باب پنجاه و سوم

در مدح جود و سخاوت

السَّخاءُ مِنْ اَخْلاقِ الاْنْبِياءِ وَهُوَ عِمادُ الاْيمانِ وَلا يَكُونُ مُؤْمِنٌ اِلاّ سَخِيّاً وَلا يَكُونُ سَخِيٌّ اِلاّ ذايَقين وَهِمَّة عالِيَة لاَِنَّ السَّخاءَ شُعاعُ نُورِ الْيَقينِ ، وَمَنْ عَرَفَ ما قُصِدَ هانَ عَلَيْهِ ما بَذَلَ .

وَمِنْ عَلاماتِ السَّخاءِ أنْ لا تُبالِىَ مَنْ اَكَلَ الدُّنْيا وَمَنْ مَلَكَها ، مُؤْمِنٌ أوْ كافِرٌ ، عاص أوْ مُطيعٌ ، شَريفٌ أوْ وَضيعٌ .

قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله) : السَّخِيُّ قَريبٌ مِنَ الله ، قَريبٌ مِنَ النّاسِ ، قَريبٌ مِنَ الجَنَّةِ بَعيدٌ مِنَ النّارِ ، وَالْبَخيلُ بَعيدٌ مِنَ اللهِ ، بَعيدٌ مِنَ النّاسِ بَعيدٌ مِنَ الجَنَّةِ قَريبٌ مِنَ النّارِ .

( وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالاً مَعَ أَثْقَالِهِمْ ) . وَقالَ النّبيُّ (صلى الله عليه وآله) : يَقُولُ اللهُ : ابْنَ آدَمَ مُلْكي مُلْكي وَمالي مالي ، يا مِسْكينُ اَيْنَ كُنْتَ حَيْثُ كانَ الْمُلْكُ وَلَمْ تَكُنْ ؟ وَهَلْ

فَقَدْ قالَ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ (عليه السلام) : ما قَدَّمْتَ فَهُوَ لِلْمالِكينَ ، وَما اَخَّرْتَ فَهُوَ لِلْوارِثينَ ، وَما مَعَكَ فَما لَكَ عَلَيْهِ سَبيلٌ سِوَى الْغُرورِ بِهِ . كَمْ تَسْعى في طَلَبِ الدُّنْيا وَكَمس تَرْعى ؟ اَفَتُريدُ اَنْ تُفْقِرَ نَفْسَكَ وَتُغنِىَ غَيْرَكَ ؟ !

امام صادق (عليه السلام) در اين فصل به يكى از مهم ترين فضائل اخلاقى و صفات ملكوتى و حقيقتى كه مصدر و منشأش حضرت ربّ الارباب است يعنى سخاوت اشاره مى كنند .

امام مى فرمايد : سخاوت از اخلاق انبياء الهى است و آن ستون و تكيه گاه ايمان است ، و چون سخاوت اقتضاء ايمان است ، پس مؤمنى نيست مگر اين كه سخى است ، و كسى سخاوت ندارد مگر اين كه صاحب يقين به حقايق الهيّه است و همّتش اعلاّ همّت مى باشد ، سخاوت و كرم لباس و شعاع نور يقين است ، و هر كس آگاه شود كه مقصد از سخاوت رسيدن به مقام قرب و لقا و وصل حضرت اوست امر سخاوت براى او بسيار آسان مى شود ، در حديثى از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) آمده : سخاوت و كرم جبلى و فطرى و طبيعى عاشقان خداست ، كه هر چه ربط به مبدأ بيشتر باشد رابطه انسان با امور ماى كه مايملك اوست كمتر است ، چرا كه سخى آنچه دارد از خدا مى داند و به اين معنى باور و يقين دارد و صرف آنچه در دست اوست براى او در راه محبوب سخت و مشكل نيست .

سخاوت بر چيزى واقع مى شود كه محبوب و معشوق انسان است نه اشيائى

كه انسان لازم ندارد و به آنها دلبستگى نيست چنان در قرآن آمده :

در اينجا بسيار مهّم است كه حضرت صادق (عليه السلام) مى فرمايد اقلّ مرحله سخاوت بذل مال دنياست ، و اين جمله به خاطر اين است كه اكثر مردم غرق در عشق به مال و منالند و چون چيزى در راه خدا بدهند تصوّر مى كنند كار بسيار بزرگ و مهمى كرده اند در حالى كه اينطور نيست چون امور مادى نسبت به امور معنوى امرى ناچيز است ، پس عمل در امور مادى هم در مقابل امور معنوى مسئله مهمّى نيست اين است كه بذل مال اقلّ سخاوت و بذل جان در راه خدا سخاوت اعظم و بالاترين كار در اين عالم است .

سخاوت انبيا

نياز انسان در تمام شئون حيات و رسالت و نبوّت انبياء گرام حق و سفيران پاك پروردگار نيازى فطرى و ضرور است .

اگر پيامبران الهى مبعوث به رسالت نمى شدند اثرى از سعادت دنيا و آخرت براى احدى نبود .

اگر رسولان خدا در فضاى حيات انسانى كه تجلّى نمى كردند ، آثارى از ارزش هاى واقعى در عرصه زندگى ديده نمى شد .

خداوند مهربان از باب عنايت و لطف و عشق و محبت به انسان و براى اينكه اين موجود زمينى تبديل به موجود ملكوتى و آسمانى شود و از وجود او منبعى از خير و بركت بوجود آيد ، پاك ترين و عاقل ترين و نيكوكارترين و دلسوزترين انسانها را به نام پيامبر و رسول مبعوث به رسالت كرد .

1 ـ آل عمران (3) : 92 .

اين بزرگواران در بين جوامع بدون كمترين چشم داشت براى نجات انسان از مهالك در كمال سخاوت وجود به فعاليّت پرداختند .

آنان در بين مردم به خاطر رضاى محبوب و خوشنودى حضرت دوست از بذل هيچ برنامه اى كه در راه رشد انسان بود دريغ نكردند .

آنان از محصول كوشش مادى خود كه در جهت كشاورزى يا دامدارى ، يا صنعت و يا تجارت بود ، براى هدايت انسان مايه گذاشتند .

آنان از خرج كردن دانش خود به هر صورتى كه ممكن بود دريغ نورزيدند ، آنان از بذل زحمت و كوشش و فعاليّت ، در حاليكه براى آنان مشقّات و رنج هاىسختى از پى داشت اغراض نكردند ، آنان براى هدايت انسان در آخرين برنامه خود به بذل جان خود كه عزيزترين گوهر خزانه ى آفرينش بود اقدام كردند و در اين راه به شرف نوشيدن شربت شهادت موّفق شدند .

آنان بخاطر اين كه منبع كمالات و آراسته به حقايق ملكى و ملكوتى بودند ، و دانش و علمشان متصل به علم بى نهايت بود و كمترين سيّئه اى در عمل و اخلاق نداشتند و در جهت فكر و روح و نفس و عمل از مقام با عظمت عصمت برخوردار بودند ، اطاعت و فرمانبرداريشان تا روز قيامت بر تمام مرد و زن واجب گشت ، و سرپيچى از آنان از جانب حق به عنوان كفر اعلام شد .

به مردم بگو خدا و رسول را اطاعت كنيد كه هر كس از اطاعت حق و رسول رخ برتابد كافر است و خدا كافران را دوست ندارد .

بنه سر به حكم خداى يگانه *** شود تا به حكمت جهان دوگانه

بخواه از خدا غير عقبى و دنيا *** كه بحر نوالش ندارد كرانه

1 ـ آل عمران (3) : 32 .

نظر بر مدار از مسبّب در اسباب *** سببهاست حيران او در ميانه

فلك گر بپيچد زفرمان او سر *** از انشقش مى زنند تازيانه

بپرداز خود راز خود تا ببينى *** كه ما و شما نيست الاّ بهانه

بصورت بود جور و معنا عدالت *** شكايت مكن از جفاى زمانه

بدام تن افتاد تا مرغ جانم *** دلش خون شد از حسرت آشيانه

چو از موطن اصليم ياد آيد *** روانم شود بى خودانه روانه

مجو فيض از بى نشانه نشانى *** كه نتوان نشان داد از بى نشانه

نزديك ترين مردم به ابراهيم كسانى هستند كه از او پيروى كنند و اين پيامبر و امّت اوست كه پيرو ابراهيم و مؤمن حقيقى اند و خداوند يار و دوستدار مردم مؤمن است .

آرى اگر كسى بخواهد محبوب خدا شود كه راستى در تمام هستى مقامى بالاتر از اين نيست راهش آشنائى با انبيا و اطاعت و پيروى از آن بزرگواران است .

انبياء الهى از طرف حضرت معبود ، در جهت اصلاح قلب و نفس و عمل و مسائل و معارفى ارائه كردند ، كه هر انسانى علماً و عملاً به آن مسائل آراسته شود به خير دنيا و آخرت مى رسد و در اين جهان و آن جهان محبوب حضرت حقّ مى شود .

گر فلك ديده بر آن چهره ى زيبا فكند *** ماه را موى كشان كرده به صحرا فكند

هر شبى زان بگشايد فلك اين چندين چشم *** بو كه يك چشم بر آن طلعت زيبا فكند

1 ـ آل عمران (3) : 68 .

خاك او زان شده ام تا چو مئيى نوش كند *** جرعه اى بوى لبش يافته بر ما فكند

چون دل سوخته اندر سر زلفش بستم *** هر دم از دست بيندازد و در پا فكند

زلف در پاى چرا مى فكند زانكه كمند *** شرط آن است كه از شيب به بالا فكند

غمش از صومعه عطار جگر سوخته را *** هر نفس نعره زنان بر سر غوغا فكند

بگو اى پيامبر به خداى جهان و كتاب و شريعتى كه به خود ما نازل شده ، و آنچه به ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط ، و آنچه به موسى و عيسى و همه انبياء از جانب حق آمده ايمان آورديم ، فرقى بين هيچ يك از پيامبران نگذاريم ، ما مطيع دستور و فرمان خدا هستيم .

هر كس غير از اسلام « كه همان متابعت حقيقى از همه انبياست » دينى اختيار كند ، هرگز از وى پذيرفته نيست ، و چنين كسى در آخرت از زيانكاران است .

آرى اسلام همان راه انبياء و پيامبران است ، راهى را كه در آن راه عقايد و اخلاقيات و اعمال و دنيا و آخرت انسان به اصلاح كشيده مى شود ، و بهره آدمى در آن راه سعادت دنيا و آخرت و خشنودى حقّ و بهشت ابدى است .

پيرو حقيقى پيامبر و قرآن كه در حقيقت پيرو همه انبياء و اولياست ، با تمام وجود به محضر آن بزرگواران بايد عرضه بدارد :

دردمند غم عشق تو دوا يافته است *** وان كه بيمار توبو دست شفا يافته است

هر كمالى كه تن از صحت جان مى يابد *** دل ما از نظر لطف شما يافته است

1 ـ آل عمران (3) : 84 ـ 85 .

گنج هر كام كه شاهان جهان مى طلبند *** همه در گوشه ويرانه گدا يافته است

آنچه سجاده نشين مى طلبد در فرقه *** اى بسا رند كه در زير قبا يافته است

آنكه انداخته اند از نظرش بى بصران *** به حقيقت نظر لطف خدا يافته است

طالب خلعت نعمت همه باشند ولى *** دولت آن برد كه تشريف بلا يافته است

بر نيايد زمن سوخته دل نام و نشان *** گم شود در دو جهان هر كه شما يافته است

سالها خدمت درگاه تو كردست عماد *** چه عجب باشد ار امروز جزا يافته است

( وَمَن يُطِعِ اللهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِم مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً )(1) .

و آنان كه خدا و رسول را اطاعت كنند ، پس به آنان كه خداوند به آنها لطف و عنايت كامل فرموده ، يعنى با پيامبران و صديقان و شهيدان و نيكوكاران محشور شوند و اينان چه دوستان خوبى هستند .

راستى پيروى از خدا و پيامبر چه منفعت عجيب و چه سود كلانى دارد ، غير از اينكه اين پيروى مزد ابدى دارد . دوستانى چون انبياء و صديقين و شهيدان و صالحين نصيب انسان مى نمايد كه لذت دوستى با آنان در فرداى قيامت كمتر از لذّت بهشت نيست .

بى سرو خرامان سوى صحرا نتوان رفت *** با خاطر غمگين به تماشا نتوان رفت

آنجا كه بود هم چو فلك خانه خورشيد *** تا تن نشود هم چو مسيحا نتوان رفت

از سعى توان دل چه گشايد كه در اين راه *** بى رهبر توفيق همانا نتوان رفت

بى يارى دولت نتوان شد به ره عشق *** كان باديه راهى است كه تنها نتوان رفت

دل گفت كه تا دوست نخواهد مرو آنجا *** يعنى كه بيارى خود آنجا نتوان رفت

او خود گر آن غمزه دل باز فرستد *** ور او نفرستد به تقاضا نتوان رفت

1 ـ نساء (4) : 69 .

معلوم ندارد دل سرگشته كه روزى *** زين ورطه توان رفت بدَر يا نتوان رفت

با جان نتوان رفت عماد از سر كويش *** تا زنده ام از كوى احبّا نتوان رفت

اى كسانى كه كه ايمان آورده ايد ، ايمان حقيقى و راسخ به خدا و رسول خدا و قرآن نازل شده به پيامبر بياوريد ، و نيز به كتب آسمانى گذشته مؤمن شويد ، و كسى كه خدا و فرشتگان و كتب و رسولان و روز قيامت را انكار كند در گمراهى دور و درازى افتاده است .

در هر صورت از قبيل اين آيات در باره ى عظمت انبيا و نياز انسان به نبوّت ، و سود پيروى از آن بزرگواران كه در برنامه ى نجات انسان از سخى ترين مردم روزگار بودند زياد است ، مى توانيد در اين زمينه به سوره سوره ى قرآن مجيد مراجعه كنيد .

دل از دين نشايد كه ويران بود *** كه ويران زمين جاى ديوان بود

نگهدار دين آشكار و نهان *** كه دين است بنياد هر دو جهان

پناه روان است دين از نهاد *** كليد بهشت و ترازوى داد

چراغى است در پيش چشم خرد *** كه دل ره بنورش به يزدان برد

روان راست نوحُلّه اى از بهشت *** كه هرگز فرسوده گردد نه زشت

جهان را نه بر بيهده كرده اند *** تو را نزپى بازى آورده اند

ره دين بپاى آر خود چون سزاست *** كه گيتى بدين آفريدست راست

به يزدان بدين ره توان يافتن *** كه كفرست از او روى برتافتن

1 ـ نساء (4) : 136 .

بد و نيك را هر دو پاداش است *** خنك آن كه جانش از خرد روشن است

از علائم صفت بسيار مهم سخاوت اين است كه باك نداشته باشد و بخاطرش هم نگذرد كه اين مقدار ناچيز دنيا لقمه و ملك كيس ، طرف مؤمن است يا كافر ، عاصى است يا مطيع ، بزرگ است يا كوچك .

اقتضاى رحمانيت حقّ اين است كه به موجود زنده در جهت نيازهاى مادى لطف و عنايت كند بقول سعدى :

اديم زمين سفره ى عام اوست *** بر اين خوان يغما چه دشمن چه دوست

مسئله ى خورد و خوراك و مسكين و پوشاك ضرورى هر انسانى است ، و عنايت حقّ در اين زمينه فقط مشروط به حيات موجود است و بس ، نه ايمان شرط جذب است و نه كفر علّت منع .

غصه ى اين مسئله كه چرا اين خانه در اختيار فلان است و آن لباس بر تن فلان ، و اين مال در دست به همان ، در حاليكه تمام موجودات زنده روزى خور حضرت اويند ، غصه اى احمقانه و دور از كرامت روح انسان است .

سخى و كريم به خاطرش نمى گذرد كه مردم در امور مادى چه دارند و به چه كيفيت زندگى مى كنند ، او همه را گرسنه ى اين سفره مى داند و از اينكه تمام مردم جداى از مشكلات مادى باشند شاد و خرّم و دلشاد است ، كريم و سخى روحش از اين معانى بالاتر و نفسش از اين مراحل برتر وبلكه تمام دنيا را اگر در دست كسى ببيند اثرى در قلبش ندارد ، چرا كه شخص سخى نظرش به عالم قدس و حركت به آن جهان با عظمت ملكوتى است و در اين زمينه براى خود پاى بندى و بازدارنده اى نمى شناسد .

بقول عارف شيدا مرحوم رفعت :

عشق تو مى كشاندم شهر به شهر و كو بكو *** مهر تو مى دواندم پهنه به پهنه سو به سو

بافته با محبتم رشته تار و پود جان *** تار به تار نخ به نخ رشته به رشته پو به پو

آنچه دل از فراق او كرد به من نمى كند *** آتش هجر من به من آب وصال او به او

نيست جز او چه بنگرى در صحف ولاى من *** آيه به آيه خط به خط صفحه به صفحه هو به هو

بود و نبود جز دلم در خم زلف او نهان *** طرّه به طرّه خم به خم رشته به رشته مو به مو

سيل سرشك و خون دل از دل و ديده شد روان *** قطره به قطره شط به شط بحر به بحر و جو به جو

رفعت و شرح عشق او تا ننهد مرا به جان *** سينه به سينه لب به لب چهره به چهره رو به رو

سخى در عين نيازش به طعام ، به ديگرى مى خوراند ، و در عين احتياجش به لباس به ديگرى مى پوشاند ، هديه و احسان قبول كردن برايش بسيار مشكل ، ولى هديه و احسان به ديگران برايش بسيار آسان است ، از نيكى ديگران در حق خويش ممنون ولى بر احسانش به ديگران منت ندارد ، اگر مالك همه ى دنيا باشد ، و كليد خزائن عالم در اختيار او باشد ، خود و غير را در آن مساوى

مى بيند ، و بلكه خويش را نسبت به تمام آن اموال اجنبى مى داند ، و اگر بر فرض زمينه اى پيش آيد كه تمام آنچه را دارد به يك سات در راه خدا بدهد ، كمترين اثرى در دلش نخواهد كرد .

حكاياتى كه از سخاوت و كرم انبياء و ائمه و اوليا در كتب ذكر شده بسيار است كه قسمتى از آن را با خواست خداى كريم در شرح باب شصت و نه كه در معرفت ائمه طاهرين (عليهم السلام) است ذكر خواهيم كرد .

روايات باب سخا

امام ششم (عليه السلام) در دنباله ى روايت باب سخا به چند روايت اشاره مى كنند كه مناسب است ابتدا روايات نقل شده ى حضرت ذكر شود ، آنگاه به روايات ديگر اين باب با تكيه به كتب معتبره حديث اشاره شود :

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود : سخى به پروردگار و به مردم و به بهشت نزديك و از آتش جهنم دور است ، در مقابل بخيل از خدا و مردم و بهشت دور و به جهنّم نزديك است .

سخى به كسى نمى گويند مگر به آن كه در راه اطاعت خدا ببخشد ، گر چه بخشش او گرده زنان يا شربت آبى باشد .

رسول خدا فرمود : سخاوت با مال حلال آن هم به قصد قربت تحقق پيدا مى كند ، اما مصرف مال نامشروع در كار خير سخاوت نيست ، كه چنين مصرف كننده اى حمّال سخط و غضب خداست ، و كسى كه به سعادت خود پشت پا زند بخيل ترين مردم است به نفس خود چه رسد به غير ، كه چنين كسى پيرو هواى نفس و مخالف با امر خداست .

در قرآن مجيد آمده :

و اينان علاوه بر بار سنگين گناهان خود و زر و وبال ديگران را هم بدوش مى كشند .

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد : خداوند به انسان مى گويد : اين همه مِلكْ ها و اموال كه در تصرّف شماست و شما به حسب ظاهر مالك آنيد از من است و مالك حقيقى و صاحب واقعى اين ها منم ، اى بيچاره ها فكر كنيد كه وقتى اين امور مادى بصورت حقايق طبيعى در بستر خلقت بود شما كجا بوديد ؟ و پس از سپرى شدن عمرتان كجا خواهيد بود ، مگر نه اين است كه تمام حيثيت شما نسبت به مال فقط و فقط امانت دارى است ، امروز در اختيار شما و فردا در دست ديگران است ، زياده بر آنچه مى خوريد و فانى مى كنيد ، اضافه تر از آنچه مى پوشيد و كهنه مى كنيد ، و يا در راه خدا مى دهيد و براى فرداى خود ذخيره مى نمائيد ، ديگر چه كارى از دست شما نسبت به ملك و مال برمى آيد ؟ !

رابطه شما با مال اگر هم آهنگ با دستورات حق باشد ، در فرداى قيامت غرق رحمت حق خواهيد بود ، و اگر مخالف با فرامين الهى به عذاب دچار خواهيد شد ، به هوش باشيد كه مال ديگران نزد شما از مال خودتان محبوب تر نباشد ، به اين معنى كه به داده و عنايت حق از راه حلال قناعت كنيد و پس از رفع نياز خويش از حلال بقيه را با خدا معامله كنيد ، به ملك و مال خود قانع باشيد ، و از چشم داشتن به اموال ديگران بپرهيزيد .

امير المؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد : آنچه از مال دنيا در راه خير و براى حضرت حق مصرف كنى و پيش از مرگ براى آخرت ذخيره نمائى براى خود تو باقى خواهد ماند ، و آنچه را نگه دارى و براى بعد از خود بگذارى نصيب وارثانت مى شود .

اموال منقول و غير منقول كه در دست تو حبس است ، و آن را در راه حضرت حق قرار نمى دهى ، تنها سودش براى تو ايجاد غرور و خودنمائى و فخر و تكبر بر ديگران است . چه اندازه براى اين دنياى دنى و مغروركننده خود را به زحمت و رنج مى اندازى ، چقدر اين دنيا را بسوى خود مى كشى ، مى خواهى با جمع ثروت خود را در پيشگاه حقّ تهيدست و بيچاره و وارث را صاحب ثروت و مال كنى ؟ وه كه چه بدبختى .

براى توضيح بيشتر در اين مسئله به شرح حديث 29 و30 و31 و32 در باره ى قناعت و حرص و زهد و دنيا در جلد هشتم مراجعه كنيد .

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود : سخاوت بزرگترين خلق الهى است .

و نيز رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود : سخا درختى از درختان بهشت است ، كه براى آن شاخه هائى است آويخته در دنيا ، هر كس سخى است چسبيده به شاخه اى از آن درخت بهشتى است ، كه آن شاخه او رابه بهشت مى برد .

امام صادق (عليه السلام) فرمود : خداى تبارك و تعالى اسلام را به عنوان دين براى شما پسنديد ، مصحبت با اين مكتب را با سخاوت و حُسن خلق نيكو بداريد .

علي (عليه السلام) فرمود : سخا و شجاعت از غرائز شريفه است كه خداوند هر دو را در بنده محبوب امتحان شده اش قرار داد .

و نيز آن حضرت فرمود : بر شما باد به سخا و حُسن خلق كه هر دو اضافه كننده ى روزى و باعث جلب محبت اند .

در جنگى عده اى اسير شدند ، نبى اسلام فرمان اعدام اسيران را داد ، چون نوبت اعدام به يكى از اسرا رسيد حضرت فرمود او را نكشيد كه خداى من بخاطر پنج صفت كه در اوست او را بخشيد : سخا ، صدق لسان ، حُسن خلق ، غيرت بر ناموس ، شجاعت .

اسير از اين معنا تعجب كرد ، به رسول خدا (صلى الله عليه وآله) عرضه داشت ايمان بر من تعليم كن ، حضرت وى را به عرصه ى اسلام هدايت كرد ، پس از مدتى در يكى از جنگ ها در ركاب پيامبر بزرگ اسلام به شرف شهادت نائل شد .

و نيز على (عليه السلام) فرمود : بخل مركز تمام عيوب و راهبر به سوى تمام بديهاست . از وجود مقدس امام عصر (عليه السلام) روايت شده كه فرموده است : از پروردگارم حيا مى كنم بهشت را براى برادر دينى خود از او بخواهم ولى نسبت به دينار و درهم در حقّ او بخل ورزم ، چون قيامت شود حضرت حقّ به من بگويد : اگر بهشت از تو بود هر آينه بخيل تر ، بخيل تر ، بخيل تر از آن درهم و دينار نسبت به برادرت بودى .

رسول اسلام (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد : مردان چهار نفرند :

1 ـ سخى

2 ـ كريم

3 ـ بخيل

4 ـ لئيم

سخى كسى است كه مى خورد و مى خوراند ، كريم كسى است كه نياز خود را به ديگران مى دهد ، بخيل كسى است كه مى خورد و نمى خوراند ، پست آن آدمى است كه نمى خورد و نمى خوراند .

باب پنجاه و چهارم

در گرفتن و عطا كردن است

مَنْ كانَ الاَْخْذُ اَحَبَّ اِلَيْهِ مِنَ الْعَطاءِ فَهُوَ مَغْبُونٌ لاَِنَّهُ يَرَى الْعاجِلَ بِغَفْلَتِهِ اَفْضَلَ مِنَ الاْجِلِ .

فَكَمْ مِنْ آخِذ مُعْط دينَهُ وَهُوَ يَعْلَمُ ، وَكَمْ مِنْ مُعْط مُورِث نَفْسَهُ سَخَطَ اللهِ ، وَلَيْسَ الشَّأْنُ فِي الاَْخْذِ وَالاِْعْطاءِ وَلكِنْ فِي النّاجي ، وَالنّاجي مَنِ اتَّقَى اللهَ فِي الاَْخْذِ وَالاِْعْطاءِ وَاعْتَصَمَ بِحَبْلِ الْوَرَعِ .

وَالاَْمينُ في ذلِكَ مَنْ يَأْخُذُ بِحُكْمِ اللهِ وَيُنْفِقُ في رِضاهُ .

مَنْ كانَ الاَْخْذُ اَحَبَّ اِلَيْهِ مِنَ الْعَطاءِ فَهُوَ مَغْبُونٌ لاَِنَّهُ يَرَى الْعاجِلَ بِغَفْلَتِهِ اَفْضَلَ مِنَ الاْجِلِ ، وَيَنْبَغي لِلْمُؤْمنِ اِذا آخَذَ اَنْ يَأْخُذَ بِحَقٍّ وَاِذا أعْطى فَفي حَقٍّ وَبِحَقٍّ وَمِنْ حَقٍّ .

مسئله مال دوستى و عشق به درهم و دينار فطرى هر انسانى است ، و اگر محبت به مال دنيا نبود ، نظام زندگى بشرى از هم مى گسست ، چيزى كه هست اگر محبت به مال مقيّد به بازدارنده هاى الهى از قبيل ورع و تقوا و قوانين حلال و حرام خدائى نباشد آدمى را دچار مرض بسيار خطرناك استكبار ، استغناء و طغيان خواهد كرد ، و در جوّ اين امراض است كه آدمى تبديل به غول بسيار وحشت آورى شده و دچار تجاوز و ياغى گرى و پايمال كردن حقوق انسانها در همه شئون حيات خواهد شد .

انسان در درجه ى اوّل بايد تمام سعى و كوشش او بر اين باشد كه از راه مشروع : دامدارى ، كشاورزى ، صنعت ، تجارت ، و شئون اين چهار اصل ، به كسب مال بپردازد ، و در خرج مال هم قوانين الهى را مراعات كند .

دارنده مال و يا خواهنده ى مال اگر عامل بيت المال است ، و يا عامل شخصى به حكم آيات و روايات بايد از اهلبيت كامل و امانت و حفظ و صلاحيت علمى و بصيرتى برخوردار باشد .

كه اگر بيت المال دست اينگونه افراد باشد ، و يا مال و ثروت در اختيار چنين انسانهائى قرار گيرد . استعدادها بكار مى افتد ، و ارزش ها ظاهر مى شود ، و هنر انسان بودن اوج مى گيرد ، تا جائى كه كشور نمونه بهشت و ملّت نمونه ملائكه الهى مى گردند .

مسئله بدست آوردن مال اگر از طريق غير حق صورت گيرد ، زيانهاى غير قابل جبران براى فرد و جامعه ببار مى آورد .

شهوت پول پرستى از بدترين موانع در راه رشد و تكامل و سعادت و تعالى انسان است .

مال و ثروت و عشق به پول گاهى منبع طغيان هواها و غرائز و اميال و خودخواهى هاست ، به صورتى كه انسان را به هلاكت انداخته و راه نجات را بر وى مسدود مى كند .

در صدر اول اسلام پس از انحراف خطرناك و خسارت بارى كه در مسئله خلافت بوجود آمد ، و دست پاك ترين و امين ترين و آگاه ترين امت ، يعنى حضرت اميرالمؤمنين از مقام الهى و خدائيش كه پيامبر مأمور ابلاغ آن بود از حكومت قطع شد ، ثروت بى حسابى كه از فتح بلاد در اختيار مردم و بيت المال قرار گرفت و اخذ و عطاهاى نابجائى كه انجام گرفت بلاهائى به سر قرآن و حديث و مملكت و ملّت و تربيت و اخلاق و عقايد آورد كه بدون شك تا بر پا شدن صبح محشر قابل جبران نيست .

من ريشه ى تمام اختلافات مسلمين ، و بلاها و مصائبى كه در تمام شئون زندگى از بعد از مرگ پيامبر تاكنون به سر جامعه اسلامى آمده معلول همان اخذ و عطاى غلط مال مى دانم .

تحريف در تفسير آيات كتاب حق ، و بخصوص تحريف در حديث در سايه اخذ و عطاى خلفا و بخصوص بنى اميه و بنى عباس كه هر درهمش ارّه اى و تيشه اى به ريشه حقيقت بود ، پايه گذار مكتب ها و مسلك ها در برابر صراط مستقيم الهى در پوشش اسلام شد ، كه از اين رهگذر نه تعداد گمراهان تاكنون بر ما معلومخ است و نه ضربه هاى مادى و معنوى و تربيتى كه بر پيكر انسان وارد آمد بر ما روشن است .

امامان معصوم و راستين كه امامتشان انتخاب خدا بود ، و رسول حق مأمور ابلاغ آن خانه نشين شدند ، ستم پيشگان بر تمام شئون حيات مردم حاكميت يافتند ، بازرگانان حديث چهره هاى پاك را به تهمت گرفتند ، و ناپاكان را پاك جلوه دادند ، قرآن را بر اساس ميل خطرناك ترين افراد اموى و عباسى تفسير كردند ، و به نفع آنان هزاران حديث جعل نمودند ، اولياء الهى هم چون ابوذرها و حجرها و رشيدها و ميثم ها و كميل ها و سعيدها تبعيد شده و عاقبت بر دار شهادت رفتند ، و حكم بن عاص ها و مروان ها و . . . كه تبعيدشدگان خدا بودند به مدينه بازگشته و همه كاره اسلام شدند ، اطفال اموى در گهواره هاى بند طلا خوابانده شدند ، و مردان و زنان و كودكان الهى در سرزمين كربلا نشسته و گرسنه با فجيع ترين وضعى به شهادت رسيدند .

زندانهاى معاويه و يزيد و مروان و عبدالملك و هشام و وليد اموى و مهدى و هادى و هارون و مأمون و متوكل عباسى از اهل حقيت پر بود و آنان به جرم ايمان و آگاهى از قرآن زيربدترين شكنجه ها بودند ، ولى در رأس دستگاه هاى دولتى بى دينان واقعى با پول بيت المال و عطاهاى بيجا مشغول كندن درخت اسلام از ريشه بودند .

قاضيان آلوده ، روحانى نمايان فاسد ، وعاظ السلاطين ، دبيران و معلمان شكم پرست با اخذ پول كلان از بانيان فساد و تباهى دو اسبه به هدم بنيان اسلام تاختند .

پول آرى پول ، اخذ و عطا آرى اخذ و عطا چه بلاها كه بر سر پاكان و مظلومان و نيكان و اولياء حق و انبياء و امامان و كتب آسمانى و حديث نياورد .

اگر پول دست پاكان بود ، و يا گيرندگان مال از پاكان بودند اسلام و ملّت اسلام به اين همه تفرقه و جدائى و مصيبت دچار نمى شد .

دولت ها به ظاهر اسلامى امروز كه ننگ تاريخ هستند با دادن و گرفتن پول آن هم از جيب مردم و حق مردم و نفت و معادن مردم و بيت المال مردم چه مى كنند ، چه روابط نامشروعى كه با استعمار و سازمانهاى جاسوسى ندارند ، چه سرها كه از تن جدا نمى كنند ، چه پاكانى را كه از صحنه حيات نمى رانند ، چه سفره هائى كه از فساد و شهوت پهن نمى كنند ، چه جنايت ها كه ببار نمى آورند و چه خيانتها كه مرتكب نمى شوند ؟ ! !

عمال اينان كه با اخذ ثمن نجس به دين فروشى و غيرت فروشى و از دست دادان شرف انسانى مشغولند چه ظلم ها كه نمى كنند و چه جاسوسيها كه بر عليه ملت هاى مظلوم نمى نمايند ؟ !

در باره ى اين چنين پول كه كثيف ترين پول و نجس ترين مال است در مقامات حميدى آمده :

اى طلعت تو نحس تر از صورت زحل *** وى خوى تو نفايه ولى نيك تو بدل

احباب راز مهر تو با يك ديگر نفاق *** زهاد را زعشق تو با يك ديگر جدل

هر مرد را توئى به هوا سائق قضا *** مر خلق را توئى به هوس رهبر اجل

دلبند بى ثباتى و دلدار شوم پى *** محبوب بيوفائى و مرغوب مبتذل

مسجود احمقان شده چون نار و چون صليب *** معبود ابلهان شده چون لات و چون هبل

در چشم اهل دانش و در دست اهل عقل *** بىوزن هم چو بادى و چون خاك بى محل

در گير و دار اين اخذ و عطاهاى نامشروع كه هدفى جز هدم اسلام و آثار آن نداشت اگر ائمه معصومين از على (عليه السلام) تا امام عصر و ياران با وفايشان به فرياد اسلام نمى رسيدند و اگر بزرگان دين شيعه از جاده ى تبعيد و شهادت و رنج و زحمت و خون نمى گذشتند ، امروز و فردا از اسلام جز اسمى باقى نبود و باور كنيد كه همان اسم خشك هم از دين خدا باقى نمانده بود و به عمر پر بركت دين خاتمه داده مى شد ، از اين جهت امام صادق (عليه السلام) در اين فصل بسيار مهم مساله ى اخذ و عطا را متذكر شده و مى فرمايد :

هر كس گرفتن چيزى از مردم در نزدش محبوب تر از بخشش باشد مغبون است ، چه او منفعت دنيا را بر اثر غفلت از بخشش و عطاى در راه خدا كه نفع آخرت است بهتر دانسته .

سزاوار است انسان آنچه را مى گيرد به حق و موافق شرع باشد و هرگاه مى بخشد در راه حق و به حق و از حق باشد .

چه بسا كه اخذ كننده در برابر اخذش دينش را معامله مى كند كه اين بدترين معامله است و چه بسا عطاكننده كه بر اثر عطايش در معرض سخط و غضب حضرت حق قرار مى گيرد . كه مصداق اتم و اكمل اين جمله حضرت صادق همان دستگاههاى ستم و عمل كثيفشان هستند ، و در مرحله بعد آنان كه بدون استحقاق از خمس و زكات و صدقات استفاده مى كنند ، و يا اينگونه حقوق را در راه شهرت و شخصيت خود به افراد غير مستحق مى دهند .

سپس حضرت مى فرمايد من در اصل موضوع سخن ندارم ، سخنم در اين است كه در اخذ و عطا اهل نجات كيانند و اهل هلاكت و بدبختى كدام طايفه اند ؟

اهل نجات آنان هستند كه كه در اخذ و عطا جانب تقوا را رعايت مى كنند و به حبل ورع و پاكدامنى چنگ مى زنند .

من در همين دوران فعلى كه زندگى مى كنم جوانانى و پاك مردانى را ديدم كه مصدر بعضى از امور بودند ، و مى دانستند از كنار آن امور ميليونها تومان به جيب بزنند ، ولى به حقوق كم درآمد اندكشان قناعت ورزيده و بعضى از آنان در جنگ حق عليه باطل كه در جنوب و غرب كشور اسلامى ايران به اشارت آمريكا بر اسلام تحميل شده بود به فيض با عظمت شهادت نائل شدند .

امام صادق (عليه السلام) در دنباله روايت مى فرمايند : مراتب آدمى در تقوا و ورع منقسم به دو قسم است : خاص و عام .

جماعتى در مسئله اخذ كمال دقّت را بكار مى برند و تا صد در صد يقين به حلال بودن مال و مورد نداشته باشند از گرفتن امتناع مىورزيدند و به وقت ضرورت هم به بيش از سد جوع و پوشش بدن روى نمى آورند .

و ديگر دسته اى هستند كه تنها به ظاهر مسئله اكتفا مى كنند و تفحّص زيادى نمى نمايند و همين كه بر حسب ظاهر علم به غصب و سرقت و حرمت ندارند اكتفا كرده و دست خويش را براى گرفتن دراز مى كنند .