درس هشتم:
شيعه (2)
| | | |
در اين درس لازم است اجمالى از نظريات شيعه را در مسائل كلامى رائج ميان متكلميناسلامى بيان نماييم.
قبلا ضمن تشريح مكتب معتزله گفتيم كه معتزله پنج اصل را كه عبارت است از توحيد عدل، وعد و وعيد، منزلة بين المنزلتين، امر به معروف و نهى از منكر، اركان مكتب خود مىشمارند، و گفتيم كه امتياز اين پنج اصل از ساير اصول معتزله به اين است كه اينها مختص مكتب اعتزال و مايه امتياز اين مكتب از مكاتب مخالف به شمار مىرود. نبايد پنداشت كه اينپنج اصل نزد معتزله از اصول دينند و باقى فروع دين.
علماء شيعه نيز - نه ائمه شيعه - از قديم الايام پنج اصل را به عنوان اصول خمسه تشيعمعرفى كردهاند و آنها عبارت است از: توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد.
معمولا گفته مىشود كه اين پنج اصل از اصول دينند و باقى همه از فروع دين. قهرا اينجا اين پرسش پيش مىآيد كه اگر مقصود از اصول دين، اصولى است كه ايمان و اعتقاد به آنها شرط مسلمان بودن است پس دو اصل بيشتر نيستيعنى توحيد و نبوت. مفاد شهادتين همين دو تا است و بس. تازه شهادت دوم مربوط است به نبوت خاصه، يعنى نبوت حضرت خاتم النبيين. نبوت عامه يعنى نبوت ساير انبياء، از محتواى شهادتين خارج است. و حال آنكه آنچهجزء اصول دين است و ايمان به آن لازم است، نبوت همه انبياء است.
اگر مقصود از اصول دين اصولى است كه از نظر اسلام جزء امور ايمانى و اعتقادى است نه امور عملى، برخى امور ديگر نيز در خور امور ايمانى است مانند ملائكه كه در قرآن تصريح شده كه به وجود ملائكه بايد ايمان داشت. (1) بهعلاوه صفت عدل چه خصوصيتى دارد كه تنها اين صفتحق در حوزه امور ايمانى قرار گرفته است و ساير صفات حق از قبيل علم، حيات، قدرت، سميعيت، بصيريت، در خارج از حوزه ايمان قرار گرفته است؟ اگر ايمان به صفات خدالازم است، به همه صفات بايد ايمان آورد، و اگر لازم نيست به هيچ صفت نبايد ايمان داشت.
حقيقت اين است كه اصول پنجگانه فوق از آن جهت به اين صورت انتخاب شده كه از طرفى معين اصولى باشد كه از نظر اسلام بايد به آن ايمان و اعتقاد داشت، و از طرف ديگر معرف و مشخص مكتب باشد. اصل توحيد و اصل نبوت و اصل معاد سه اصلى است كه از نظر اسلام لازم است كه هر فرد به آنها ايمان داشته باشد، يعنى ايمان به آنها جزء اهداف اسلام است، واصل عدل معرف مكتب خاص تشيع است.
اصل عدل اگر چه جزء هدفهاى ايمانى اسلام نيستيعنى با اصل علم و حيات و قدرت حقتفاوتى ندارد ولى جزء اصولى است كه ديده خاص تشيع را نسبت به اسلام نشان مىدهد.
اصل امامت از نظر شيعه داراى هر دو جنبه استيعنى هم داخل حوزه ايمانيات است و هممعرف و مشخص مكتب است.
اينكه گفته شد ايمان به ملائكه نيز به نص قرآن لازم و ضرورى است پس چرا به عنوان اصلششم از آن ياد نشده است؟
پاسخ اين است كه اصول ايمانى فوق جزء هدفهاى اسلام استيعنى پيامبر اكرم مردم را به ايمان به آنها دعوت كرده استيعنى رسالت پيامبر مقدمهاى است براى اين ايمانها اما ايمان به ملائكه و همچنين ايمان و اعتقاد به همه ضروريات دين از قبيل نماز و روزه جزء هدف رسالتنيست بلكه لازمه رسالت است به عبارت ديگر از لوازم ايمان به نبوت است نه از اهداف نبوت.
مساله امامت را اگر از وجههاى اجتماعى و سياسى، دينى از وجهه حكومت و رهبرى در نظر بگيريم نظير عدل استيعنى داخل در حوزه امور ايمانى نيست و امام اگر از جنبه معنوى بنگريم، يعنى از آن نظر كه امام - به اصطلاح احاديث - «حجتخدا» و «خليفة الله» است و رابطهاى معنوى ميان هر فرد مسلمان و انسان كامل هر زمان ضرورى است، جزء مسائلايمانى است.
اكنون يك يك عقايد خاص كلامى شيعه را اعم از اصول پنجگانه فوق الذكر و غيره آنها ذكرمى كنيم:
1 . توحيد . توحيد جزء اصول پنجگانه معتزله نيز بود همچنانكه جزء اصول اشاعره نيز هست، با اين تفاوت كه توحيد مورد نظر معتزله كه مشخص مكتب آنها به شمار مىرود توحيد صفاتى است كه مورد نظر اشاعره كه مشخص مكتب آنها به شمار مىرود توحيد افعالى استكه مورد انكار معتزله است.
قبلا گفتيم كه توحيد ذاتى و توحيد در عبادت چون مورد اتفاق همه است از محل بحث ونظر خارج است.
اكنون ببينيم كه توحيد مورد نظر شيعه چه توحيدى است؟
توحيد مورد نظر شيعه - علاوه بر توحيد ذاتى و توحيد در عبادت هم - شامل توحيد صفاتىاست و هم شامل توحيد افعالى.
يعنى شيعه در بحث صفات طرفدار توحيد صفاتى است و در بحث افعال طرفدار توحيد افعالى، اما توحيد صفاتى شيعه با توحيد صفاتى معتزله متفاوت است توحيد افعالى او نيز باتوحيد افعالى اشاعره مغايرت دارد.
توحيد صفاتى معتزله به معنى خالى بودن ذات از هر صفتى و به عبارت ديگر به معنى فاقدالصفات بودن ذات است، ولى توحيد صفاتى شيعه به معنى عينيت صفات با ذات است. (2) تفصيل اين مطلب را از كتب كلام و فلسفه شيعه بايد جستجو كرد.
توحيد افعالى شيعه با توحيد افعالى اشاعره متفاوت است.توحيد افعالى اشاعره به معنى اين است كه هيچ موجودى داراى هيچ اثرى نيست، همه آثار مستقيما از جانب خدا است. عليهذا خالق مستقيم افعال بندگان نيز خدا است، و بنده، خالق و آفريننده عمل خود نيست. اينچنين عقيدهاى جبر محض است و با براهين زيادى باطل شده است. اما توحيد افعالى شيعه به معنى اين است كه نظام اسباب و مسببات اصالت دارد، و هر اثرى در عين اينكه قائم به سبب نزديك خودش است قائم به ذات حق است و اين دو قيام در طول يكديگر است نه درعرض يكديگر. (3)
2. عدل. عدل، مورد وفاق شيعه و معتزله است. معنى عدل اين است كه خداوند فيض و رحمت و همچنين بلا و نعمتخود را بر اساس استحقاقهاى ذاتى و قبلى مىدهد، و در نظام آفرينش از نظر فيض و رحمت و بلا و نعمت و پاداش و كيفر الهى نظم خاصى برقرار است. اشاعره منكر عدل و منكر چنين نظامى مىباشند. از نظر آنها اعتقاد به عدل به معنى چنان نظامى كه ياد شد ملازم است با معهوريت و محكوميت ذات حق و اين بر ضد قاهريت مطلقهذات حق است.
عدل به نوبه خود فروعى دارد كه ضمن توضيح ساير اصول به آنها اشاره خواهيم كرد.
3. اختيار و آزادى. اصل اختيار و آزادى در شيعه تا اندازهاى شبيه است به آنچه معتزله بدان معتقدند. ولى فرق است ميان آزادى و اختيارى كه شيعه قائل است با آنچه معتزله بدان قائلاست.
اختيار و آزادى معتزله مساوى است با «تفويض» يعنى واگذاشته شدن انسان به خود و معزولبودن مشيت الهى از تاثير، و البته اين - چنانكه در محل خود مسطور است - محال است.
اختيار و آزادى مورد اعتقاد شيعه به اين معنى است كه بندگان مختار و آزاد آفريده شدهاند، اما بندگان مانند هر مخلوق ديگر به تمام هستى و به تمام شؤون هستى و از آن جمله شانفاعليت، قائم به ذات حق و مستمد از مشيت و عنايت او هستند.
اين است كه اختيار و آزادى در مذهب شيعه حد وسطى است ميان جبر اشعرى و تفويض معتزلى، و اين است معنى جمله معروف كه از ائمه اطهار رسيده است:«لا جبر ولا تفويض بلامر بين الامرين» اصل و اختيار و آزادى از فروع اصل عدل است.
4. حسن و قبح ذاتى. معتزله معتقدند كه افعالى فى حد ذاته داراى حسن و يا داراى قبح مىباشند. مثلا عدل فى حد ذاته خوب است و ظلم فى حد ذاته بد است. حكيم كارهاى نيك را انتخاب مىكند و از انتخاب كارهاى بد اجتناب مىورزد، و چون خداوند متعال حكيم است لازمه حكمتش اين است كه كارهاى خوب را انجام دهد و كارهاى بد را انجام ندهد. پس لازمه حسن و قبح ذاتى اشياء از يك طرف و حكيم بودن خداوند از طرف ديگر اين است كهبرخى كارها بر خداوند «واجب» باشد و برخى كارها «ناروا».
اشاعره سخت با اين عقيده مخالفند، هم منكر حسن و قبح ذاتى افعالند و هم منكر حكم به«روائى» يا «ناروائى» چيزى بر خدا.
برخى از شيعه كه تحت تاثير كلام معتزله بودهاند اصل فوق را به همان شكل معتزلى پذيرفتهاند ولى برخى ديگر كه عميقتر فكر كردهاند در عين اينكه حسن و قبح ذاتى را قبولكردهاند، اين احكام را در سطح عالم ربوبى جارى ندانستهاند. (4)
5. لطف و انتخاب اصلح: بحثى است ميان اشاعره و معتزله كه آيا لطف يعنى انتخاب اصلح براى حال بندگان، برنظام عالم حاكم استيا خير؟ معتزله اصل لطف را به عنوان يك «تكليف» و يك «وظيفه» براى خداوند لازم و واجب مىدانند، و اشاعره منكر لطف و انتخاباصلح گشتهاند.
البته «قاعده لطف» از فروع اصل عدل و اصل حسن و قبح عقلى است. برخى از متكلمين شيعه قاعده لطف را در همان شكل معتزلى پذيرفتهاند ولى آنان كه مساله «تكليف» و «وظيفه» را در مورد خداوند غلط محض مىدانند از اصل انتخاب اصلح تصور ديگرى دارند كهاكنون مجال شرحش نيست.
6. اصالت و استقلال و حجيت عقل. در مذهب شيعه، بيش از معتزله براى عقل استقلال و اصالت و حجيت اثبات شده است. از نظر شيعه به حكم روايات مسلم معصومين، عقل پيامبر باطنى و درونى است، همچنانكه پيامبر، عقل ظاهرى و بيرونى است. در فقه شيعه، عقل يكىاز ادله چهارگانه است.
7. غرض و هدف در فعل حق. اشاعره منكر اين اصلند كه افعال الهى براى يك يا چند غرض و هدف باشد. مىگويند غرض و هدف داشتن مخصوص بشر يا مخلوقاتى از اين قبيل است ولى خداوند منزه است از اين امور، زيرا غرض و هدف داشتن هر فاعل به معنى حكومت جبرى هدف و غرض بر آن فاعل است، خداوند از هر قيد و محدوديتى و از هر محكوميتى، هر چندمحكوميت غرض داشتن باشد، مبرا و منزه است.
شيعه عقيده معتزله را در باب غرض افعال تاييد مىكند و معتقد است كه فرق است ميان غرض فعل و غرض فاعل، آنچه محال است اين است كه خداوند در افعال خود هدفث براى خود داشته باشد، اما هدف و غرضى كه عايد مخلوق گردد به هيچ وجه با كمال و علو ذات واستغناء ذاتى خداوند منافى نيست.
8. بداء در فعل حق جايز است، همچنانكه نسخ در احكام حق جايز است.
بحث بداء را در كتب عميق فلسفه مانند اسفار بايد جستجو كرد.
9. رؤيتخداوند. معتزله به شدت منكر رؤيتخداوندند. معتقدند كه فقط مىتوان به خدا اعتقاد داشت. اعتقاد و ايمان مربوط است به فكر و ذهن، يعنى در ذهن و فكر خود مىتوان به وجود خداوند يقين داشت و حد اعلاى ايمان همين است. خداوند به هيچ وجه قابل شهود ورؤيت نيست. دليل قرآنى اين است كه قرآن مىگويد:
لاتدركه الابصار و هو يدرك الابصار و هو اللطيف الخبير. (5)
چشمها او را نمىبيند و او چشمها را مىيابد. او لطيف (غير قابل رؤيت) است و آگاه(دريابنده چشمها و غير چشمها)
اما اشاعره سخت معتقدند كه خداوند با چشم ديده مىشود. ولى در قيامت. اشاعره نيز بهبرخى احاديث و آيات بر مدعاى خود استدلال مىكنند. از جمله آيه كريمه:
وجوه يومئذ ناضرة الى ربها ناظرة. (6)
چهرههاى در آن روز خرم و نگرنده به سوى پرودرگار خويشند.
شيعه معتقد است كه خداوند با چشم هرگز ديده نمىشود، نه در دنيا و نه در آخرت، اما حد، اعلاى ايمان هم يقين فكرى و ذهنى نيست. يقين فكرى علم اليقين است. بالاتر از يقين فكرى يقين قلبى است كه عين اليقين است. عين اليقين يعنى شهود خداوند با قلب نه با چشم. پس خداوند با چشم ديده نمىشود ولى با دل ديده مىشود. از على عليه السلام سؤال كردند آيا خداوند را ديدهاى؟ فرمود: خدايى را كه نديده باشم عبادت نكردهام، چشمها او را نمىبيند اما دلها، چرا. از ائمه سؤال شده است: آيا پيغمبر در معراج خدا را ديده؟ فرمودند: باچشم نه، با دل آرى. در اين مساله تنها عرفا هستند كه عقيدهاى مشابه شيعه دارند.
10. ايمان فاسق. در اين مساله كه مكرر سخن آن در ميان آمده است، شيعه با اشاعره موافق است نه با خوارج كه معتقدند به كفر فاسقاند و نه با معتزله كه طرفدار اصل منزلة بينالمنزلتين مىباشند.
11. عصمت انبياء و اولياء. از جمله مختصات شيعه اين است كه انبياء و ائمه را معصوم از گناهاعم از صغيره و كبيره مىداند.
12. مغفرت و شفاعت. در اين مسئله نيز شيعه با عقيده خشك معتزله كه معتقد است هر كس بدون توبه بميرد امكان شمول مغفرت و شفاعت دربارهاش نيست مخالف است;همچنانكه با اصل مغفرت و شفاعت گزافكارانه اشعرى نيز مخالف است.
پىنوشتها
1- آمن الرسول بما انزل اليه من ربه و المؤمنون كل آمن بالله و ملائكته و كتبه و رسله. بقره285.
2- آنچه به معتزله درباره صفات نسبت داده مىشود همين است كه گفته شد. حاجىسبزوارى مىگويد:
الا شعرى بازدياد قائلةو قال بالنيابة المعتزلة
ولى از برخى از معتزله، مانند ابوالهذيل، تعبيراتى نقل مىشود كه مفادش عين آن چيزىاست كه شيعه قائل است.
3- براى توضيح اين مطلب رجوع شود به كتاب «انسان و سرنوشت»
4- رجوع شود به كتاب عدل الهى.
5- سوره انعام، آيه 103.
6- سوره قيامت، آيه 22 و 23.
