناهانبزرگ آمد گناهان كوچك وى را مى بخشيم و هيچ فرد عادى اطمينان ندارد كه تا پايانعمر به گناهان بزرگ مبتلا نمى شود. در نتيجه نمى تواند هم اكنون نسبت به گناهانكوچك جراءت پيدا كند؛ زيرا اين احتمال هست كه تا پايان عمر به گناه بزرگ آلوده شودو با آن گناه وارد محشر شود كه در اين صورت گناه كوچك او بخشوده نخواهد شد.بنابراين ، بدون غرور مى تواند به شفاعت اميدوار باشد و چون به نحو موجبه كليّه اينوعده نيز داده نشده كه همه كسانى كه به گناهان بزرگ جز شرك مبتلا شده اند شفاعت مىشوند، بلكه فقط گفته شده شفاعت شوندگان از صاحبان گناهان بزرگند، بدونتعيين نوع گناه و بدون مشخص شدن گنه كاران ، چنين وعده اى سبب غرور و تجرّى نمىشود و تنها انسان هاى معصيت كار را اميدوار مى كند كه نااميدنشده ، راه نجات را هماره بازبدانند و در پى اصلاح خويش و ملح شدن به كاروان مفلحان و فائزان برآيند.
7- شبهات شفاعت  
منكران شفاعت ، كه گروهى از اهل سنتند، به ويژه پس از ابن تيميّه كه سخنان وافكارشزمينه پيدايش ‍ وهّابيّت شد، با طرح برخى شبهات عقلى ، مى گويند: پس از اثباتاستحاله عقلى و با توجه به متشابه بودن آيات در اين زمينه ، لازم است رواياتى كهدلالت بر شفاعت دارد توجيه شود؛ به بيان ديگر، چوندليل عقلى برخلاف شفاعت قائم شده ، لازم است از روايات صرف نظر شده ، عملش را بهاهلش واگذاشت ؛ چنان كه براثر ناهماهنگى آيات با يكديگر و در نهايت ، متشابه بودنآن ، بايد علم آيات را نيز به اهلش واگذاشت .
از اين رو لازم است براى دفع شبهه اوّلا، آيات را از تشابه ظاهرى خارج ساخت و ثانيا،به شبهات عقلى پاسخ داد. با توجه به كفايت آنچه درباره دلالت آيات و عدم تشابهآن در مباحث تفسيرى گذشت ، طرح بخش اوّل از بحث لازم نيست .
در بخش دوم ، يعنى پاسخ به شبهات عقلى شفاعت ، لازم است ابتدااصل شفاعت و ماهيت آن روشن گردد و سپس شبهات و اشكالات آننقل و پاسخ داده شود. پس از دفع شبهات متوهم و اثبات امكان عقلى ، براىاثبات وقوع آن لازم است از نقل استمداد كنيم ؛ چون شفاعت مانند معاد نيست تاضرورت وقوع آن نيز با عقل ثابت شود، بلكه از طريقعقل ، تنها مى شود امكان آن را ثابت كرد.
ماهيت شفاعت ، چنان كه در مباحث تفسيرى گذشت ، در حقيقت ، تتميم قابليّتقابل است ؛ يعنى شفيع كارى مى كند كه قابل از نقص برهد و بهكمال نصاب قبول برسد. عقل اقتضا دارد كه اگر موجودى فاقد كمالى بود، بايد آنكمال را از مبدئى كه عين كمال است دريافت كند و اگر نصاب لازم را براىكمال يابى ندارد بايد استمداد از وسايط و وسايلى قابليت خود را به حدّ نصاببرساند و چنين چيزى نه تنها قانونى را نقض ‍ نمى كند، بلكه مقتضاى قوانين عقلى است.به بيان ديگر، شفاعت درباره يك شخص بدين معنا نيست كه در عينحال كه او ناقص و فاقد شرايط قبول است شفاعت درباره او پذيرفته شود يا در شفاعتتشريعى به معناى ابطال قانون مجازات و عدم جريان آن درباره شخص مجرم با بقاىاستحقاق او براى مجازات نيست ، بلكه شفاعت به معناى ايجاد تغيير و تحوّلى در مجرماست ؛ به گونه اى كه استحقاق كيفر را از او سلب كرده ، تخصّصا او را از قانون جزاو شمول آن خارج سازد؛ چنان كه توبه انسان گنه كار را از استحقاق كيفر بيرون مىآورد و مستحق عفو خداوند مى كند:لاشفيع انجح من التوبة ؛ مثلا پس از نمازاستسقاء، چنين نيست كه بدون هيچ تغييرى در جوّ، باران ببارد، بلكه از باب انهتعالى اذا اراد امرا هيا اسبابه ⁽⁶⁸⁴⁾ خداى سبحان براثر نماز باران ، اسبابريزش باران را فراهم مى سازد؛ مانند اين كه به باد فرمان مى دهد تا ابر را بهسرزمين سوزان برساند:واللّه الذى ارسل الرياح فتثير سحابا فسقناه الى بلد ميّت⁽⁶⁸⁵⁾ و اگر ابر باشد ولى نياز به متراكم شدن داشته باشد به باد فرمانتراكم و جابه جايى مى دهد: اللّه الذى يرسل الرياح فتثير سحابا فيبسطه فىالسماء و يجعله كسفا⁽⁶⁸⁶⁾. به هرحال ، همان طور كه نماز استسقاء سبب مى شودكه شرايط ريزش باران فراهم شود، توبه و مانند آن از اسباب شفاعت باعثتحوّل حال گنه كار مى شود تا به نصاب قبول عفو يا تخفيف يا ترفيع برسد.
با اين توضيح كوتاه درباره ماهيت شفاعت ، به سراغ شبهات آن مى رويم تا پس ازپاسخ به آن و اثبات امكان عقلى شفاعت روشن شود كه آنچه را قرآنِ صادقِ مصدَّق وعترت طاهرين عليه السلام از آن خبر داده اند حق و ايمان به آن واجب است .
شبهه يكم  
شفاعت سبب رفع عقاب مى شود و مرتفع شدن عقاب ياعدل است يا ظلم ؛ اگر عدل باشد پس اصل جعل عقاب از جانب خداى سبحان - معاذاللّه - ظلماست ، در حالى كه خدا هرگز به هيچ كس ظلم نمى كند: ولايظلم ربّك احدا ⁽⁶⁸⁷⁾ و اگرظلم است و وجود عقاب عدل است ، پس شفاعت شافعان و اقدام آنان براى رفع عقاب ، ظلماست .
پاسخ : قضيه منفصله مزبور مبتنى براين است كهعدل و ظلم نقيض يكديگر باشد تا مانعة الجمع مانعة الخلو به حساب آيد، در حالى كهتقابل عدل و ظلم ، ياعدم و ملكه است يا تضاد و رفع هر دو ممكن است ؛ يعنى رفع عقابكه عدل است ممكن است فضل باشد و هيچ يك از دو عنوان ظلموعدل برآن صدق نكند. به بيان ديگر، شبهه اين است : رفع عقابياعدل است يا ظلم ، ولى پاسخ اين است كه عقابعدل است و رفع فضل است كه بالاتر از عدل است ، نه ظلم كه پايين تر از آن است .
خداى سبحان براساس عدل خود براى تبه كاران عذاب معين كرده است ، اما رفع عقاب بىواسطه غير(از باب آخر من يشفع ارحم الراحمين ⁽⁶⁸⁸⁾) يا به واسطهشفاعت ديگر شافعان ، فضل و احسان است . خداى سبحان به بندگان خود آموخت كهعادل باشيد، ولى بالاتر از عدالت مرحله احسان بكوشيد به آن برسيد: ان اللّه يامربالعدل و الاحسان ⁽⁶⁸⁹⁾ و نيز به بندگان خود آموخت كه اگر كسى به شما بدىكرد مى توانيد براساس عدل ، به همان اندازه به كيفر دهيد: فمن اعتدى عليكم فاعتدواعليه بمثل ما اعتدى عليكم ⁽⁶⁹⁰⁾، ولى اگر بر اساس صبرواحسان از او بگذريدبهتر از عدل است : و ان عاقبتم بمثل ما عوقبتم به ولئن صبرتم لهوخيرللصابرين ⁽⁶⁹¹⁾.
شبهه دوم  
شفاعت با سنّت الهى سازگار نيست ؛ سيره و سنّت خداى سبحان براين است كه قانونىرا براى اجرا جعل كند و براى تخلّف از آن نيز جزايى معيّن كند و متخلّفان از قانون رابه كيفر برساند. هم اصل قانون گذارى سنّت الهى است و هم كيفر متخلفان از قانون ،و چون سنت هاى الهى هرگز تغيير و تبديل نمى پذيرد پس كيفر مجرمان را نمى توان باشفاعت تغيير داد؛ چنان كه آياتى مانندولايحيق المكر السيّى ء الّا باهلهفهل ينظرون الا سنّة الاوّلين فلن تجد لسنة اللّه تبديلا و لن تجد لسنّة اللّهتحويلا⁽⁶⁹²⁾ براين مطلب دلالت دارد.
پاسخ : اين سخن از قبيل تمسّك به عام در شبهه مصداقيه خود عام است . معيار تشخيصسنّت از غيرسنّت عقل نيست و آيه مزبور نيز دلالتى برآن ندارد. مفاد اين آيه آن است كههرآنچه سنّت خداشد تبديل و تحويل نمى پذيرد، امّا اين كه پذيرش شفاعت به معناىتبديل سنّت و نپذيرفتن هرگونه شفاعت از سنت هاىتحويل ناپذير الهى باشد، و به تعبير ديگر، اين كه همواره براساسعدل رفتار كردن و احسان و فضل نداشتن از سنن الهى به حساب آيد، از آيه مزبوربرنمى آيد و با دليل عقلى يا نقلى ديگرى نيز اثبات نشده است ، بلكهدليل برخلاف آن وجود دارد؛ زيرا از سنت هاى خداست كه براساس اسماى حسنايشعمل كند و همان گونه كه وصف عادل از اسماى حسناست ، اوصافى چونرؤ وف ، رحيم ، غفّار، محسن ، ومفضل نيز از اسماى حسناى اوست . اگر انا من المجرمين منتقمون ⁽⁶⁹³⁾از سنن خداست ، ان اللّه لايغفر ان يشرك به و يغفر ما دون ذلك لمن يشاء⁽⁶⁹⁴⁾نيز از سنت هاى او به حساب مى آيد. اگر جزاء سيئة سيئة مثلها⁽⁶⁹⁵⁾، از سننالهى است ، و يعفورا عن كثير ⁽⁶⁹⁶⁾ و يعفوا عن السيئات ⁽⁶⁹⁷⁾ نيز از سنّت هاىتغييرناپذير خداست .
شبهه سوم  
شبهه سوم كه در برخى از تفاسير مانند المنار آمده اين است : شفاعتى كه در عرف رواجدارد به يكى از دوصورت است :
1- حاكمى كه نزد او از مجرمى شفاعت مى شود ظالم است و براساس روابطعمل مى كند نه ضوابط؛ هم مى توان انديشه اش را تغيير داد و همانگيزه اش را، و باتغيير علم يا ميل او، اراده و تصميمش بر مجازات مجرم رامتحوّل ساخت . به بيان ديگر، هم او را به اشتباه در حكمش واقف ساخت و هم به او گفت :گرچه در حكم خود اشتباه نكرده اى اما براثر رابطه دوستانه اى كه بين ما وشما وجوددارد از حكم خويش صرف نظر كن ، و اين در صورتى كه حقّ مردم مطرح باشد و جاى عفونباشد همان است كه از آن به شفاعت سيّئه تعبير مى شود: و من يشفعشفاعة سيّئة ...⁽⁶⁹⁸⁾ وگرنه مى تواند مصداق شفاعت حسنه باشد.
2- حاكم ، عادل است و ازاين رو نمى توان درانگيزه او نفوذ كرد، ليكن مىشود با اقامه برخى ادّله در انديشه او تصرف كرد و برايش ثابت كردكه حكمى را كه صادب مى كنى ، يا صادر كرده اى صواب و حق نيست .
شكّى نيست كه هيچ از اين دو فرض درباره حاكمى كهعادل محض بوده ، علمش به جهت شهودى بودن از يك سو وشمول و ازلى بودن از سوى ديگر، خطاناپذير وغيرقابل تغييراست تصوّر ندارد؛ زيرا اراده چنين كسى تابع علم اوست و قهرا در محكمهچنين حاكمى ، شفاعت راه ندارد⁽⁶⁹⁹⁾.
پاسخ : آنچه شفاعت ، باعث تغيير آن مى شود اراده هاى جزئى و فعلى زايد بر ذاتخداوند و به تعبير ديگر، معلومات فعلى خداوند است كه علم فعلى از آن مورد انتزاع مىشود، نه علم و اراده ذاتى و ازلى او.
توضيح اين كه ، علم خداى سبحان ازلى است ، اما معلوم هاى او پيوسته در تغيير اوست ؛او از ازل مى داند كه چگونه معلوم هاى متغيّر را با اراده هاى جزئى حادث و زايد برذات ،اراده كند.او مى داند كه در فلان زمان ، فردى موجود مى شود و در فلان مقطع زمانى بهتكليف مى رسد و در شرايط خاص ، با اراده وميل خود اطاعت يا معصيت مى كند، در حالى كهمى توانست و مى تواند خلاف آن را انجام دهد، و نيز مى داند براساس ‍ معصيتى كه كرده ،استحقاق كيفر دارد، و نيز مى داند كه مورد لطف وليّى از اولياى الهى قرار مى گيرد ومشمول شفاعت او واقع شده ، همه يابعضى از كيفرهاى او بخشوده مى شود. همه اينها را درازل مى داند و در لايزال آنها را اجرا مى كند.
مثلا خداى سبحان مى داند در زمان خاص ، شخصى متولد مى شود و به فراگيرى علم مىپردازد، و در مقطع مشخص امكانات تحصيل علم را براى وى فراهم مى كند و در مقطعبالاتر امكانات درس هاى بالاتر و استاد مناسب و دوستان خوب را نصيبش مى كند. همه اينبرنامه ها، كارهايى است جزئى كه به اراده هاى جزئى خداوند مستند بوده ، شاءن جديد وفيض تازه او به حساب مى آيد: كل يوم هو فى شاءن ⁽⁷⁰⁰⁾ و از صفاتفعل او محسوب مى شودو آنچه در كتاب و سنت به عنوان اراده خداوند مطرح است غالبا هميناراده فعلى است كه صفت فعل است (نه صفت ذات ) و از مقامفعل او انتزاع مى شود، نه آن كه عين ذات واجب باشد.
درباره شفاعت نيز چنين است ؛يعنى از ازل معلوم خداى سبحان است كه فلان شخص در فلانوقت مشمول شفاعت واقع مى شود، بدون آن كه اراده ازلى يا علم ازلى او تغييرى بيابد.
به بيان ديگر: 1- كارهاى جزئى روزانه و شؤ ون و فيض هاى روزانهكل يوم هو فى شاءن حادث است و بااراده هاى جزئى زايد بر ذات خداوند حدوث مى يابد.امّا علمى كه نقشه اين اراده هاى جزئى را تنظيم مى كند ازلى است .
2- آنچه در تحليل شفاعت ارائه شد همانند شبهه گذشته ناتمام است ؛ زيرا شفاعت نزدخدا نه به معناى تصرف در علم اوست و نه تغييرعدل و داد او، بلكه درخواست ظهور وصف احسان وفضل اوست كه بالاتر از عدل است و تقاضاى تجلّى عفو و صفح و تخفيف است كه والاتراز قسط است .
شبهه چهارم  
شبهه ديگرى كه معمولا در نوشته هاى وهّابيان آمده اين است كه شفاعت باعث نقض غرضاست ؛ چون هدف آفرينش انسان ها عبادت است : و ما خلقت الجنّ و الانس الا ليعبدون⁽⁷⁰¹⁾ و انبيا براى تبشير و انذار و اتمام حجت آمده اند: ليهلك من هلك عن بيّنة ويحى من حىّ عن بيّنة ⁽⁷⁰²⁾. پس براى شفاعت نيست ؛ زيرا شفاعت سبب جرىّ شدنتبه كاران و هتك حرمت احكام مى شود وغرض مزبور، نقض ‍ مى گردد.
پاسخ : جواب اين شبهه ضمن بحث از شرايط و ويژگى هاى شفاعت شوندگان در اشارهششم ⁽⁷⁰³⁾ گذشت و گفته شد با توجه به اين كه خداى سبحان نه به نحو ايجابكلّى فرمود هرگناه يا هر گنه كار با شفاعت شافعان بخشوده مى شود و نه خصوصيتگناهى كه با شفاعت بخشوده مى شود معين كرد، بلكه در همه موارد ياد شده به نحواجمال و ايجاب جزئى سخن گفت ، چنين شفاعتى نه تنها سبب تجرّى معصيت كار نيست ،بلكه اميد مى آورد و زمينه اصلاح امور و جبران گذشته تلخ را فراهم مى سازد و هموارهانسان را بيم خوف و رجا نگاه مى دارد.
مرحوم ابن بابويه و ديگران از اميرالمؤ منين عليه السلامنقل كرده اند كه خداى سبحان چند چيز را در چند چيز مخفى كرده است :1- قهر خود را در بينمعاصى مستور كرد. ازاين رو برانسان لازم است ازهمه معاصى بپرهيزد و هيچ معصيتى اركوچك نشمرد؛ چون نمى داند خداوند با كدام معصيت انسان گنه كار را مى گيرد. شايدمورد مؤ اخذه همين گناهى باشد كه او مى خواهد مرتكب شود. 2- مهر خود را در ميان طاعاتمخفى كرد؛ يعنى معلوم نيست كدام اطاعت را قبول مى كند. از اين رو چيزى از طاعت هاى او اعماز واجب و مستحب را نبايد حقير شمرد، چه بسا همان موافققبول و رضايش باشد. 3- ولىّ خود را در بين انسان ها ناشناس قرار داد؛ يعنى معلومنيست ولىّ او كيست و در چه لباسى به سر مى برد. از اين رو كسى حق ندارد ديگرى راتحقير كند؛ شايد آن كس ولىّ خدا باشد. 4- اجابتش را در بين دعاها مخفى كرد. پس نبايددعايى را كوچك شمرد. شايد همان باشد كه به اجابت مى رسد⁽⁷⁰⁴⁾.
شفاعت با چنين خفايى نه تنها تجرّى نمى آورد، بلكه سبب اميد و حركت بنده صالح وواقع شدن او بين خوف و رجا مى گردد به ويژه وقتى در نظر بگيرد كه خداى رحمانخداى قهّار نيز هست و خداى ارحم الراحمين فى موضع العفو و الرحمة ⁽⁷⁰⁵⁾ خداى اشد المعاقبين فى موضع النكال و النقمة ⁽⁷⁰⁶⁾ نيز هست و نيز ملاحظه كند كههمان خدايى كه وعده نجات و شفاعت مى دهد، هشدار هم داده است : كسى كه خود را از مكر وحيله خدا در امان مى بيند و غافل است كه خاسر بوده ، سرمايه جان و ايمانش را از دست دادهباشد؛ افامنوا مكراللّه فلا يامن مكراللّه الا القوم الخاسرون ⁽⁷⁰⁷⁾. وگرنهانسانى كه سرمايه خود، يعنى عقل و ايمان را حفظ كرده و موحّد و مسلمان است پيوسته بينخوف و رجا قرار دارد؛ هم احساس امان محض نمى كند و هم با توجّه به لاتياسوا من روحاللّه انه يياس من روح اللّه الا القوم الكافرون ⁽⁷⁰⁸⁾ نااميد نمى شود؛ هم يرجورحمة ربّه ؛ امّن هو قانت اناء الليل ساجدا و قائما يحذر الاخرة و يرجو رحمة ربهقل هل يستوى الذين يعلمون والذين لايعلمون ⁽⁷⁰⁹⁾ است و هم او مى داند كه اگر چهاز آيه ان اللّه لايغفر ان يشرك به و يغفر ما دون ذلك لمن يشاء⁽⁷¹⁰⁾برمى آيدكه خداى غفور از غير شرك ، بدون توبه مى گذرد (چون اگر غفران در اين آيه مقيّد بهتوبه باشد استثناى شرك معنا ندارد؛ زيرا گناه شرك نيز با توبه بخشوده مىشود)، ليكن قيد لمن يشاء سبب ابهام مى شود؛زيرا دقيقا معلوم نيست كه از ميان ميلياردهاانسان مسلمان و موحّد، چه كسانى مصداق من يشاء هستند.
به بيان ديگر، شفاعت در حدّ درمان است و همانند داروست كه هيچ انسان عاقلى را تشويقبه بيمارى نمى كند و نظير قاعده من ادراك در فقه است كه اختصاص بهفوات قهرى و سهوى دارد و شامل كسى كه عمدا نمازش را به تاءخير بيندازد و وقت راتفويت كند نمى شود، بلكه به تعبير علامه طباطبايى (قدس ) اگر كسى با اعتماد برشفاعت و توبه و استغفار، تن به گناه داده ، اين امور را مجوّز سركشى خود قرار دهد،احيانا گرفتار گناه مضاعف شده است ⁽⁷¹¹⁾؛ به ويژه با توجه به اين كه گاهىگناهى زمينه براى گناهى ديگر مى شود و بلكه گناهان بزرگ و اصرار بر آن ،ارتكاب اكبر كباير(شرك ) را در پى دارد: ثم كان عاقبة الذين اساؤ ا السّواءى انكذّبوا بايات اللّه و كانوا بها يستهزؤ ن ⁽⁷¹²⁾. از اين رو قرآن به جامعه بشرىهشدار داده ، مى فرمايد: آنها كه اصل مبداء و معاد و وحى را پذيرفته اند، آيا هنوز وقت آننرسيده كه بترسند و خاشع شوند و همانند اهل كتاب نباشند كه به تدريج از دستورهاىآسمانى جدا شده به قساوت قلب مبتلا شدند:الم يان للذين امنوا ان تخشع قلوبهملذكر اللّه و ما نزل من الحق و لايكونوا كالذين اوتوا الكتاب منقبل فطال عليهم الامد فقست قلوبهم ⁽⁷¹³⁾.
حاص اين كه ، شفاعت عامل غرور نيست ، بلكه راهى است براى اميدوارى مبتلايان به گناه ،و همانند داروست كه هيچ انسان عاقلى را به بيمارى تشويق نمى كند. بلكه مبتلايان رادرمان مى كند تا به بيمارى صعب العلاج ياءس از رحمت خداوند كه كفر است گرفتارنشوند.
شبهه پنجم  
شفاعتى كه از قرآن استفاده مى شود شفاعت معروف و به معناى رفع عقاباخروى ثابت و لازم برمجرمين نيست ، بلكه مستفاد از آيات تنها وساطت انبيا و اوليا بهمعناى دفع عقاب است . به اين بيان كه آنان وسايط فيض الهى هستند واحكام و وحى را از خداى سبحان دريافت كرده ، به مردم مى رسانند و مردم نيز بافراگيرى و عمل به آن از دوزخ مصون مى مانند و به بهشت دست مى يابند. بنابراين ،شفاعت به معناى دفع عقاب است ، نه رفع آن پس از استحقاق .
پاسخ : گرچه وساطت به اين معنا نيز در عنوان شفاعت مندرج است امّا مستفاد از آيات ، بيشاز آن است و شامل شفاعت به معناى رفع عقاب نيز مى شود و شاهد آن ، شفاعت توبه:لاشفيع انجح من التوبة ⁽⁷¹⁴⁾ است ؛ زيرا شكّى نيست كه توبه ، پساز ثبوت جرمى كه كيفرى برايش مقرّر شده ، مطرح مى شود و توبه كيفر مقرّر را مرتفعمى سازد. شاهد ديگر آن ، آيه ان اللّه لايغفر ان يشرك به و يغفر ما دون ذلك لمنيشاء⁽⁷¹⁵⁾ است كه مراد از مغفرت در آن ، مغفرت از راه توبه نيست ؛ زيرا شك همگناهى است كه با توبه مشرك و ايمان آوردن وى بخشوده مى شود، بلكه مراد از مغفرتاز طريق وساطت و شفاعت اولياى الهى و فرشتگان است و شكّى نيست كه مغفرت و بخششنتيجه اش رفع عقاب ثابت است ، نه دفع آن ؛ يعنى اگر تبه كارى استحقاق كيفر دارد؛اولياى الهى كه وجيه عنداللّه و مقرّب درگاه او و مجارى فيض اويند، به اذن خداوندكارى مى كنند كه فضل الهى ، شفع عدالت وى گردد تا حاكم باعدل همراه با احسان و فضل بركرسى قضا بنشيند و از طرف ديگر مسكنت عبد، ضميمهگناه او شود و به تنهايى به محكمه حق نرود تا در نتيجه خداىعادل غفور با عبد مذنب مستكين ، از روى فضل و احسان رفتار كند، نه براساس ‍عدل .
شبهه ششم  
شبهه ديگر كه در تفسير المنار آمده و اجمالا ضمن مباحث قبلى گذشت اين است :آنچهعقل بر آن دلالت دارد تنها امكان شفاعت است ، نه تحقق و وقوع آن و از آيات قرآن نيز نمىتوان مطلب روشنى را نتيجه گرفت ؛ زيرا بعضى از آيات ، شفاعت را نفى و بعضىديگر آن را اثبات مى كند. شمارى از آيات ، آن را مقيّد به بعضى قيود كرده و تعدادىديگر آن را مطلق بيان مى كند. نتيجه اين گونه تهافت و اختلاف ، اين است كه آياتمربوط به شفاعت از متشابهات به حساب آيد كه بايد با ايمان اجمالى به آن ، علمش رابه اهلش ‍ واگذاشت . پس نه دليل عقلى بر وقوع آن اقامه شده و نهدليل نقلى بر امكان آن دلالت دارد.
پاسخ : مفسّر خبير و روشمند بايد متشابهات قرآن را به محكمات آن كه ام الكتاب استارجاح دهد و فرع را به اصل و كودك را به مادرش (امّ الكتاب ) بسپرد. قرآننازل نشده تا آياتى متشابه و غير قابل تفسير، به ارائه دهد و نيز نفرموده كه آياتقرآنى بر دو بخش است : بخشى از آن قابل تفسير و بخشى ديگر غيرقابل تفسير است ، بلكه مى فرمايد: همه آيات قرآنىقابل تفسير و تحليل و استدلال است ، برخى بدون واسطه ، مانند محكمات و بعضى باواسطه ، مانند متشابهات . بايد اولا، تدبّر تام كرد. ثانيا، محكمات و متشابهات راشناسايى كرد. ثالثا، كيفيت ارجاع متشابهات به محكمات را آگاه شد. آنگاه متشابهات راكه به منزله فرع و كودك است به امّ الكتاب كه به مثابهاصل و مادر براى متشابه است ارجاع داد و تفسير كرد. اگر متشابهات به محكمات كه امالكتاب است باز گردد ابهامى باقى نمى ماند؛ چنان كه از مباحث تفسيرىولايقبل منها شفاعة به دست آمد كه هيچ تشابه و تهافت و اختلافى بين آيات شفاعت نيست .نتيجه اين كه :
1- شفاعت به معناى معهود و مصطلح و امكان ذاتى و وقوعى آن هم عقلى است و هم نقلى .
2- آيات قرآن كريم در اين باره محكم است ، نه متشابه .
3- براين فرض تشابه برخى از آيات با ارجاع آن به محكم ،احتمال هرگونه تشابه ، ابهام ، اجمال و... برطرف مى شود.
8- شفاعت در رفع عيب و جذب كمال
اگر مفهومى صِبغه ايجاد، تاءثير، افاضه و فاعليّت داشته باشد، دانى نسبت بهعالى مصداق چنان مفهومى نخواهد بود؛ مانند تعليم ، تربيت ، ارشاد، هدايت و تزكيه و...و اگر مفهومى چنين صبغه اى نداشته باشد تعامل مشترك دانى و عالى در آن محذورىندارد. شفاعت از آن جهت كه موهم معناى فاعلى و تاءثير است دانى نسبت به عالى شفيعنخواهد بود، ليكن اين مطلب موجب اختصاص شفاعت به دفع يا رفع عقاب نمى شود، بهطورى كه شامل ترفيع درجه ، زيادى ثواب و مانند آن نشود. برخى برآنند كه اگرمعناى شفاعت شامل ازدياد منافع شود لازم آن اين است : هنگامى كه يكى از آحاد امّت براىرسول اكرم صلى الله عليه و آله مزيد كرامت را در خواست مى كند، شفيع او شود و اينخلاف اجماع است ⁽⁷¹⁶⁾. درباره اين مطلب لازم است به چند امر عنايت شود: 1- دانى نسبتبه عالى هيچ گونه علّيت فاعلى ندارد، چه در رفع عيب و نقص و چه در جذبخيروكمال ، ولى عالى نسبت به دانى مى تواند سِمَت عليّت قريب و واسطه در فيضداشته باشد، خواه در رفع عقاب و خواه در جذب ثواب .
2- آنچه آحاد امّت درباره رسول اكرم صلى الله عليه و آله يا پيامبران و امامان معصومعليه السلام از خداوند درخواست مى كننند از سنخ وساطت در فيض و عليّت وسطا و مانندآن نيست ، بلكه بازگشت چنين نيايشى اولا، به تاءدّب در ساحت مقدّس واسطه در فيضند وهرگونه خيروبركتى كه از مبداء الهى نازل شود از مجراى آنان به آحاد امّت مى رسد، ازاين رو همواره فيض تازه اى از طرف خدا بدون دخالت آحاد امّت به آن ذوات مقدّس مى رسدو آحاد امّت از بركت آنان به فيض الهى ، اعم از رفع نقص يا جذبكمال ، نايل مى گردند.
3- ازدياد فيض براى انسان هاى كامل در قوس صعود كه نشئه حركت ،تكامل ، تكليف ، امتحان و... است ، منافى با كمال تام آن ذوات مقدس در قوس نزولى نيست .از آنچه درباره معناى شفاعت و رفع نقص و جذبكمال گفته شد معلوم مى شود، حقيقت شفاعت اختصاصى به هيچ كدام از دو طرف نقص وكمال ندارد؛ يعنى نه مى توان آن را مخصوص رفع نقص و ازاله عقاب دانست و نه مىشود آن را منحصر در جذب كمال و اضافه ثواب و افاضه خيركرد. پسقول اول (اختصاص به رفع نقص ) كه شيخ طوسى رحمة الله عليه آن را به اصحاب مانسبت داده قابل بررسى است ؛ چنان كه قول دوم (اختصاص به جذبكمال ) كه وعيديه و اهل اعتزال برآنند⁽⁷¹⁷⁾ مورد نقد است .