مصاحبه با استاد، آيت اللّه سيد عزالدين زنجانى ⁽⁶⁸⁾ 
(بخش نخست )
آنان كه سرى در معقول و منقول دارند، آيت اللّه سيد عزّالدين زنجانى را خوب مى شناسند.فقيهى بلند مرتبه و فيلسوفى متبحّر، مدرّس متون فلسفى و نقّاد آراء فقهى و اصولى .
عارفان و صاحبدلان نيز، بر مقام والاى وى و والد بزرگوارش ، مرحوم آيت اللّه ميرزامحمود زنجانى واقفند. جويندگان اسرار قرآنى و رموز فرقانى را، جلسات تفسير آيتاللّه زنجانى ، منبع فيض و شيفتگان معانى و دلدادگان حديث دوست را، حلقه درس مثنوىاستاد، محفل انس بود و هست كه گم شده خويش را در آنمحافل و مجالس مى جستند و مى جويند. دليران و مبارزان تاريخ مبارزات صدساله اخيرايران هم ، با جايگاه بلند خاندان امام جمعه زنجان آشنايند. هنوز خاطره مبارزات قاطع وسازش ناپذير امام جمعه و فرزند دليرش در ياد كهنسالان وعاقل مردان خطه زنجان زنده است .
در جاى جاى قيام پانزده خرداد، به رهبرى امام امّت ، حضور آيت اللّه زنجانى را مى توانديد؛ چه همراه بزرگانى چون آيت اللّه شهيد مطهرى در سيهچال رژيم و چه با امضاها در پاى اعلاميّه ها، براى تشجيع مردم يا افشاى رژيم .
از آن جايى كه آيت اللّه زنجانى فقيهى است آشنا به فلسفه ، اخلاق ، عرفان ، تفسير ومسائل سياسى و اجتماعى ، براى حوزه ها سخنى رهگشا و پيامى درس آموز دارد. دستاندركاران مجلّه با شناختى كه از استاد دارند و از موقعيّت وى در حوزه علميّه مشهد آگاهند،اين شماره و شماره آينده را به مصاحبه با آن بزرگوار اختصاص دادند، تا از رهنمودهاىاستاد، بهره اى بايسته دستگير خوانندگان شود.
استاد، در اين گفت و گو از مقوله هاى گوناگون سخنانى سنجيده و پربار گفته است .راه افراط و طريق تفريط به كنار نهاده و اعتدال را در همه آموزشها و پرورشها توصيهكرده است . در اكثر زمينه ها، تصفيه و بازنگرى را سفارش مى كند. متون فلسفى را بهبازنگارى ،نيازمند مى داند و دروس حوزوى را به تخصّصى شدن مفتقّر.
استاد، طرحهاى نو، همگام با مقتضيات زمان و نيازهاى عصر را در هر موردى ضرورى مىشمارد، امّا در هيچ يك از آنها، هدف را بى تحقق اخلاقيات و آفرينش انسانى الهى برآوردهنمى بيند.
آرزومند است روزى ، مبانى عرفان و فلسفه از ميان متون قرآنى و نصوص روايى ، كهمعتقد است در آن زياد وجود دارد، بيرون كشيده شود و جاى پاى فلسفه و عرفان ، در متناحاديث و آيات نشان داده شود، تا آنان كه سرجدال با فلسفه و عرفان دارند، دريابند كه هر آنچه معرفت و شناخت است رشد در ديندارد و سر نخ در آيين !
استاد، كتابهاى اخلاقى و تربيتى را هم بى نياز به اصلاح و تزكيه نمى بيند وآفتهايى نظير پا گرفتن جدايى دين و سياست را از انحرافهايى مى داندكه در كتابهاى اخلاقى و تربيتى مسلمانان پيدا شده است و رهايى از آن را در گرواصلاح منابع تربيتى مى داند.
مطالعه مصاحبه با استاد، گوشه هايى از اين بايدها را به خوانندگان خواهد نمود واصلاحات مورد نياز را نشان خواهد داد. اميد كه همه از سخن استاد پند گيريم و درسآموزيم .
حوزه
حوزه :با تشكر از فرصتى كه به شاگردانتان داده ايد تاواسطه خير شوند و از احوال و آراى حضرت عالى براى طلاب و ديگران پژوهندگان ،راه و تجربه اى را نشان دهند. ابتداء مطابقمعمول ، اوّلين ، سؤ ال را از شرح زندگى و دوران تحصيلى شروع مى كنيم ، با اينانتظار كه ما و خوانند گان را از انبوه تجربيات ، خاطرات و اطلاعات اين دوران محرومنسازيد:
استاد: مطابق معمول طلاب زنجان ، تقريبا سطح را در آن شهر، به اتمامرساندم ؛ يعنى رسائل و قسمت عمده مكاسب و مقدار كمى از كفايه . همچنين مقدارى از طهارتشيخ را هم در زنجان ، نزد مرحوم آيت اللّه شيخ حسين دين محمّدى و مقدارى ازاصول را نزد والد مرحوم تحصيل كردم .
در 21 22 سالگى به قم مشرف شدم و در آن زمان هنوز، مرحوم آيت اللّه العظمىبروجردى ، وارد قم نشده بود و آيات سه گانه : مرحوم حجت ، صدر و خوانسارى ، حوزهقم را اداره مى كردند.
در ابتداى ورود به قم ، درس آيت اللّه مرحوم آقاى حجّت ، رفتم و از ابتداى بحثخيار مجلس تا آخر خيارات را، در درس ايشان شركت كردم .همچنين در درس خارج اصول ايشان ، از اوّل تا اواخر استصحاب شركت كردم و نوشته ايندرس را، البته نه به طور كامل ، دارم . بيان ايشان ، بسيار جالب و روان بود. مقدارى همدر درس ‍ اصول آيت اللّه مرحوم صدر، حاضر مى شدم . ايشان بعد از نماز مغرب و عشاءدر مدرسه فيضيه ، خارج اصول تدريس ‍ مى كرد. از جمله حاضران بحث ايشان ، مرحومآقاى سيد حسن مدرس ، و آقاى عبدالحسين حائرى ، نواده دخترى شيخ بودند. حضرت امام ،دام ظله العالى ، در آن وقت ، اسفار مى فرمود كه ازاول در آن شركت كرديم . ايشان در صحن بزرگ ، تدريس مى كرد. درس فلسفه در آنزمان رايج نبود. در آن درس ، آقاى حاج آقا مهدى حائرى ، فرزند آيت اللّه العظمى حاجشيخ عبدالكريم حائرى ، شيخ عبدالجواد اصفهانى ، آقاى شيخ محمّد فكور يزدى و...شركت مى كردند. تعداد شركت كنندگان به ده نفر مى رسيد. من آن درس را، با آقاى حاجآقا مهدى حائرى ، مباحثه مى كردم . يك مقدارى ازمعقول اسفار را هم ، خدمت آيت اللّه حاج شيخ مهدى مازندرانى ، طاب ثراه ، كهمعقول مى فرمود، تلمذ كرديم . ايشان ، مجتهدى بسيار بزرگوار و از شاگردان مرحومشريعت اصفهانى و آقا سيد محمد كاظم يزدى بود. بهمعقول تسلط داشت و خيلى خوب درس مى فرمود. يادم است در آن هنگامى كه شايع بود:فلسفه چه نفعى دارد؟ روزى در تدريس جلد دوّم اسفار، آن جا كه مرحوم صدر المتاءلهين ،خطبه نهج البلاغه را در بحث توحيد صفات عنوان كرده است ؛ ايشان ، كتاب را بست و درددلش باز شد و فرمود:
نمى دانم اينهايى كه با فلسفه مخالفند آيا اين مطالب را به غير فلسفه ، مى توانفهميد؟
بعد از شهريور 1320، سيدنا الاستاد علّامه طباطبائى ، رضوان اللّه عليه ، به قممهاجرت كرد. بنده از ايشان سابقه اى نداشتم . در آن موقع ، مرحوم والد در قم بود.مرحوم والد از شاگردان بسيار خصوصى مرحوم حاج شيخ محمّد حسين كمپانى و موردتوجه و علاقه ايشان بود و با علّامه طباطبائى خيلى صميمى .
ايشان ، به من فرمود:
حتما بايد يك دوره اسفار، پيش استاد علّامه طباطبائى بخوانيد و تكرار بشود.
من خدمت علّامه رفتم و در مدرسه حجتيه ، ابتداء براى سه چهار نفر، درس را شروع كرد وحضرت امام ، دام ظله العالى ، چون ديد كه درس فلسفه ومعقول من به الكفايه هست ، لذا درس فلسفه راتعطيل و درس فقه و اصول ، شروع كرد. يكى ديگر از اساتيدمان ، مرحوم آيت اللّه حاجسيد احمد خوانسارى ، بود. ايشان ، از جمله افرادى بود كه با مرحوم والد، بسيار مرتبطبود. مرحوم والد مى فرمود:
وقتى كه به نجف رفتم و در درس آقا ضياء عراقى شركت كردم ، كسى را نمى شناختم .از ايشان درخواست كردم كه يك نفر از حاضرين را كه علما و عملا خودشان مى پسندد، بهمن معرفى كند كه با ايشان ، مباحثه كنيم . يك روز مرحوم آقا ضياء بهمنزل آمد و همراه ايشان سيّد جوانى با سيماى نورانى (سيد احمد خوانسارى ) بود آقاضياء فرمود: اين آقا، همان فردى است كه شما مى خواستيد؛ علما و عملا جامع است .
مرحوم والد مى فرمود:
در چند سالى كه با ايشان هم مباحثه بودم ، درطول اين مدت ، مكروهى از ايشان نديدم .
يك روز كه مرحوم والد به قم آمده بود، مرحوم آقاى حاج سيد احمد خوانسارى ، طالب ثراه، به ديدن ايشان تشريف آورد. بعد از رفتن ايشان ، مرحوم والد فرمود: آيا از ايشان همدرس مى گيريد؟
عرض كردم : ايشان منزوى است و درس و بحثى ندارند كه من شركت كنم .
مرحوم والد فرمود: حتما بايد از ايشان درس بگيريد. من از موقعيت علمى ايشان خبر دارم .
در بازديد كه خدمت ايشان رفتيم ، مرحوم والد راجع به درس به ايشان پيشنهاد كرد.مرحوم خوانسارى ، بسيار متواضع بود. خواص ، ايشان را كم تر از مرحوم حجّت نمىدانستند؛ امّا ايشان با تواضع فرمود: براى ايشان (اشاره به اين جانب ) احتياجى نيست .ايشان كه درس آقاى حجت مى رود. مرحوم والد فرمود: من بهتر مى دانم كه احتياج دارد وبايد از خدمتتان استفاده كند.
بالاخره ، به هر نحوى بود، ايشان قبول كرد. ما خدمت ايشان رفتيم و ايشان مقالات آقاضياء (استادشان ) را شروع كرد و پيدا بود كه خيلى مسلط است . بسيار نقّاض بود و درباز كردن مطالب ، وارد. در معقول و فلسفه هم كاملا وارد بود.
زياد مى ديدم كه اسفار را مطالعه مى كرد.فضائل و علوم جنبى نيز، خيلى داشت ، مثلا خط خوبى داشت . به تاريخ مسلط بود. و درجنبه عملى و فضائل اخلاقى ، آنچه پيش من خيلى مهم است ، بسيار ضبط لسان داشت . بيشتر ساكت بود، مثل سيدنا الاستاد علّامه طباطبائى ، مگر كسى از ايشان سؤ الى مى كرد.اگر صحبتى مطرح مى شد كه احتمال مى رفت به غيبت منتهى شود، مانع مى شد. ايشان ،در عين قلّت كلام ، بسيار شيرين سخن بود. از مرحوم كمپانىنقل مى كرد كه فرموده بود:
بسيار مواظب افكار و مطالب علمى كه به نظرم مى رسد هستم ؛ به صورتى كهاگر موقع خواب در بستر مطالبى به ذهنم بيايد، بلند مى شوم و مطلب را يادداشت مىكنم .
بعد فرمود:
كسى كه آن طور مطالب علمى را صيد كند و آن گونه قيد كند، به همان مقامى كهايشان از علم رسيد، مى رسد.
راجع به مرحوم آقا ضياء، اعلى اللّه درجته ، فرمود: روزى كه در اثناء درس ايشانفرمود: به اين مطالبى كه از من مى شنويد، با دقت گوش كنيد كه همه آنها متن واقع است!
مرحوم آقاى حاج سيد احمد خوانسارى با لحن متواضعانه فرمود:
من خدمت ايشان عرض كردم ، پس وقتى كه در مطلب خودتانعدول مى فرماييد، در متن واقع عدول مى فرماييد.
بعد كه حضرت آيت اللّه العظمى آقاى بروجردى به قم مشرف شد و بناى درس گذاشت،درس فقه و اصول ايشان ، حاضر مى شديم .اصول را تا اوائل ظن فرمود كه من اغلب آنها را نوشته دارم . فقه را از اجازه شروع كرد،بعد صلوة شروع كرد. بحمداللّه از محضر مبارك ايشان استفاده كرده ايم .
حوزه :در ارتباط با حوزه علميه زنجان كه جناب عالى مقدمات وسطح را در آن جا فرا گرفته ايد، مطالبى را بيان بفرماييد:
استاد: قبل از زمان رضاخان ، اكثر شهرهاى ايران حوزه علميه داشته است و زنجانكه تقريبا ضرب المثل بود. چند نفر از بزرگان در همين حوزه درس خوانده اند؛ از جمله :مرحوم آيت اللّه سيّد يونس اردبيلى ، طلاب ثراه ، كهقبل از مرحوم آيت اللّه ميلانى ، قدس سره ، در مشهد رئيس على الاطلاق بود. ايشان ازشاگردان بسيار برجسته و معروف و مبرّز مرحوم آخوند بود؛ با سواد و فقيهكامل و اهل مبارزه بود. يكى از افرادى بود كه بعد از واقعه مسجد گوهر شاد، تبعيد شد.ايشان ، مدتها و تقريبا بيش تر سطح را در زنجانتحصيل كرده بود و در مواقع مقتضى ياد مى كرد. ديگرى مرحوم آيت اللّه آقاىفاضل لنكرانى ، پدر همين آقاى فاضل ، دامت افاضاته ، بود و سوّمى مرحوم والد كهاز شاگردان (ايشان هم در زنجان از شاگردان مرحوم آخوند ملا قربانعلى بودند) مرحومآيت اللّه نائينى و مرحوم آيت اللّه كمپانى بود. و همچنين آقا شيخ عبدالكريم خوئينى كهخودآموز كفايه هم دارد. يكى هم آيت اللّه شيخ حسين دين محمّدى كه ايشان جزء تلامذه مرحومآخوند و مجاز از طرف ايشان ، و استاد رسائل و مكاسب بود. و نيز آيت اللّه آقا ميرزاعبدالرحيم فقاهتى بود كه از شاگردان دوره اوّل درس مرحوم آخوند و صاحب كتابى درقضاست و افراد ديگرى هم مانند: مرحوم آقا ميرزا ابراهيم حكيم و آقا ميرزا مجيد حكيم ، كهفلسفه و رياضيات تدريس مى كردند، بودند. زنجان ، هشت مدرسه دارد و ازاردبيل و اطراف ، براى درس خواندن به آن جا مى آمدند. همه اين مدرسه ها طلبه هاىفاضل داشت . مسلما تبريز هم حوزه داشته است . و سالهاى متمادى ، كاشان هم حوزه داشت ،مرحوم نراقى آن جا بوده است . و اصفهان قبل از شيخ انصارى ، مانند نجف بود. رضاخانكه آمد اينها را از ميان برد. از ميان اين مدرسه ها، از همه مهم تر مدرسه معروف بهمدرسه يا مسجد سيّد است كه مراد، جدّ اعلاى ما، مرحوم آيت اللّه سيد محمّد مجتهد بود كه بافرقه بابيّه جنگيد و بالا خره با فتواى ايشان ، محمّد على باب كه داعى سيد على محمّدباب بود، كشته شد. بحمداللّه درس و بحث و اقامه نماز جمعه و جماعت در آن ترك نمىشود.
حوزه :خصوصيات و امتيازات هر كدام از آيات و مراجع ثلاثه رابفرماييد:
استاد: هر سه اين بزرگواران را كاملا از نزديك مى شناختم . هر كدام ، از مقامعالى فقاهت برخوردار بودند و امّا روش ‍ سياسى اين بزرگواران : روش سياسى مرحومآقاى حجت ، ظاهرا سنخ روش آقا سيد محمد كاظم طباطبائى بود؛ و يامثل روش مرحوم آقا سيّد ابوالحسن اصفهانى ، خيلى به كارهاى سياسى كار نداشت . بيشتر به همان درس و بحث مى پرداخت . حتى در بحث صلوة ، صلوة جمعه را ذكر نكرد واصلا وارد بحث نشد و صحبتى پيرامون آن بيان نداشت .
امّا مرحوم آقاى سيّد محمد تقى خوانسارى به عكس ، ايشان بينى و بين اللّه جامع بود.كرارا از مرحوم والد، تعريف ايشان را چه در ايامتحصيل نجف و چه بعد از مهاجرت به قم ، شنيدم . امام ، حفظه اللّه ، به نماز ايشانبسيار مقيد بود و مرتب حاضر مى شد. مرحوم والد،نقل مى كرد:
تنها كسى كه مى توانست در درس مرحوم آقا ضياء روى مطلبش تكيه كندو بايستد،ايشان بود كه اشكال مى كرد و با مثالهاى عرفى ، آنچنان مطالب خود را در برابراستاد مجسم مى كرد كه اغلب حاضران جلسه درس مى خنديدند و اين وضع خوش آيندمرحوم آقا ضياء نبود.
وقتى كه جنگ عراق و انگليس پيش آمد، ايشان به صف مجاهدين پيوست و با انگليس واردجنگ شد. انگليسى ها، ايشان را به اسارت به هند بردند و ايشان بعد از برگشتن ، دچاركسالتى شده بود. ايشان بسيار با تقوا بود، با تقواى بدون تكلف كه نماز استسقاىايشان هم ، خيلى معروف است . اين نماز و استجابت دوّم جهانى در قم بودند، گرديد ونقل شد كه گفته بودند: از كشيشتان درخواست كنيد كه به پيروزىكامل ما دعا كند!
و امّا مرحوم آيت اللّه صدر: ايشان نيز از جمله زعماى حوزه بود كه معتقد بود بايد در امورسياسى اقدام جدّى بشود و بايد در امور، دخالت كرد و بايد به فكر اصلاح امور حوزهبود و در سياست دخالت كرد. امّا اين حرفها، آن موقع هيچ خريدار نداشت . حتى افرادى كهاين گونه بودند، قدرى خلاف حوزه اى و به روشنفكر و متجدد، معروف مى گرديدند.واقعا اين انقلاب ، بزرگ ترين خدمت را به حوزه ها كرده است . شما اكنون نمى توانيدوضع آن زمان را باور بكنيد؛ چنانچه آن روز هم كسى تصور اين چنين وضعى را نمى كردكه اين گونه واقعيتها مطرح شود.
مرحوم آقاى صدر، طاب ثراه ، از نجف با مرحوم والد رفيق بود. يادم است در يك جلسه اى، صحبت از ماده تاريخ بود، مرحوم صدر، فرمود: من راجع به مرحوم والدم اين ماده تاريخرا گفتم : و فى الخلد اسماعيل طاب له الصّدر كه اين مطابق تاريخ وفات ايشان است .
مرحوم آقاى صدر، طاب ثراه ، شاعر قوى بود، اشعار روى سنگ قبر مرحوم آيت اللّه حاجشيخ عبدالكريم ، از ايشان است :