بخش های کتاب

بـعـضـى اصـحـاب مـا در دعـا گفته اند: خدايا ازفقر و كمى به تو پناه مى بريم گفته شده است كه مقصود از فقر در اين جا كه از آن به خدا پناه برده شده , همان فقر نفس است كه شخص مبتلا به آن خـود را بـه كـفران نعمتهاى خدا و فراموشى ياد اومى كشاند و باعث مى شود كه براى رفع نياز وتـهـيـدسـتـى خود, دست به كارهايى بزند كه به آبروو دين او لطمه مى رساند مراد از كمى , كم صـبـرى يـا كـمـى تـعـداد و نفرات است در خبر است كه پيامبر(ص ) از فقر به خدا پناه برده و در خـبـرى ديـگـر آمده كه فرمود: فقر افتخار من است و من به آن بر ديگر پيامبران مى بالم در جمع وسـازش مـيـان اين دو خبر گفته شده است فقرى كه پيامبر(ص ) از آن به خدا پناه برده , نياز به مـردم وروزى كـمـتر از كفاف است و آن فقرى كه به آن مى بالد فقر و نياز به خداى متعال است از ايـن جـهـت , ايـن فـقـر مـايـه مـبـاهات او بر ساير پيامبران است , با آن كه آنها نيزازاين جهت با آن حضرت شريكند اين است كه يكتاپرستى پيامبر(ص )و ارتباطش با بارگاه الهى و انقطاعش به او در حـدو مـرتـبـه اى بـود كه هيچ كس به پاى ايشان نمى رسيد بنابراين , فقر رسول اكرم (ص ) به خدا, كاملتر و تمامتر از فقر ديگر پيامبران بوده است .

كـرمـانـى در شـرح بـخـارى در ذيـل ايـن فـرمـايـش پـيـامـبـر(ص ) كـه خدايا از فقر به تو پناه مى برم ,مى گويد: اين جمله و آيه ((ان ترك خيرا)) كه به معناى مال و ثروت است و نيز اين مطلب كه رسول خدا(ص ) در كاملترين وضع معيشتى خود رحلت كرد زيرا به سبب غنايمى كه خداوندبه او عطا فرموده بود, در حال توانگرى به سرمى برد و همچنين به اين دليل كه غنى وتوانگرى وصف حـق اسـت هـمـه دلـيل بر برترى دارايى و توانگرى است حديث : ((بيشتر اهل بهشت فقرايند)) از واقعيت خبر مى دهد, چنان كه گفته مى شود: بيشتر مردم دنيا را فقرا تشكيل مى دهند اما اين كه رسـول خـدا طـيبات وخوشيهاى زندگى اين جهان را ترك كرد, علتش اين است كه نخواست در همين دنيا به طيبات وخوشيهاى زندگى دست يابد.
ديگران جواب داده اند كه حديث ((بيشتراهل بهشت فقرايند)), اشاره به اين دارد كه علت ورود به بـهـشـت فقر است و رها كردن طيبات دنيا از سوى پيامبر دليل بر برترى فقر است وپناه بردن آن حضرت از فقر به خدا با پناه بردن آن حضرت از توانگرى به خدا تعارض دارد ودر اين كه مال خوب و بـلـكه برتر است , بحثى نيست و رسول خدا در هنگام وفات زرهش گروبود و غناى خداى تعالى نيز به معناى ديگرى است (پايان سخن كرمانى ).
اكـثـرا مـعتقدند كه كفاف بر ثروت و فقر,هردو, فضيلت دارد, زيرا از آفات و پيامدهاى سؤ اين دو مبراست بعيد نيست كه اين نظردرست تر باشد.
يـكـى از عـلـمـا گـفـته است : همه اينها درست است , اما اصل سؤال كه توانگرى برتر است يافقر همچنان به قوت خود باقى است , زيرا بحث در جايى است كه شخصى يكى از اين دو وضع راداشته بـاشد درباره چنين كسى كدام يك از فقر وتوانگرى بهتر و افضل است گفته شده است اين سؤال كه كدام يك برتر است , سؤال درستى نيست , زيرا احتمال دارد كه يكى از آنها كاردرست و شايسته كـنـد و ديگرى نكند كه در اين صورت او بهتر و برتر است بنابراين , سؤال اين است كه اگر يك نفر فقير با يك نفر توانگر هردو از نظر عمل صالح و شايسته اى كه انجام مى دهند يكسان باشند, در آن صورت كدام يك نزد خدا منزلت بيشتر و برترى دارند؟
به همين دليل گفته شده است كه صورت مساله درباره فقير ناآزمند و ثروتمند غير ممسك است چه ,روشن است كه فقير قانع از توانگر بخيل بـرتـر وبرعكس , توانگر بخشنده از فقير آزمند وحريص برتر است اين عالم مى گويد: هر چيزى كه وسـيـله براى چيز ديگرى باشد و مقصود بالذات نباشد, براى آن كه فضيلت و برتريش معلوم شود, بـايـد آن را بـا هـدفى كه از آن دنبال مى شود در نظر گرفت بنابراين , مال و ثروت به خودى خود مـذمـوم و بر حذر داشته شده نيست ,بلكه اگر مانع انسان و خدا شود نكوهيده است عكس آن نيز صادق است اى بسا توانگرى كه مال و ثروتش او را از خدا باز نداشته و اى بسافقيرى كه تهيدستى و فقرش او را از خدا غافل كرده و باز داشته است .

او مـى گويد: البته اگر جنبه اكثر و غالب را درنظر بگيريم , شخص فقير از خطر دورتر است ,زيرا فتنه و خطر ثروت , بدتر از خطر فقر است .

يـكـى ديـگـر از عـلـمـا گـفـتـه اسـت : عـلما در اصل اين مساله اختلاف كرده اند, بعضى فقر را تـرجـيـح داده انـد, بـرخـى تـوانـگـرى و ثروت را و برخى هم به مقدار كفاف را همه اينها خارج از مـحـل اختلاف است و آن اين است كه كدام حالت براى بنده نزد خدا بهتر و برتر است , تا آن وضع و حـال را كـسـب كـنـد و در پيش گيرد آيا كم داشتن مال و ثروت بهتر است , تا دلش را از عوامل بـازدارنـده از ياد خدا فارغ گرداند و لذت مناجات رابچشد و غرق در كسب مال و ثروت نشود, تا درروز قـيـامـت از زحـمـت حـسـابـرسى طولانى آسوده شود؟
يا پرداختن به كسب مال و ثروت بـهـتـراسـت , تـا بـا نـيـكى كردن و رسيدگى به نيازمندان برقرب و منزلت خود نزد خدا هر چه بيشتربيفزايد مضافا بر اين كه , مال و ثروت ورسيدگى و احسان به مردم نفع متقابل هم دارد.
او مـى گـويـد: در اين فرض , البته روشى كه پيامبر(ص ) و جمهور اصحاب آن حضرت برگزيدند, يعنى كم داشتن از مال و منال دنيا ودورى از زرق و برق آن ترجيح دارد يك فرض ديگر هم مى ماند و آن اين است كه كسى بدون كار و زحمت , يعنى از طريق مثلا ارث و سهم غنيمت , به مال و ثروتى از دنـيـا دست يابد دراين صورت , آيا بهتر است كه اين شخص تمام مال و ثروت خود را در راههاى احـسـان و خـيـرمصرف كند, به طورى كه چيزى براى خودش باقى نماند يا به سرمايه گذارى و بهره بردارى ازآن بپردازد تا سود مضاعف برد؟
او مى گويد:اين مورد نيز همانند دو قسم اول است .

ابـن حـجـر مـى گـويـد: ايـن وضـع اقتضا مى كند كه اموال خود را ببخشد, تا حدى كه به حالت كفاف برسد و اگر به اين روش ادامه دهد, چنانچه ثروتى دوباره به دست آورد, زيانى نمى بيند واما ايـن ادعـا كـه جـمهور صحابه تنگدست و زاهدبودند, درست نيست , زيرا آنچه از وضع و حال آنان شـهرت دارد, اين است كه آنان بعد ازفتوحاتى كه خداوند نصيبشان كرد, بر دو قسم بودند عده اى ثروتى را كه به دست آوردند نگه داشتند و با انجام كارهاى نيكوكارانه و رسيدگى به مردم و كمك مـالـى بـه نـيازمندان به خدا تقرب مى جستند و در عين حال از غناى نفس برخوردار و از حرص و آزمـنـدى بـه دور بـودنـدعـده اى هـم به همان روشى كه پيشتر داشتند,ادامه دادند و از غنايم و رهاوردهاى فتوحات چيزى براى خود باقى نمى گذاشتند اين عده اندك شمار بودند.
اخـبـار متعارضى در اين باب وجود دارد ازجمله مواردى كه در آن ترديد است و جاى بحث دارد, مورد كسى است كه هيچ ندارد وكاملا تهيدست است چنين كسى بهتر است كه براى حفظ آبروى خود و محفوظ ماندن از ذلت و خوارى سؤال , دنبال كسب درآمد رود يا اين كه صبر كند تا خداوند غير از طريق سؤال , درى به رويش بگشايد (پايان گفتار ابن حجر).
بـه نـظر مى رسد, مقتضاى جمع و سازش ميان اخبارى كه در اين زمينه داريم , اين است كه فقرو ثروث هر يك به نوبه خود نعمتى الهى است كه خداوند با توجه به مصلحت كامل افراد, به آنان يكى از ايـن دو نـعمت را ارزانى مى دارد وبنده وظيفه دارد كه در هنگام فقر و تهيدستى شكيبا و بلكه سـپاسگزار و شاكر باشد و اگر هم خداوند مال و ثروتى به او بخشيد, سپاسگزارباشد و به مقتضاى آن عـمـل كـند بنابراين , بايد به مقتضاى هر يك از فقر و توانگرى عمل كردالبته غالبا فقير شكيبا, ثوابش بيشتر از توانگرشاكر است اما مراتب احوال هر يك كاملا با هم متفاوتند و نمى توان درباره هر يك از دو طرف ,حكم كلى صادر كرد پيداست كه بسنده كردن به مقدار كفاف سالمتر و كم خطرتر از طـرفـيـن آن ,يـعـنى فقر و توانگرى , است به همين دليل دربيشتر دعاها كفاف خواسته شده و پـيـامبر(ص )آن را از خداوند براى خاندان و عترتش مسالت كرده است بحث كاملتر در اين زمينه , به خواست خدا, در كتاب مكاسب خواهد آمد.

نكوهش فقر.