مصاحبه با استاد آيت اللّه حسين نورى همدانى ⁽⁷²⁾ 
(بخش نخست )
بى شك ، تحوّل در ابعاد گوناگون حوزه هاى علميه و هماهنگ كردن آنها با مققتضيات زمان، و هدايت انديشه هاى شاداب ، به سوى سرچشمه هاىزلال معرفت ، بدون بهره جويى از تجربه و فكر بزرگان ميسر نيست . ما در اين شمارهبا چهره اى به گفت و گو نشسته ايم كه اخلاص ، تواضع ، تقوا، سابقه درخشان ،پركارى ، مبارزه سياسى ، اطلاعات وسيع ، تبحر در فقه واصول ، آشنايى ديرپا با نهج البلاغه و آگاهى به زمان از برجستگيهاى اوست .
از اين رو، تجربه ها و ديدگاههاى وى مى تواند در شكوفايى سيستم درسى حوزه هاىعلميه و هماهنگ كردن آن با نيازهاى روز، الگوى بسيار مناسبى براى جويندگان دانشباشد. در سرآغاز دفتر ايّام اين شخصيت بزرگ ، پدر دانشمندى را مى بينيم كه شهر رارها و به روستا كوچ مى كند؛ تا رسالتش را در آن جا به انجام رساند؛ چه ، محيط شهربراى دين داران ، بويژه روحانيون تابه گداخته بود و درنگ در آن جا ممكن نبود، در اينشرايط است كه حضرت استاد، حيات علمى خود را مى آغازد و در محضر پدر، بنيان دانشخود را پى مى ريزد. گامهاى نخستين را به گونه اى استوار بر مى دارد كه ديرى نمىپايد در حوزه علميه همدان و پس از آن در حوزه علميه قم مى درخشد و در نزد استادانبزرگوارش ، منزلى والا مى يابد. حضرت استاد، درسال 1323 شمسى براى پيمودن مدارج علمى ، راهى قم مى شود. درين برهه از زمان ،برزيگران فضيلت و اخلاق در مزرعه دلها حكم مى راندند و با آفات به مبارزهبرخاسته بودند و بسان نگهبانانى نگران و هوشيار، مراقب اوضاع و پاسدارى ازارزشهاى متعالى بودند. حوزه قم ، در كار تحولى عميق بود. از نظر علمى ، پر رونق ،گرم و اميد برانگيز و از نظر سياسى ، چشم و چراغ توده هاى محروم و دربند. اينمراقبتها و دلسوزيهاى چهره هاى مصمم و متعهد حوزه علميه قم ، سبب گردى ، در عصر وحشتو نوميدى و اقتدار نوكران اجنبى ، حوزه هاى علمى ، به عنوان چشم و چراغ و كانون اميدمردم باقى بماند و چهره هاى برجسته علمى ، اخلاقى و سياسى راتحول اجتماع بدهند.
حضرت آيت اللّه حسين نورى ، محصول اين مقطع زمانى حوزه علميه قم است كه در اينمصاحبه ، كه بخش اوّل آن را در پيش روى داريد، با چگونگىتحصيل ، روش فراگيرى دانش ، روشهاى درسى حوزه علميه و استادان بزرگوارى كهبيش تر نقش را در ساختن و پرداختن شخصيت ايشان داشته اند؛ همچون آيات عظام : آخوندهمدانى ، خوانسارى ، داماد، بروجردى و حضرت امام خمينى آشنا خواهيد شد.
حوزه
حوزه :با سپاس از فرصتى كه در اختيار ما گذاشتيد، خواهشمنديمطبق معمول ، از شرح زندگى و دوران تحصيلى خود آغاز فرماييد.
استاد: بنده در سال 1304 شمسى در يك خانواده روحانى ، در شهر همدان بهدنيا آمدم و در هفت سالگى ، در پيش ‍ پدرم ، كه يكى از علماى همدان و معاصر با آقاىآخوند ملاعلى همدانى و هم حجره با ايشان بوده ، درس را شروع كردم . ادبيات فارسى ،كتاب گلستان ، انشاء، توسّل و نصاب ، تا معالم ، پيش ايشان خواندم . بعد از معالم ،آمدم همدان مدرسه آقاى آخوند. بايد اضافه كنم كه من درس كلاسيك ، هيچ نخواندم . ازالفبا، پيش پدرم خواندم و هيچ به دبستان و دبيرستان نرفتم .
مرحوم پدرم ، براى درس بنده اهتمام زيادى داشت و يكى از موضوعاتى كه خيلى به آناهتمام داشت ، موضوع اتقان در درس خواندن بود؛ كه بايد خيلى پاكيزه درس بخوانم ومى گفت هر چه پايه محكم تر باشد، ترقى انسان بهتر و زودتر انجام خواهد گرفت .اگر خوب خواند بودم ، تشويق مى كرد اگر خوب نخوانده بودم ، تنبيه . من ، از هماندرس عوامل به آن طرف ، ملزم بودم هر درسى را سه مرتبه مطالعه كنم : يك دفعه ازاوّل تا آخر درس ، از لحاظ صرفى كه كلمه كلمه صيغه ها را از من پس مى گرفت ؛دفعه دوم ، همان درس را از لحاظ نحوى ، از لحاظ اعراب و جمله بندى تجزيه و تركيب ،از من تحويل مى گرفت ؛ سوم از لحاظ محتوا و مطالب ، كه بايد كتاب را روى هم بگذارم، از اول تا آخر درس ، مطلبش هر چه بوده بگويم . به طورى بود وقتى سيوطى مىخواندم ، صيغه اى نبود كه ريشه اش را ندانم ؛ حتى قرآن را باز مى كرد، ازاوّل صفحه ، تا آخر صفحه ، صيغه ها را بايد من كلمه به كلمه بگويم ، حتى بايدريشه كلمه ها را هم فورا بگويم ، بدون معطلى . اين باعث شد كه ايشان من را آوردندپيش آيت اللّه آقاى آخوند كه در مدرسه آخوند، درس ‍ بخوانم . دوسال هم در مدرسه آخوند درس خواندم ؛ تا قوانين .
حوزه :از خصوصيتهاى مرحوم والدتان نيز مطالبى را بيان كنيد.
استاد: از خصوصيتهاى مرحوم والدم ، يكى اين بود كه مصرف وجوه ، امتناع داشت. زمان رضاخان كه بر علما و آخوندها سخت مى گرفتند، ايشان ناچار شد براى حفظلباسش (چون عمامه ها را بر مى داشتند) به يك روستايى در دوازده فرسخى همدان ، بهنام پاينده برود. ايشان ، با اين كه امام جماعت بود و به وعظ و ارشاد مردممشغول بود، از گرفتن و مصرف كردن وجوه ، براى خود امتناع مى كرد و دكانى براىكسب داير كرد و از درآمد آن ، هم خود امرار معاش مى كرد و هم به مردم كمك مى كرد.
يكى از مزاياى ديگر ايشان ، اين بود كه خطش بسيار عالى بود. ما را ملزم مى كرد كهعلاوه بر درس خواندن روزى سى چهل سطر، اقلا، مشق بنويسيم ؛ با آن قلمهايى كهقديم مشق مى نوشتند. من و اخوى را در نوشتن ، خيلى تشويق مى كرد. ايشان ، خطش بسيارزيبا بود و الا ن نمونه هايى از آن را داريم .
يكى از مزاياى ايشان ، اين بود كه اخلاص زيادى به حضرت ابى عبداللّه ، عليهالصلاة و السلام ، داشت ؛ به گونه اى كه من به يادم ندارم كه اسم امام حسين (ع ) رابرده باشيم و اشك در چشمش حلقه نزده باشد. بارها مى گفت : بنده هميشه از خدا خواستهام كه در دودمان من دو چيز باقى بماند: يكى عزادارى سيد الشهداء، يكى هم فقه . بله ايناز خصوصيات ايشان بود.
حوزه :از حوزه علميه همدان و ويژگيهاى تحصيلى و مديريتى آن ،بويژه شيوه هاى تربيتى مرحوم آخوند سخن بگوييد.
استاد: بنده از آن وقتى كه آمدم به همدان و شروع كردم به درس خواندن ، درسهم مى گفتم . در سال 1323 شمسى ، برابر 1363 قمرى ، من آمدم قم .
در اين جا، پيش از هر چيز، لازم است از آخوند ملاعلى همدانى ، مطلبى بگويم :
آقاى آخوند، مرد بسيار بزرگى بود. از آيت اللّه العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى ،خواسته بودند يك نفر براى اداره امور علمى و تبليغى همدان و اطراف همدان بفرستد، آنبزرگوار هم آقاى آخوند را فرستاده بود. ايشان ، رضوان اللّه عليه ، داراىفضائل بسيارى بود؛ يكى از كه : مرد جامعى بود؛ يعنى معلومات ايشان ، در فقه واصول فقه ، منحصر نمى شد، در تاريخ و تفسير و انساب و ادبيّات عرب هم ، بسياربسيار وارد بود. جامعيّت وى كم نظير بود. دوم اين كه : خيلى خوش معاشرت و خوش مجلسبود و به همين وسيله ، در اعماق دلها، نفوذ مى كرد و تربيت و موعظه اش ، مؤ ثرتر مىشد. خيلى هم خوش بيان بود؛ لذا منبرش هم بسيار خوب بود. ماه رمضان و محرم ، در پاىمنبرش غوغا مى شد. مطالبش در منبر، چون ازدل بر مى خاست ، بسيار مؤ ثر بود و انسان را منقلب مى كرد و تحوّلى به وجود مىآورد.
يكى ديگر از مزاياى آخوند، رحمة اللّه عليه ، اين بود كه : خيلى قدر اوقات را مى دانست؛ جدّى بود؛ از پنج دقيقه هم استفاده مى كرد. به طور معمولى هر كجا مى رفت ، كتابىزير بغلش بود.
آقاى آخوند، رحمة اللّه عليه ، خيلى به من عنايت داشتند. هميشه نصيحت مى كردند. حالا يكىاز نصيحتهايش را عرض مى كنم : سال 1345 كه در زندانقزل قلعه ، مدتى زندانى بودم ، بعد كه آزاد شدم ، رفتم مشهد. آقاى آخوند هم آمدهبودند مشهد، وارد شده بودند منزل آقاى ميلانى . رفقا در مدرسه نواب ، براى بندهنشستها و جلسه هايى ترتيب داده بودند. بنده براى بازديدشان رفتممنزل آقاى ميلانى . پس از انجام ملاقات ، به من فرمودند: چند دقيقه اى باشيد، خلوتشود، با شما كار دارم . صبر كردم خلوت شد، بنده را به اطاق خودشان بردند. (آقاىميلانى ، رحمة اللّه عليه ، يك اطاقى در اختيار آقاى آخوند گذاشته بود؛ چون ايشان واردبر آقاى ميلانى بود.) به من فرمودند: يادتان هست كه آنسال كه آمدى همدان ، به شما يك نصيحتى كردم ، حالا هم چون به شما خيلى علاقه مندممى خواهم يك نصيحتى به شما بكنم . آن نصيحت اين است كه : شما به مور و ملخ ، كارنداشته باشيد. بعدا توضيح دادند كه من مى بينم شما مقاله هايى مى نويسيد دربارهزنبورعسل ، موريانه ، مورچه و... اين ، نه اين كه خوب نباشد؛ خوب است ؛ قلم داشتن خوباست ؛ ولى ما سعى كنيم در آينده يك فقيه كامل ، مفسّر و رجالى داشته باشيم . از شماانتظار داريم چنين باشيد. اينها كه شما درباره مور و موريانه و زنبورعسل مى نويسيد، دانشگاه رفته هم مى تواند بنويسد؛ امّا از شما كه استعداد رسيدن بهمقام فقاهت را داريد، حيف است . بنابراين از اين به بعد، دور مو رو ملخ را خط بكش .
نصيحت همدان ايشان ، اين بود: وقتى در همدان زير نظر ايشانتحصيل مى كردم ، چون ذوق شعرى داشتم ، گاه شعر مى سرودم ، آقاى آخوند، اين راشنيده بود. روزى به حجره بنده آمدند و فرمودند: آمدم نصيحتى بكنم و آن اين است كهشما مشغول درس خواندن باشيد و وقت خود را با گفتن شعر تلف نكنيد. من از آن تاريخ ،ديگر از گفتن شعر و صرف وقت در آن ، خوددارى كردم .
حوزه :ببخشيد ايشان مجلّه هم مى خواندند؟
استاد: بله مى خواندند، اين هم يكى از خصوصيتهاى ايشان بود. يكى ازحكايتهايى كه از ايشان به خاطر دارم ، اين است كه ايشان فرمودند:
آقاى حاج ملامهدى نراقى ، هنگامى كه جامع السعادات را نوشت ، چند نسخه از آن را براىعلماى نجف از جمله سيد محمد مهدى بحرالعلوم فرستاد[سيد محمّد مهدى بحرالعلوم بعد ازوحيد بهبهانى مرجعيت پيدا كرده بود و خيلى مهم بود. صاحب جواهر درباره وى مى گويد:صاحب الكرامات الباهرة در ادبيات هم خيلى مهم بوده است .درّهكه منظومه اى است در فقه ، نمونه كاملى از ادبيات بحرالعلوم است .]بعد از مدتى ، حاجملا مهدى نراقى ، به نجف كه رفتند علماى نجف براى ملاقات ايشان آمدند، ولىبحرالعلوم براى ملاقات ايشان نيامد. نيامدن همچنين شخصى براى ديدن حاج ملامهدىنراقى ، خيلى سنگين بود. حرفهاى زيادى مى شود درباره اش گفته شود؛ ولى ايشانگفتند: آقا براى ملاقات نيامدند، ما خدامت ايشان مى رويم و رفتند؛ ولى بحرالعلوم اعتنانكرده بودند. باز بيش تر حرف درباره اش گفته شد كه چطور شده ؟ بعد از مدتى دهپانزده روز مثلا باز هم ايشان به ملاقات بحر العلوم رفت ، ولى بحرالعلوم اعتنانكردند و حرف ها بيش تر شد. بعد از چند روزى براى بار سوممنزل بحرالعلوم رفت ، اين دفعه ، بحرالعلوم خيلى احترام كرد. همه تعجب كردند؛ملاقاتش كه نيامده بودند، دو دفعه هم رفته ، توجه نكردند و اين دفعه اين طور؟ همينكه خلوت شده ، بحرالعلوم به ايشان فرموده بود: اين كه در اين مدت به ملاقات شمانيامدم و اين طور رفتار كردم ، مى خواستم ببينم كه كتاب جامع السعادات را جمع آورىكردى يا اين كه آنچه نوشته اى ، در وجود خودت پياده كرده اى و تزكيه نفس و تهذيباخلاق كرده اى ؟ براى من ثابت شد كه تهذيب نفس كرده اى .
يكى از شيوه هاى مرحوم آخوند، رحمة اللّه عليه ، اين بود كه با طلاب ، خيلى گرم مىگرفت . اين عجيب بود كه شهريه آنها را خود مى داد. مقسم داشت ؛ ولى بيش تر خودششهريه مى داد، چرا؟ براى اين كه هر طلبه اى كه مى آمد شهريه بگيرد، از درس وبحثش سؤ ال مى كردند و وقتى مى ديد طلبه اى نيازمند است و احتياج بيش ترى دارد؛بيش تر شهريه مى دادند.
آخوند، بيش تر به غربا توجه داشت . خيلى عجيب ، بعضى از طلبه ها در قم بودند، درسال دو سه مرتبه مى رفتند و از ايشان پول مى گرفتند و مى آمدند! به هرحال ، خيلى با طلبه ها گرم مى گرفت . به حجره ها مى رفت ؛ مى نشست ؛ صحبت مىكرد؛ عجيب بود. كم تر كسى است كه اين طور باشد. ايشان ، وقت ، معيّن نمى كرد، صبحكه مى شد، ساعت 7 يا 8 7 بلكه 7 درِ حياط باز بود. هر كس ، هروقت مى آمد، ايشان مىنشست و اگر سؤ الى داشت مى پرسيد وايشان پاسخ مى داد و اگر مشكلى داشت بيان مىكرد و ايشان براى رفع مشكل اقدام مى كرد. اين نشست تا ظهر ادامه داشت . بعد نماز مىخواند و ناهار مى خورد و باز از ساعت 3 بعد از ظهر، در را باز مى گذاشت ؛ تا هر كسىهر كارى دارد، مراجعه كند. اين خيلى عجيب است . كم تر شخصيتى است اين قدر مردم دارباشد. تلفن مى كردند، استخاره مى خواستند، ايشان جواب مى داد. خلاصه ، ايشان ازلحاظ اخلاقى و اخلاص و توجه به خدا و ائمه اطهار، خيلى عجيب بود. وقتى حوزه را ادارهمى كرد7 هميشه قبل از درس فقه و اصول ، نيم ساعت تفسير مى گفت . از ساعت 9 تا 12هر سه بحث را تمام مى كرد. سيره اش ، اين جورى بود. البته آخر درسش هم به بعضىاز شاگردهايش مى فرمود، مصيبت مى خواندند. (يكى از آقايان مى فرمود: حاج شيخعبدالكريم ، در اول درسهايش مى فرمود: مصيبت مى خواندند.) اين هم از خصوصيتهاى درسايشان بود.
درسش خيلى خوب بود. مدرسه مرحوم آخوند، كوچك بود. ايشان كتابخانه درست كردند.كتابخانه ايشان ، الا ن هم هست و يكى از كتابخانه هاى عالى و مهّم ايران است . متاءسفانهبايد عرض كنم هم اكنون ، تاءليفى از ايشان ، در دست نيست .
در آخرين ملاقاتى كه با آقاى آخوند داشتم چون گاهى تابستانها به همدان مى رفتم ،به محضرشان شرفياب مى شدم به ايشان عرض كردم : به من نصيحتى بفرماييد.فرمودند: نصيحت به شما اين است كه تا مى توانيد به كار طلبه ها برسيد؛ به آنهاكمك كنيد و مضايقه نكنيد؛ چون آنها منسوب به امام عصر،عجل اللّه تعالى فرجه ، مى باشند.
حوزه :خصوصيات اخلاقى ، علمى و برخى خاطرات گفتنىاستادانتان را بيان كنيد.
استاد: بنده كه آمدم قم ، 1323 شمسى و 1363 قمرى بود. در نزد حضرت آيتاللّه سيد محمد باقر سلطانى طباطبائى ، رسائل و مقدارى ازرسائل را پيش شيخ احمد مجاهدى ، كه مرد ملايى بود، خواندم . يكى ديگر از اساتيدم ،ميرزا مهدى تبريزى بود كه پيش اين مرد محقق ، قسمتى از سطح ، كفايه ، را خواندم . اينمرد بزرگ انصافا در عبارت فهمى ممتاز است . اين شخصيت اكنونمجهول القدر است .
آن زمان كه من به قم آمده بودم ، زمان آيات ثلاث بود: آقاى حجت و آقاى سيد محمد تقىخوانسارى و آقاى صدر. يكى از خاطرات من مربوط بهسال 64 قمرى و 24 شمسى است كه نماز باران به امامت آيت اللّه العظمى خوانسارىبرگزار شد. آن سال ، باران كم آمده بود و مردم قم ، در مضيقه بودند و ايشان ، نمازمغرب و عشاء را در مدرسه فيضيه مى خواند. نماز تقريبا يك ساعتطول مى كشيد. خيلى با حال نماز مى خواندند. از لحاظ عبادت ، ايشان خيلى ممتاز بودند.عده اى از مردم قم كشاورزان آمدند و گفتند: باران نيامده است و زراعت ما دارد مى سوزد.اوّل ايشان فرمودند، اعلام كردند، اعلاميه زدند تو بازار، كه مردم روزه بگيرند. روزهگرفتيم و روز جمعه حركت كرديم رفتيم طرف خاك فرج كه آن وقتها بيابان بود. آن جانماز خوانديم . مردم قم هم بودند. روحانيون عباها را وارونه پوشيده و پاها برهنه كردهبودند و به همان ترتيب ، مردم قم آمده بودند؛ با لباسهاى وارونه . آن جاقبل از نماز، خطيبى بسيار مبرز، مرحوم آقا محمد تقى اشراقى ، منبر رفتند و صحبت كردندو به مردم گفتند: ما وظيفه داريم نماز بخوانيم ، حالا باران آمد يا نيامد، آن ديگر باخداست . ما مى خواهيم به وظيفه عمل كنيم . به هرحال ، نماز باران خوانده شد و وقت برگشتن ما را مسخره مى كردند كه عباهايتان را جمعكنيد كه گل آلود نشود. آقاى خوانسارى نماز جمعه مى خواندند. روز جمعه آمدند مسجد امام ونشستند و ما هم نشستيم . قبل از اين كه خطبه بخوانند خطاب به آنهايى كه نشسته بودندفرمودند كه : بله ما عوض شديم ؛ خدا عوض نشده است ؛ ما بد شده ايم و... خلاصه آنروز گذشت . دو روز بعدش ، ايشان اعلام كردند فقط طلبه ها روزه بگيرند و فقط طلبهها بيايند. دفعه دوم ، پشت قبرستان حاج شيخ عبدالكريم ،قبل از قم نو، دست راست جاده اراك ، كه آن موقع بيابان بود، نماز برگزار شد. ايندفعه آقاى خوانسارى خيلى منقلب بودند. نماز ايشان كه داشت تمام مى شد، ابرها پيداشدند. خلاصه قبل از اين كه بر گرديم ، وارد بشويم به قم ، باران شروع شد.بارانى آمد كه دوباره همان كشاورزها آمدند گفتند: بس است ديگر، ممكن استسيل بيايد.
در اين جا به دو قضيه ، در ارتباط با حضرت آيت اللّه العظمى خوانسارى ، اشاره مىكنيم :
1. در موقعى كه حضرت آيت اللّه حاج سيّد محمّد تقى خوانسارى ، رضوان اللّه عليه ،تصميم به خواندن نماز باران ، به شرحى كه گفته شد، گرفتند، از قرارى كه در آنهنگام شنيده شد، آيات عظام : سيد محمّد حجّت و آقاى صدر، به ايشان پيغام دادند: ما همحاضريم در نماز باران شركت كنيم . ايشان ، در پاسخ آن پيغام فرمودند:
نه ، شما شركت نكنيد. من نماز باران را مى خوانم اگر خداوند دعاى ما را مستجابكرد و باران آمد، مردم آن را به حساب همه روحانيت مى گذارند و موجب عزت و عظمتروحانيت مى شود، ولى اگر باران نيامد مردم اين را به حساب من مى گذارند؛ امّا واقعيت ووجهه شما محفوظ مى ماند. بگذاريد اگر طعنه اى به وجهه كسى وارد شد آن من باشم ووجهه و موقعيت شما محفوظ بماند.
2. از جمله موضوعاتى كه از آيت اللّه خوانسارى با چشم خود ديدم اين بود كه : ما چندنفر خدمت ايشان مى خواستيم شرفياب شويم نزديكمنزل ايشان كه رسيديم ، ديديم ايشان از جايى دارند به طرفمنزل مى آيند به در منزل كه رسيدند، سائلى سر رسيد و به ايشان عرض كرد كه منپيراهن ندارم . آقا وارد اطاق شد. ما هم پشت سر ايشان وارد اطاق شديم . ديديم قباى خودرا از تن بيرون آوردند. بعد پيراهن را از بدن در آوردند و به آنسائل دادند و سپس قباى خود را پوشيدند همان طور بدون پيراهن نشستند و به كار مردممى رسيد و به سؤ الات ما پاسخ مى دادند.
اما، آقاى حجّت ، من در درس ايشان خيلى شركت مى كردم . درس آقاى حجّت ، در آن زمان درقم ممتاز بود.
آقاى حجّت استاد بزرگى بودند؛ خيلى خوش بيان بودند. در درس گفتن سليقه خوبىداشتند؛ مطالب را دسته بندى مى كردند. دسته بندى مطالب به گونه اى بود كهنوشتنش خيلى راحت بود. روش آن مرحوم بايد براى ما درس باشد كه مطالب را تنظيمكنيم ؛ مثلا، بيع فضولى كه مى گفت ، از آن جا كه در بيع فضولى چند تا مبناست :مبناى شيخ انصارى ، مبناى آخوند خراسانى از حاشيه آخوند بر مكاسب استفاده مى شود مبناى سيد محمد كاظم يزدى ، مبناى مرحوم شيخ محمد حسين كمپانى اصفهانى و مبناى خودش ،به طورى تنظيم مى كرد كه انسان تعجب مى كرد از اين بيان و دسته بندى . درس را بهاين ترتيب مى گفت و مقتضاى مبناى هر كس را در مساءله ، بيان مى كرد. يا مثلا در صحت ونفوذ در اجازه ، در كشف و در نقل .
نكته اى كه مى خواستم عرض كنم ، آن روزى كه ايشان در آستانه احتضار قرار گرفتهبود، رفتم منزل ايشان ، نزديك مدرسه حجتيه بود. من تو حياط بودم . تو اطاق ،اشخاص ديگر بودند. اشخاص ناراحت بودند و يك نفر آمد گفت : براى ايشان ، مقدارىتربت سيد الشهداء (ع ) آوردند، تربت را با آب قاطى كردند، تا ايشان بخورند،ايشان هم برداشت و نزديك لبش آورد و گفت : آخرزادى من الدنيا تربت الحسين .
و آن گاه نوشيد و اشهد ان لا اله الااللّه را گفت و رو به قبله ، به جوار حقپيوست .
بعد از آن ، يكى از اساتيد مهم ما، آقاى سيد محمد داماد (ره ) است . بنده دوازدهسال ، در فقه و اصول به درس آقاى داماد رفتم . چند نفر بوديم در حوزه ، بهشاگردان داماد معروف بوديم . ايشان ،مرد بسيار دقيقى بود. دقت نظر ايشان ، انصافا،خيلى خوب بود. در تربيت شاگرد و عنايت به شاگرد هم ممتاز بود. نوشته هايى ازدرس آن مرحوم ، دارم . من درسهاى ايشان را مى نوشتم ؛ بعدا خدمت ايشان مى دادم ؛ مطالعهمى كردند و با دقت در حاشيه اش يك چيزهايى مى نوشتند كه اكنون وقتى نگاه مى كنم ،براى من يك يادگار مهمّى است .
در تواضع ، اخلاص و ساده زيستى ، كم نظير بود. اين را فراموش نمى كنم ، يك روزدرس مى گفتند، در مساءله وضو به اين جا رسيدند كه در موقع گرفتن وضو، بايدانسان خودش آب بريزد و خودش وضو بگيرد، كسى كمك نكند. البته كمك هم مراتب دارد.بعضى مراتبش ، باطل مى كند، بعضى مراتبش مكروه است . روايتى خواندند ازمسائل : حضرت امام رضا، عليه الصلوة والسلام ،وارد شد، در مجلس ماءمون، ماءمون داشت وضو مى گرفت . حضرت امام رضا(ع ) به ماءمون فرمودند: لا تشركباللّه يا اميرالمؤ منين اين كلمه را كه ايشان خواندند، كه حضرت رضا به ماءمون ،اين جورى گفته ، فرمود: اين حديث ، ممكن است سندا مخدوش باشد. مخدوش هم هست ، چون مانداريم در روايت صحيح كه ائمه (ع ) به بنى عباس و خلفاى جور، اميرالمؤ مين گفتهباشند و اگر در يك جا داشته باشيم ، سند ضعيف است . آن جا بحث اين كلمه اميرالمؤمين ايشان را منقلب كرد به طورى كه به شدت گريه كرد و آن روز نتوانستدرس بگويد. وضع طورى باشد كه امام رضا (ع )، به ماءمون بگويد اميرالمؤ منين !اخلاصش را دارم مى گويم كه آن روز با گريه اش همه را منقلب كرد؛ نتوانست درسبگويد. عبايش را بر سرش گرفت و جلسه درس را ترك گفت .
خلاصه ، دوازده سال هم بنده پيش ايشان درس خواندم . از جمله كسانى كه باز پيش ايشاندرس خواندم ، آقاى علّامه طباطبائى بود كه پنجسال بنده به درس اسفار ايشان رفتم . البته چگونگى آقاى علّامه طباطبائى از لحاظاخلاق و تربيت شاگرد، معلوم است .
يكى از اساتيد بزرگ ما حضرت آيت اللّه العظمى بروجردى بود. بعد از اين كه چندسالى ، كه مقدارش دقيق يادم نيست ، آقايان ثلاث : آيات عظام : حجت و خوانسارى و صدر،حوزه را اداره مى كردند، آقاى بروجردى هم از علما و فقهاى بزرگ و معروف بود و دربروجرد زندگى مى كردند. روزى براى معالجه نقاهتى كه داشتند به تهران تشريفآوردند و در بيمارستان فيروز آبادى بسترى شدند.
علماء اطلاع پيدا كردند و عيادت كردند و نامه هايى نوشتند و رفت و آمدهايى انجام شد. آنوقت از ايشان تقاضا شد به حوزه علميه قم تشريف بياورند و ايشان هم پذيرفتند.
يادم هست كه با استقبال شايانى كه آقايان ثلاث هم بودند ايشان وارد قم شدند. بعداز ورود، درس فقه شروع كردند. اوّلين كتابى كه شروع كردند اجارهبود.
مناسب است اين جا، دو تا نكته را عرض كنم : يكى ، اهميّت فقه . البته مى دانيم علماء وفقهاى بزرگى در عالم تشيّع به وجود آمدند كه اينان ، هميشه وزنه بزرگى در عالماسلام بوده اند. اين براى خاطر اين است كه به فقه ، در اسلام ، اهميّت زيادى داده شدهاست .
پيغمبر اكرم (ص ) فرمودند:
فقيه واحد اشد على ابليس من الف عابد.
يك فقيه ، وجودش بر شيطان از هزار عابد سنگين تر است .
به خاطر اين كه وجودش در اجتماع ، مؤ ثرتر است . حضرت كاظم ، عليه الصلوةوالسلام ، فرموده اند:
انّ المؤ منين الفقهاء حصون الاسلام كحصن سور المدينة لها.
مؤ منين فقهاء دژهاى اسلامند. همچنانكه ديوارهاى يك شهرى ، آن شهر را حفاظت مى كند.
و نيز حضرت كاظم ، عليه الصلوة و السلام ، فرمودند:
اذا اراد اللّه بعبد خيرا، فقهه فى الدين و زهده فى الدنيا.
هنگامى كه خدا مى خواهد نسبت به يك بنده اى خير پيش بياورد [آن بنده را منشاء خير قراربدهد]او را در دين فقيه و نسبت به دنيا هم زاهد و بى اعتنا مى گرداند.
اين قبيل احاديث كه فراوان است ، اهميّت فقه را مى رساند.
نكته دوم اين كه : با كمال تاءسف ، حوزه هاى ما طورى شده اند كه ديگرمثل سابق ، فقهاى بزرگ را نمى پرورند. شاهدش ‍ اين است كه مى بينيم در شهرهاىايران فقهايى بوده اند كه از دنيا رفته ، خلاءى به وجود آمده و جايگزين نداشته وندارند؛ مثلا، آيات عظام شيخ بهاءالدين محلاتى در شيراز، آخوند ملاعلى در همدان ، درغرب ،وزنه اى بودند؛ در تهران ، آيت اللّه سيد محمد هادى ميلانى ؛ در اهواز، آيت اللّهسيد على بهبهانى ؛ در اصفهان ، آقاى خراسانى و آقاى خادمى خوب الا ن سه چهار نفراز آياتى كه در سنين بالا هستند، پيرمردانى هستند، وجود دارند، اگر دهسال ديگر، بيست سال ديگر خدا به آنها سلامتى بدهد از دنيا بروند، آيا جايگزيناين شخصيتها را ما داريم ؟ بايد در اين مورد فكرى بشود. اساسا بايد در حوزه طبقهبندى بشود. 50 نفر، 100 نفر، از افرادى مستعدند از لحاظ ذوق و قريحه و استعداد وصلاحيت اخلاقى ، شناخته بشوند و تحت نظر مربيان صالحى اداره بشوند و هيچمسافرتى و كارهاى ديگرى نداشته باشند؛ از لحاظ وضع اقتصادى هم صددرصد تاءمينباشند، تا بعد از بيست سال ، هر كدامشان يك وزنه اى باشند، يك فقيهى باشند.
خلاصه ، اين موضوع مهمّى است كه عرض كردم ، ممكن است بعدا اگر لازم شد توضيحبيش ترى بدهم . آقاى بروجردى ، رحمة اللّه عليه ، در فقه ، خصوصياتى داشتند، اينجا به ياد دو سه تا بيت شعر از بحرالعلوم افتادم در اول درّه ايشان مىگويند: