روزى كه زبان از كار ميافتد و اعضاء گواهى ميدهند!
آيات گذشته بخشى از سرزنشهاى خداوند و گفتگوهاى او را به مجرمان در قيامتبازگو كرد، آيات مورد بحث همين معنى را در بخش ديگرى ادامه مى دهد.
آرى در آن روز در حالى كه آتش سوزان و شعلهور جهنم در برابر ديدگان مجرمان قرارگرفته به آن اشاره كرده خطاب به مجرمان مى گويد: (اين همان دوزخى است كه بهشما وعده داده ميشد)! (هذه جهنم التى كنتم توعدون )
پيامبران الهى يكى بعد از ديگرى آمدند و شما را از چنين روز و چنين آتشى بر حذرداشتند، ولى شما همه را به شوخى و مسخره گرفتيد.
(امروز در آن وارد شويد، و با آتش سوزان آن بسوزيد كه اين جزاى كفرى است كهداشتيد) (اصلوها اليوم بما كنتم تكفرون ) (1).
سپس به گواهان روز قيامت اشاره ميكند، گواهانى كه جزء پيكر خود انسانند و جائىبراى انكار سخنان آنها نيست ، ميفرمايد: (امروز بر دهان آنها مهر
مى نهيم ، و دستهاى آنها با ما سخن مى گويد و پاهاى آنها كارهائى را كه انجام ميدادندبراى ما شهادت ميدهند (اليوم نختم على افواهم و تكلمنا ايديهم و تشهد ارجلهم بما كانوايكسبون ).
آرى در آن روز ديگر اعضاى انسان تسليم تمايلات او نيستند، آنها حساب خود را ازكل وجود انسان جدا كرده تسليم پروردگار ميشوند، و بر آستان مقدس او سر فرود مىآورند، و حقايق را با شهادت خود آشكار مى سازند، و چه دادگاه عجيبى است كه گواه آناعضاى پيكر خود بدن انسان است ، همان ابزارى است كه گناه را با آن انجام داده !
شايد گواهى اعضا بخاطر آن باشد كه اين مجرمان هنگامى كه به آنها گفته ميشود كيفرشما در برابر اعمالى كه انجام داديد دوزخ است به انكار برميخيزند، به گمان اينكهدادگاه دنياست ، و حقايق از طريق پشت هم اندازىقابل انكار است ، گواهى اعضا شروع ميشود، و تعجب و وحشت سراسر وجود او را ميگيرد وتمام راههاى فرار به روى او بسته ميشود.
در اينكه كيفيت نطق اعضا چگونه است ؟ مفسران احتمالاتى دادهاند:
1 - خداوند در آن روز درك و شعور و قدرت سخن گفتن در يك يك اعضا مى آفريند، و آنهابه راستى سخن مى گويند، و چه جاى تعجب ؟ همان كسى كه اين قدرت را در قطعهگوشتى به نام زبان يا مغز آدمى آفريده ميتواند در ساير اعضا نيز بيافريند.
2 - آنها از درك و شعورى بهرهمند نميشوند، ولى خداوند آنها را به سخن گفتن وا ميدارد ودر حقيقت اعضا محل ظهور سخن خواهند بود، و حقايق را به فرمان خدا آشكار ميكنند.
3 - اعضاى بدن هر انسانى آثار اعمالى را كه در تمامطول عمر انجام داده مسلما با خود خواهد داشت ، چرا كه هيچ عملى در اين جهان نابود نميشود،
مسلما آثار آن روى يك يك اعضاى بدن ، و در فضاى محيط باقى ميماند، آن روز كه روزبه روز و آشكار شدن است ، اين آثار نيز بر دست و پا و ساير اعضا ظاهر ميشود، وظهور اين آثار به منزله شهادت آنها است .
اين تعبير در سخنان روزمره و تعبيرات ادبا نيز فراوان است مثلا مى گويند: عينك تشهدبسهرك : (چشمت گواه بيخوابى تو است )! يا ميگوئيم : الحيطان تبكى على صاحبالدار: (ديوارها بر صاحب اين خانه گريه ميكنند)!
شاعر فارسى نيز مى گويد: (رنگ رخساره خبر ميدهد از سر درون )!
به هر حال گواهى اعضا در قيامت مسلم است ، اما اينكه هر عضوى خصوص كارى را كهانجام داده است بازگو ميكند، يا همه كارها را؟ بدون شك مناسباحتمال اول است ، لذا در آيات ديگر قرآن سخن از شهادت گوش و چشم و پوست بدن بهميان آمده است .
چنانكه در آيه 20 سوره فصلت ميخوانيم : حتى اذا ما جائوها شهد عليهم سمعهم وابصارهم و جلودهم بما كانوا يعملون : (تا آن زمان كه در كنار آتش دوزخ قرار گيرندگوش و چشم و پوستهاى تن آنها گواهى ميدهد به اعمالى كه انجام مى دادند).
و در آيه 24 سوره نور آمده است : يوم تشهد عليهم السنتهم و ايديهم و ارجلهم بما كانوايعملون (روزى كه زبان و دست و پاهاى آنها گواهى ميدهد به اعمالى كه انجام مى دادهاند).
اين نكته نيز قابل توجه است كه در يك جا مى گويد: (زبانهاى آنها گواهى مى دهد)(مانند آيه سوره نور) و در آيات مورد بحث ميفرمايد: ما مهر بر زبانشان مى نهيم ).
ممكن است اين تعبير به خاطر آن باشد كه نخست بر زبان آدمى مهر نهاده ميشود و اعضاىاو به سخن در مى آيند، هنگامى كه او شهادت اعضا را ميبيند
زبانش باز ميشود و چون جاى انكار نيست زبان نيز اعتراف ميكند.
اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از شهادت زبان تكلم معمولى نباشد بلكه تكلمىهمچون تكلم ساير اعضا از درونش بر خيزد نه از برون !
(در مورد تعداد گواهان در آن دادگاه عظيم ، و چگونگى گواهى آنان به خواست خداذيل آيات 19 - 23 سوره فصلت مشروحتر از اين سخن خواهيم گفت ).
آخرين سخن اينكه گواهى اعضا مربوط به كفار و مجرمان است ، و گرنه مؤ منانحسابشان روشن است ، لذا در حديثى از امام باقر (عليهالسلام ) ميخوانيم : ليست تشهدالجوارح على مؤ من ، انما تشهد على من حقت عليه كلمة العذاب ، فاما المؤ من فيعطى كتابهبيمينه ، قال الله عز و جل فمن اوتى كتابه بيمينه فاولئك يقرؤ ن كتابهم و لا يظلمونفتيلا:
(اعضاى پيكر انسان بر ضد مؤ من گواهى نميدهد، بلكه گواهى بر ضد كسى ميدهد كهفرمان عذاب بر او مسلم شده ، و اما مؤ من نامه اعمالش را به دست راست او ميدهند (و خودشآنرا ميخواند) همانگونه كه خداوند متعال فرموده : آنها كه نامه اعمالشان به دستراستشان داده شد (با سرفرازى و افتخار) نامهاعمال خود را ميخوانند و كمترين ستمى به آنها نخواهد شد.
در آيه بعد اشاره به يكى از عذابهائى ميكند كه ممكن است خداوند در همين دنيا اين گروهمجرم را به آن مبتلا سازد، عذابى دردناك و وحشتزا، ميفرمايد: (اگر بخواهيم چشمان آنهارا محو ميكنيم )! (و لو نشاء لطمسنا على اعينهم ).
و در اين حال وحشتى فوق العاده آنها را فرا ميگيرد، ميخواهند از راهى كه معمولا از آنميرفتند بروند و بر يكديگر پيشى گيرند، اما چگونه ميتوانند ببينند؟! (فاستبقواالصراط فانى يبصرون ).
آنها حتى از پيدا كردن راه خانه خود عاجز خواهند ماند، تا چه رسد به اينكه راه حق راپيدا كنند و در صراط مستقيم قدم بگذارند!
مجازات دردناك ديگر اينكه : (اگر بخواهيم آنها را در جاى خود مسخ ميكنيم (بهمجسمههائى بى روح و فاقد حركت يا اشكال حيوانى افليجتبديل مينمائيم ) به گونهاى كه نتوانند راه خود را ادامه دهند و يا به عقب باز گردند)
(و لو نشاء لمسخناهم على مكانتهم فما استطاعوا مضيا و لا يرجعون ). جمله (فاستبقواالصراط) ممكن است به معنى پيشى گرفتن از يكديگر در پيدا كردن راهى كه معمولا ازآن ميرفتند بوده باشد، و يا به معنى منحرف شدن از راه و پيدا نكردن آن ، چرا كهبعضى از ارباب لغت گفتهاند جمله فاستبقوا الصراط به معنى (جاوزوه و تركوه حتىضلوا) است يعنى از راه گذشتند و آن را ترك نمودند تا گمراه شدند.
به هر حال طبق اين تفسير كه غالب مفسران اسلامى آن را پذيرفتهاند دو آيه فوقمربوط به عذابهاى دنياست ، و تهديد كفار و مجرمان به اينكه خدا ميتواند آنها را در همينجهان به چنين سرنوشتهاى دردناكى مبتلا سازد، ولى به خاطر لطف و رحمتش چنين نكردهاست ، شايد اين لجوجان بيدار شوند و به راه حق باز گردند.
ولى احتمال ديگرى نيز وجود دارد، و آن اينكه اين آيات ناظر به مجازاتهاى الهى در روزقيامت است نه دنيا، در حقيقت به دنبال آيه قبل كه ميگفت ما در آن روز مهر بر دهانشانميگذاريم در اين آيات به دو مجازات ديگر اشاره ميكند كه اگر خدا بخواهد در باره آنهااجرا خواهد نمود:
نخست اينكه چشمان آنها را نابينا كند تا نتوانند (صراط) يعنى طريق بهشت را بيابند،و ديگر اينكه اين افراد را كه در دنيا فاقد حركت در طريق سعادت بودند در آن روز بهصورت مجسمههاى بيروحى در آورد كه در عرصه محشر حيران بمانند، نه راهى به سوىپيش و نه راهى به سوى عقب داشته باشند، البته تناسب آيات تاييدى است براى اينتفسير كه گفتيم ، هر چند اكثر مفسران تفسيرقبل را پذيرفته اند
در آخرين آيه مورد بحث به وضع انسان در پايان عمر از نظر ضعف و ناتوانىعقل و جسم اشاره ميكند تا هم هشدارى باشد به آنها كه براى انتخاب راه هدايت امروز وفردا ميكنند، و هم پاسخى باشد به كسانى كه تقصيرات خود را به گردن كمى عمر مىافكنند، و هم دليلى باشد بر قدرت خداوند كه او همانگونه كه ميتواند يك انسان نيرومندرا به ضعف و ناتوانى يك نوزاد باز گرداند، قادر است بر مساله معاد، و همچنين نابيناساختن مجرمان و از حركت باز داشتن آنها.
ميفرمايد: (هر كس را كه طول عمر دهيم در آفرينش واژگونه ميكنيم ، آيا انديشهنميكنند)؟ (و من نعمره ننكسه فى الخلق ا فلا يعقلون ).
توضيح اينكه (ننكسه ) از ماده (تنكيس ) به معنى واژگون ساختن
چيزى است به گونهاى كه سر به جاى پا و پا به جاى سر قرار گيرد، و در اينجاكنايه از بازگشت كامل انسان به حالات طفوليت است .
چه اينكه آدمى از آغاز خلقت ضعيف است و تدريجا رو به رشد وتكامل ميرود، در دوران جنينى هر روز شاهد خلقت تازه و رشد جديدى است ، بعد از تولدنيز مسير تكاملى خود را در جسم و روح به سرعت ادامه ميدهد، و قوا و استعدادهاى خدا داد كهدر درون وجودش نهفته شده يكى بعد از ديگرى شكوفا ميشود، دوران جوانى ، و بعد از آنپختگى فرا ميرسد، و انسان در اوج قله تكامل جسمى و روحى قرار ميگيرد، در اينجا گاهروح و جسم مسير خود را از هم جدا ميكنند، روح همچنان بهتكامل خويش ادامه ميدهد، در حالى كه عقبگرد جسم شروع ميشود، ولى سرانجامعقل نيز سير نزولى خود را شروع ميكند، و تدريجا و گاه به سرعت بهمراحل كودكى باز ميگردد، حركات حركات كودكانه و تفكر و حتى بهانه جوئيها همچونكودكان ميشود، و ضعف جسمانى نيز با آن هماهنگ ميگردد، با اين تفاوت كه اين حركات وروحيات از كودكان شيرين و جذاب است و نويدى است بر شكوفائى اميدبخش و مسرتآفرين آينده ، و به همين دليل كاملا قابل تحمل است ، ولى از پيران زننده و نازيبا و گاهتنفر آور و يا ترحمانگيز است .
به راستى روزهائى فرا ميرسد بسيار دردناك كه عمق ناراحتى آن را به زحمت ميتوانتصور كرد.
قرآن مجيد در آيه 5 سوره حج نيز به همين معنى اشاره كرده ، مى گويد: و منكم من يردالى ارذل العمر لكيلا يعلم من بعد علم شيئا: (بعضى از شما آنقدر عمر ميكنند كه بهبدترين مرحله زندگى و پيرى ميرسند، آنچنان كه چيزى از علوم خود را به خاطرنخواهند داشت ) (حتى نزديكترين افراد خانواده خود را نخواهند شناخت !).
لذا در بعضى از روايات افراد هفتاد ساله به عنوان اسير الله فى الارض
(اسيران خدا در زمين ) ذكر شده اند.
به هر حال جمله (افلا يعقلون ) هشدار عجيبى در اين زمينه ميدهد، و به انسانها مىگويد: اگر اين قدرت و توانائى كه داريد عاريتى نبود به اين آسانى از شما گرفتهنميشد، بدانيد دست قدرت ديگرى بالاى سر شماست كه بر هر چيز تواناست .
تا به آن مرحله نرسيده ايد خود را دريابيد، و پيش از آنكه نشاط و زيبائى بهپژمردگى مبدل گردد از اين چمن گلها بچينيد، و توشه راه طولانى آخرت را از اين جهانبرگيريد، كه در فصل ناتوانى و پيرى و درماندگى هيچكارى از شما ساخته نيست !
و لذا يكى از پنج چيزى را كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) به ابو ذرتوصيه فرمود همين بود كه دوران جوانى راقبل از پيرى غنيمت بشمار:
اغتنم خمسا قبل خمس : شبابك قبل هرمك ، صحتكقبل سقمك ، و غناك قبل فقرك ، و فراغك قبل شغلك و حياتكقبل موتك : (پنج چيز را قبل از پنج چيز غنيمت بشمر، جوانيت راقبل از پيرى ، و سلامتت را قبل از بيمارى ، و بى نيازيت راقبل از فقر، و زندگيت قبل از مرگ ، و فراغت خاطر راقبل از گرفتارى .
يا به گفته شاعر:
| چنين گفت روزى به پيرى جوانى |
| كه چون است با پيريت زندگانى ؟ |
| بگفتا در اين نامه حرفى است مبهم |
| كه معنيش جز وقت پيرى ندانى ! |
| تو به كز توانائى خويش گوئى |
| چه مى پرسى از دوره ناتوانى |
| متاعى كه من رايگان دادم از كف |
| تو گر مى توانى مده رايگانى ! |
آيه و ترجمه
و ما علمناه الشعر و ما ينبغى له ان هو الا ذكر و قران مبين(69)
لينذر من كان حيا و يحق القول على الكافرين(70)
|
ترجمه :
69 - ما هرگز شعر به او نياموختيم ، و شايسته او نيست ، اين (كتاب آسمانى ) تنها ذكرو قرآن مبين است .
70 - هدف اين است كه افرادى را كه زنده اند انذار كند و بر كافران اتمام حجت شود وفرمان عذاب بر آنها مسلم گردد.
تفسير:
او شاعر نيست ، او انذار كننده زندگان است !
گفتيم در اين سوره بحثهاى زنده و جامعى پيراموناصول اعتقادى توحيد، معاد، نبوت مطرح شده ، و در مقطعهاى متفاوتى سخن را از يكى بهديگرى منتقل مى سازد.
در آيات گذشته بحثهاى مختلفى پيرامون توحيد و معاد مطرح بود، در دو آيه فوق بهبحث نبوت باز مى گردد، و يكى از رائجترين اتهاماتى را كه براى پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم ) مطرح مى كردند عنوان كرده پاسخ دندانشكن و آموزنده بهآن ميدهد، و آن اتهام شعر و شاعرى است ، مى گويد: ما به او تعليم شعر نداديم وشايسته او نيست كه شاعر باشد (و ما علمناه الشعر و ما ينبغى له ).
چرا پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) را به چنين موضوعى متهم ميكردند در حالى كهاو هرگز شعر نسروده بود؟ اين بخاطر آن بود كه جاذبه و نفوذ قرآن در دلها براى همه
كس محسوس بود، و زيبائيهاى لفظ و معنا و فصاحت و بلاغت آنقابل انكار نبود، حتى خود مشركان چنان مجذوب آهنگ و بيان قرآن مى شدند كه گاه شبانهبطور مخفيانه به نزديكى منزلگاه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى آمدند تازمزمه تلاوت او را در دل شب بشنوند.
چه بسيار كسانى كه با شنيدن چند آيه از قرآن شيفته و دلباخته آن شدند، و در همانمجلس اسلام را پذيرفتند و به آغوش قرآن پناه بردند.
اينجا بود كه براى توجيه اين پديده بزرگ ، واغفال مردم از اين وحى آسمانى ، زمزمه شعر و شاعرى پيامبر (صلى الله عليه و آله وسلم ) را در همه جا سر دادند، كه اين خود اعترافى بود ضمنى به نفوذ فوق العاده قرآن!
اما چرا شايسته پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيست كه شاعر باشد بخاطر اينكهخط وحى از خط شعر كاملا جدا است ، زيرا:
1 - معمولا سرچشمه شعر تخيل و پندار است ، شاعر بيشتر بربال و پر خيال سوار ميشود و پرواز مى كند، در حالى كه وحى از مبدء هستى سرچشمهميگيرد و بر محور واقعيتها مى گردد.
2 - شعر از عواطف متغير انسانى مى جوشد، و دائما درحال دگرگونى است ، در حالى كه وحى بيانگر حقايق ثابت آسمانى مى باشد.
3 - لطف شعر در بسيارى از مواد در اغراقگوئيها و مبالغه هاى آن است ، تا آنجا كه گفتهاند: احسن الشعر اكذبه !: بهترين شعر دروغ آميزترين آن است در حالى كه در وحى جزصداقت چيزى نيست .
4 - شاعر در بسيارى از موارد بخاطر زيبائيهاى لفظ ناچار است خود را تسليم الفاظكند و دنباله رو آن باشد، و چه بسا حقائقى كه در اين ميانپايمال گردد.
5 - سرانجام به تعبير زيباى يكى از مفسران (شعر) مجموعه شوقهائى
است كه از زمين به آسمان پرواز ميكند، اما وحى مجموعه حقائقى است كه از آسمان به زميننازل ميگردد، و اين دو خط كاملا متفاوت است !
باز در اينجا لازم است براى شاعرانى كه در خط اهداف مقدسى گام بر ميدارند و ازعوارض نامطلوب شعر خود را بر كنار مى سازند حساب جداگانه اى باز كنيم ، و ارزشمقام و هنر آنها را فراموش نكنيم ، ولى به هرحال طبيعت غالب شعر آن است كه گفته شد.
به همين دليل قرآن مجيد در آخر سوره شعراء مى گويد: و الشعراء يتبعهم الغاوون :(شعراء كسانى هستند كه گمراهان از آنها پيروى مى كنند)!
سپس در يك عبارت كوتاه و پر معنى به ذكردليل آن پرداخته چنين مى گويد: الم تر انهم فىكل واد يهيمون و انهم يقولون ما لا يفعلون : (آيا نديدى كه آنها در هر وادى سرگردانند(همواره غرق پندارها و تشبيهات شاعرانه خويش هستند، تسليم امواج هيجانات و جهشهاىخيالند) و علاوه نمى بينى كه سخنانى مى گويند كهعمل نميكنند (سوره شعراء آيه 224 - 226).
البته در پايان همان آيات نيز شاعران با ايمان و صالح را كه هنرشان در مسيراهدافشان است استثناء ميكند و به آنها ارج مى نهد و حسابشان را از ديگران جدا مى سازد.
ولى به هر حالپيامبر نمى تواند شاعر باشد، و هنگامى كه مى گويد: خدا به او تعليم شعر نداده ،مفهومش اين است كه از شعر بر كنار است ، چرا كه همه تعليمات به ذات پاك خدا بر مىگردد.
جالب اينكه در تواريخ و روايات كرارا نقل شده كه هر وقت پيامبر اسلام (صلى اللهعليه و آله و سلم ) مى خواست به شعرى تمثل جويد، و آنرا شاهد سخن قرار دهد، آنرا درهم مى شكست تا بهانهاى به دست دشمن نيفتد، چنانكه روزى پيامبر (صلى الله عليه وآله و سلم ) ميخواست اين شعر معروف عرب را بخواند:
| ستبدى لك الايام ما كنت جاهلا |
| و ياتيك بالاخبار من لم تزود |
(به زودى ايام حقايقى را براى تو آشكار مى كند كه از آن آگاه نبودى - و اخبارى راكسانى براى تو مى آورند كه زاد و توشه اى براى آنها تهيه نديده اى ).
پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) به هنگامى كه مى خواست شعر فوق را بخواندفرمود (ياتيك من لم تزود بالاخبار) و جمله را پس و پيش فرمود.
قرآن در برابر نفى شعر از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) اضافه ميكند: اينآيات چيزى جز وسيله بيدارى و قرآن آشكار نيست (ان هو الا ذكر و قرآن مبين ).
(هدف از آن اين است كه افرادى را كه زنده اند انذار كند، و بر كافران اتمام حجت شودتا فرمان عذاب بر آنها مسلم گردد) (لينذر من كان حيا و يحقالقول على الكافرين ).
آرى اين آيات (ذكر) است و مايه ياد آورى و وسيله بيدارى ، اين آيات (قرآن مبين )است كه حق را بدون هيچگونه پرده پوشى با قاطعيت و صراحت بيان ميكند، و به هميندليل عامل بيدارى و حيات و زندگى است .
بار ديگر در اينجا ميبينيم كه قرآن ايمان را به عنوان (حيات ) و مومنان را (زندگان) و افراد بى ايمان را (مردگان ) تلقى كرده ، در يك سو عنوان حى و در سوىمقابل عنوان كافرين قرار گرفته ، اين همان حيات و مرگ معنوى است كه از مرگ و حياتظاهرى به مراتب فراتر مى رود، و آثار آن گسترده تر و وسيعتر است اگر حيات وزندگى به معنى نفس كشيدن و غذا خوردن و راه رفتن باشد، اين چيزى است كه همهحيوانات در آن شريكند، اين حيات
انسانى نيست ، حيات انسانى شكوفا شدن گلهاىعقل و خرد و ملكات برجسته در روح انسان و تقوى و ايثار و فداكارى و تسلط بر نفس وفضيلت و اخلاق است ، و قرآن پرورش دهنده اين حيات در وجود انسانهاست .
به هر حال انسانها در برابر دعوت قرآن به دو گروه تقسيم مى شوند: گروهى زنده وبيدارند كه دعوت آن را لبيك مى گويند، و به انذارهايش توجه ميكنند، گروهى ديگركفار دل مرده اى هستند كه هرگز در برابر آن واكنش مثبتى نشان نميدهند، ولى اين انذارمايه اتمام حجت بر آنها و تحقق يافتن فرمان عذاب بر آنان است .
نكته :
(حيات ) و (مرگ ) دلها!
انسان داراى چند نوع حيات و مرگ است :
نخست حيات و مرگ نباتى كه مظهر همان نمو و رشد و تغذيه و توليدمثل است و از اين نظر با تمام گياهان همگام مى باشد.
ديگر حيات و مرگ حيوانى است كه نشانه بارز آن احساس و حركت است ، و در اين دوويژگى نيز با تمام حيوانات همراه است .
اما نوع سومى از حيات است كه مخصوص انسانهاست و آنها را از گياهان و حيوانات ديگرجدا ميكند، و آن حيات انسانى و روحانى است ، اين همان چيزى است كه در روايات اسلامى ازآن به عنوان (حيات القلوب ) تعبير شده است كه منظور از (قلب ) در اينجا همان(روح و عقل و عواطف ) انسان است .
در سخنان امير مؤ منان على (عليهالسلام ) در خطبه ها و كلمات قصار نهج البلاغه روىاين مساله بسيار تكيه شده است ، در خطبه اى درباره قرآن مى گويد: تفقهوا فيه فانهربيع القلوب در باره قرآن بينديشيد كه بهار حيات بخش
دلها در آنست .
و در جاى ديگر درباره حكمت و دانش مى فرمايد هى حياة للقلب الميت : (حكمت مايه حياتدلهاى مرده است ).
گاه بيمارى قلب را در برابر بيمارى بدن قرار داده ، مى فرمايد: و اشد من مرضالبدن مرض القلب : (بدتر از بيمارى تن بيمارىدل است ).
و زمانى مى گويد: (هر كس روح ورع در او كم شود قلبش مى ميرد): و منقل ورعه مات قلبه و تعبيرات فراوان ديگرى از اينقبيل .
از سوى ديگر قرآن مجيد براى انسان نوع خاصى از بينائى و شنوائى و درك و شعورغير از بينائى و شنوائى و شعور ظاهر قائل شده چنانكه در باره كافران مى فرمايد:صم بكم عمى فهم لا يعقلون : آنها كران و لالان و كورانند و به هميندليل چيزى نمى فهمند! (بقره - 171).
در جاى ديگر منافقان را بيماردلانى مى نامد كه خداوند بر بيمارى آنها مى افزايد فىقلوبهم مرض فزادهم الله مرضا (بقره - 10).
و كسانى را كه ترس از خدا در وجودشان نيست سنگدلانى معرفى كرده كه قلبشان ازسنگ خارا نيز سختتر است : (ثم قست قلوبكم فهى كالحجارة او اشد قسوة ) (بقره -74).
و در باره گروهى از كافران تعبيرى دارد كه ضمن آن آنها را به عنوان نا پاكدلانمعرفى ميكند، مى گويد: (اولئك الذين لم يرد الله ان يطهر قلوبهم ): (آنها كسانىهستند كه خدا نمى خواهد دلهاى آنها را پاك
سازد) (مائده - 41).
در جاى ديگر مى گويد: (دعوت تو را تنها زندگانى كه گوش شنوا دارند اجابت مىكنند نه مردگان )!: انما يستجيب الذين يسمعون و الموتى يبعثهم الله ثم اليه يرجعون: (تنها كسانى كه گوش شنوا دارند اجابت دعوت تو را مى كنند اما مردگان را خدا درقيامت برمى انگيزد سپس به سوى او باز مى گردند) (انعام - 36).
از مجموع اين تعبيرات و تعبيرات فراوان ديگرى كه مشابه آن است به خوبى روشن مىشود كه قرآن محور حيات و مرگ را همان محور انسانى و عقلانى مى شمرد، چرا كه تمامارزش انسان نيز در همين قسمت نهفته شده است .
در حقيقت حيات و زندگى و درك و ديد و شنود و مانند آنها، در اين بخش از وجود انسانخلاصه مى شود، گرچه بعضى از مفسران اين تعبيرات را مجاز دانسته اند ولى آنها دراينجا با روح قرآن هماهنگ نشده اند چرا كه از نظر قرآن حقيقت همين است ، و زندگى و مرگحيوانى مجازى بيش نيست !
عوامل مرگ و حيات روحانى بسيار زياد است ولى قدر مسلم اين است كه (نفاق ) و(كبر) و (غرور) و (عصبيت ) و (جهل ) و گناهان بزرگ ، (قلب ) را مىميراند، چنانكه در مناجات تائبين از مناجاتهاى پانزدهگانه امام زين العابدين على بنالحسين (عليهماالسلام ) مى خوانيم و امات قلبى عظيم جنايتى : (جنايت بزرگ من قلب مراميرانده است ).
آيات مورد بحث نيز تاكيدى است بر اين حقيقت .
