جولان گاه فقه ، كتاب مكاسب شيخ انصارى است . مبارزين در اين ميدان ، بايد ادعاى خودرا ثابت كنند. در ساير كتب فقه ، قدرت فقيه آن چنان كه بايد روشن نمى شود. حواشىحضرت امام ، رضوان اللّه تعالى عليه ، بر كتاب مكاسب موجود است و مبانى بسيار عالىو علمى ايشان مشخص است . اين مبانى ، خيلى قابل مطالعه و بررسى است . به اعتقاد مننسبت به اين مرد بزرگوار، بايد گفت كه جهان اسلام از غيبت كبرى تاكنون من حيثالمجموع نظير ايشان را نداشته است . به اين قيد من حيث المجموع منتاءكيد دارم . از نظر خصوصيات علمى ، اخلاقى و شخصيتى ، ما، در ميان مسلمانان ، ازغيبت كبرى تاكنون ، چنين شخصيتى نداشته ايم . كارى كه ايشان براى عالم اسلام وبراى حوزه هاى علميه ، انجام داد، از آن زمان تاكنون ، مشابه نداشته است .
در بعد فقه ، فلسفه ، عرفان ، اخلاق و مسائل اجتماعى ، بزرگان زيادى داشته ايم كههر يك منشاء آثار بزرگ و خدمات ارزنده اى هم بوده اند ؛ امّا من حيث المجموعيك چنين شخصيتى را هرگز نداشته ايم .
چه كسى است كه با تاريخ اسلام آشنايى داشته باشد و احوالات علماى اسلام را بداند،بتواند منكر اين حقيقت بشود؟
هر كدام از علماء كه در يك يا چند رشته علمى كار كرده بودند و برجستگى خاصى در آنرشته كسب كرده بودند، كنارى مى نشستند و به آن سرگرم مى شدند و كارى با اموراجتماعى نداشتند و در امور سياسى دخالت نمى كردند و در نتيجه ، افراد فاسد و جائربر اوضاع مسلط مى شدند. اين چنين افراد، تنها كارى كه مى كردند، در مقدمه كتابهايشان، به روضه خوانى مى پرداختند كه : بله ، اوضاع خراب است ؛ فساد همه جا را فراگرفته است ؛ مردم به حقايق علوم توجه ندارند و...از اين گونه مقدمات در ابتداى كتبعلمى كم نداريم . از اين كه مردم از حقيقت ، واقعيت و علم دور افتاده اند، مى نالد و شكوه مىكند. قبل و بعد از ايشان هم از اين گونه شكايتها داريم . ابتداى كتاب شرح منظومه رابنگريد كه حكيم سبزوارى ، اوضاع زمان خود را نكوهش مى كند. ايشان بيان مى كنند كهچرا درخت علم ، خشك شده و مردم نسبت به آن بى توجه اند و در ترويج آن كوشش نمىكنند.
قبل از مرحوم صدر المتاءلهين ، قطب الدين رازى ، صاحب كتاب حكمت الاشراق ، همين ناله راسر مى دهد و زمانه را نكوهش مى كند.
اين حالت و اين گونه برخورد با مسائل ، به فقهاء نيز سرايت كرده بود و آنان نيز،دچار اين مشكل شده بودند. آنان كه بايد در امور دخالت كنند و به صلاح مردم و جامعهقيام كنند، خود را كنار كشيده بودند و در اثر اين كار ماندنها، راءى و نظرشان نيز،تغيير كرده و به محدوديت دامنه ولايت فقيه ، معتقد گشته بودند.
دخالت در امور سياسى اجتماعى ، دخالت در امور دنيايى محسوب مى گشت و دون شاءنعلماء! آنان بايد فقط درس ‍ بخوانند و به اصطلاح ، ببه امور معنوى بپردازند كه اينامور معنوى ، هروله بين منزل و محراب بود.
البته كم نبودند علماى بزرگى كه در جهت اصلاح امور سياسى اجتماعى ، درمسائل دخالت مى كردند و در اين جهت ، منشاء آثار و اصلاحات زيادى شدند؛ امّا جواب غالبو فكر حاكم بر حوزه ها، همان بود كه عرض كردم .
هر كس مى خواست در اين امور، دخالت كند، از جانب همان جو غالب و فكر حاكم ، مورد طعن وطرد قرار مى گرفت . شايد كسان زيادى بودند كه احساس وظيفه مى كردند و دخالت دراوضاع نابسامان را وظيفه خود مى دانستند ؛ ولى از آن جا كه قدرت نداشتند بر جو حاكم، غلبه كنند، خود را كنار مى كشيدند.
براى ما كه در اين زمان واقع شده ايم ، مشكل است كه اوضاع آن زمان را تصور كنيم .اوضاع ، به گونه اى بود كه فردى مانند مرحوم آيت اللّه نائينى را در فشار قراردادند و ايشان را با مشكل رو به رو كردند.
مرحوم نائينى ، از جمله فقهاى درجه يك و بسيار برجسته تاريخ فقاهت شيعه بود.بزرگان زيادى را تربيت كرد كه هر كدام از آنان ، خود، فقيهى عالى و صاحب نظربودند. شاگردان مرحوم آيت اللّه نائينى ، همواره ، نسبت بهتحصيل در محضر ايشان ، احساس غرور داشتند و از ابراز آن ، خرسند بودند.تحصيل در محضر ايشان ، خود، موجب امتياز بود.
مرحوم والد، كه از جمله شاگردان ايشان بودند، كرارا، اظهار مى داشتند كه اگر مرحومنائينى در دوران خفقان رضاخانى و ضديت او با علم و علماء نبود، بدون شك ، شهرتعلمى و آوازه تفكر و و فقاهت او، نام مرحوم شيخ انصارى را تحت الشعاع قرار مى داد.ايشان بدون شك ، مرحوم نائينى را نابغه اى در تفكر و فقاهت مى دانستند و همواره بهتحصيل در محضر ايشان ، افتخار مى كردند. مرحوم والد، كتاب تنبيه الامه و تنزلهالملة مرحوم نائينى را يكى از آيات علم ودليل ملاّيى و عظمت علمى ايشان مى دانست .
پس از انتشار اين كتاب ، حوزه چنان بلايى به سر مرحوم نائينى در آورد كه آن مرحوم ،مجبور شد، با تمام تلاش ، كتاب را جمع آورى و از دسترس عموم خارج كند. انتشار اينكتاب ، به شدّت ايشان را منزوى كرد.
مرحوم والد نقل مى فرمود:
من كه از زنجان ، به قصد ادامه تحصيل به نجف رفتم و در درس اساتيد نجفشركت كردم ، به اين نتيجه رسيدم كه چندان رجحانى بر درس فقهاى آن زمان زنجانندارد. احساس كردم از اين سفر، كه با كجاوه و زحمت فراوان ، از زنجان تا نجف را طىطريق كردم ، بجز زيارت مولى الموحدين ، چيز چندانى عايدم نشده است .
از آقايان طلبه ، پرسيدم كه درسهاى نجف همينهاست ؟ گفتند: نه ، درس آقا ميرزا حسين همهست . رفتم خدمت ايشان ، ديدم گمشده من اينجاست [عبارت مرحوم والد، اين بود] هذا الذىينبغى ان تشد اليه الرحال اين است كه آن استادى كه سزاوار است انسان رنج سفر رابراى حضور در مجلس درسش بر خود هموار كند.
بله ، اوضاع اجتماعات علمى و جو حاكم بر حوزه ها، به آن گونه بود كه مرحوم نائينى، بايد كتاب فقهى ، سياسى و اجتماعى خود را از دسترس عموم جمع آورى كند. طبقنقل مرحوم والد: گاهى مى شد كه مرحوم نائينى ، يك ليره قرض مى كردند و آن راصرف جمع آورى كتاب مى فرمودند. آن چه كه ما شاهد آن بوديم ، اين بود كه اندكآشنايى با واژه هايى همچون : استعمار، مستعمرات ، استحمار فرهنگى و...انسان را ازوجاهت حوزوى مى انداخت . اين موارد كافى بود كه به انسان بگويند: آخوند سياسى . اينصفت سياسى هم باعث طرد كلى انسان از حوزه مى شد.
گاهى كه خدمت بعضى از بزرگان از نابسامانى اوضاع صحبت مى شد، اطرافيان آقا،فورا، مى گفتند: آقاى ما با اين كارها هيچ كار ندارد. ايشان فقط، عبا را بر سر مبارك مىكشند و تشريف مى برند مسجد و بر مى گردند. در خدمت ايشان ، از دنيا و مافيها صحبتنكنيد.
شنيدم كه : در اوج طغيان و ظلم محمّد رضا خانى ، عده اى از آقايان ، خدمت يكى از بزرگانرفته بودند و گفته بودند: اوضاع نابسامان است ، شاه ظلم مى كند و...آقا، فورا، گفتهبودند: غيبت نكنيد كه غيبت حرام است .
ما، افراد حوزه ، بايد بيش از هر كس ديگر، خود را مديون حضرت امام بدانيم ؛ چرا كهايشان ، بيش از هر جاى ديگرى به حوزه ها خدمت كرده اند.
در متن اين نگرش و بينش ، اين چنين قيام كردن و صحبت از اداره اجتماع و ولايت مطلقه فقيه ،به ميان آوردن و حوزه ها را نسبت به امور جارى اجتماع ، مسؤول و حساس كردن ، مشكلى بود در حد محال ، كه امام ، رضوان اللّه تعالى عليه ، آن راانجام دادند. حوزه ها، نه تنها به اين امور نمى انديشيدند كه بر اثر دورى ازمسائل جارى اجتماع ، گرفتار يك توهمات و موهاماتى شده بودند كه امروز براى ما باوركردنى نيست و بيش تر به افسانه مى ماند. نمونه اى را كه خود شاهد بودم ذكر مى كنم:
بنده ، قبل از انقلاب ، سالى يك مرتبه براى زيارت ، مشهد مشرف مى شدم . در آن جامنزل يكى از علماى آن شهر، كه نماز جماعت هم مى خواند، وارد مى شدم . اين آقا كه مرحومشده اند، از نجف با مرحوم والد، ارتباط گرم و صميمى داشتند و به من اظهار لطف مىفرمودند. در يك دهه محرم ، ايشان به من فرمودند: ان شاء اللّه ، روز عاشورا، شما رابه يك مجلسى كه در آن ناطق زبردستى سخنرانى مى كند، مى برم . من خرسند شدم روزشمارى مى كردم كه كى روز عاشورا بشود و در آن مجلس حاضر شوم . روز عاشورا بهاتفاق ايشان رفتيم به آن مجلس . مجلس وزينى بود و افراد زيادى شركت كرده بودند. منو چند نفر ديگر از روحانيون ، در مكانى نزديك به منبر نشسته بوديم . جناب خطيب ،شروع كرد به سخنرانى ، موضوع سخن را انتقاد ازمسائل جارى اجتماعى قرار داده بود. از اوضاع نابسامان فرهنگى سخن مى راند. وضعاسف بار جوانان : دخترها و پسرها را تشريح مى كرد. مضرات سينما و ديگر مراكز فسادرا تشريح مى كرد و...بعد گفت : من علت تمام اين دردها را يافته ام .
من خوشحال شتم كه خطيبى در مسائل اجتماعى سخن مى گويد و براى نابسامانيها، علت ودرمان يافته است .
خدا را شاهد مى گيرم كه ايشان در مقام ذكر علت اين نابسامانيها گفت :
علت تمام اين نابسامانيها، در اين است كه شما مردم با قاشق غذا مىخوريد.
بعد اضافه كرد:
حال از شما مردم بگذريم ، بدبختى اين جاست كه اينها هم [يعنى اين روحانيون ]باقاشق غذا مى خورند.
اين جريان را من نقل كردم ، تا گوشه اى از آن چه كه در زمان گذشته مى گذشت . براىشما و خوانندگان مجله حوزه ، روشن شود.
ترويج علم ، قدرت مى خواست و احتياج به تكيه گاه داشت . هميشه خلا يك قدرت و حكومتايده آل اسلامى احساس مى شد؛ حكومتى كه درظل آن بتوان به نشر معارف اسلامى پرداخت .قبل از حكومت صفويه ، كه حكومت اسلامى ، حكومت غير شيعى بود، علماى شيعه ، بسيار درمضيقه بودند و براى نشر حكومت اسلامى را در تنگنا قرار داشتند. قضيه شيخ الطائفه ،يك نمونه از گرفتارى و رنج علماى شيعه است .
ابوبكر، پسر معتصم ، دستور مى دهد كه : محلّه كرخ بغداد را، كه يك محله شيعه نشينبوده است ، غارت كنند. به عمال خود دستور مى دهد. كتابخانه شيخ طوسى را آتشبزنند. شيخ طوسى ، مجبور مى شود كه بغداد را ترك كند و به نجف اشرف بيايد وآنجا، حوزه نجف را پايه ريزى كند.
علماى از ايجاد قدرت و نظام حكومتى ماءيوس بودند. به اين لحاظ، وقتى كه حكومتصفويه شكل گرفت ، حكومتى كه ادعا مى كرد شيعه است ، علماى شيعه ، كه تا آن وقت ،بسيار در تنگنا بودند و نمى توانستند معارف خود را ترويج كنند واز طرفى نشرمعارف شيعه را نيز بر خود واجب مى دانستند، سعى داشتند، قدرت لازم را براى ترويجمعارف اسلامى با تكيه بر قدرت اين سلاطين به دست بياورند. در اين ميان ،طاغوتهايى بودند كه به هر جهت علم و علما را دوست داشتند و احترام مى كردند. با مصلحتدنياى ايشان ، چنين اقتضايى داشت و با امر ديگرى را در نظر داشتند. به هرحال ، علما، به طرف ايشان گرايش پيدا كرده بودند و سعى مى كردند با تعريف وتمجيد از آنان ، تكيه گاه لازم را براى نشر معارف اسلامى بيابند. به اين لحاظ، ما مىبينيم كه از زمان صفويه به اين طرف ، تمجيد از حكومتهامعمول مى شود و در لسان علماء بزرگ جارى مى گردد.
تمجيد از حكومتها معمول مى شود و در لسان علماء بزرگ جارى مى گردد.
گاهى بعضى از اين تعريفها از يك عالم متعارف معمولى بعيد است ، تا چه رسد بهعلمايى با درجات شامخ ، مثل : قطب الدين شيرازى . ايشان درتجليل از طاغوت زمان خود مى گويد: