وَقالَ اَميرُالمُؤمِنينَ (عليه السلام) : اَلاَْرْواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَةٌ فَما تَعارَفَ مِنْها ائْتَلَفَ وَما تَناكَرَ مِنْها اخْتَلَفَ .

وَلا طَريقَ لِلاَْكْياسِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَسْلَم مِنَ الاِْقْتِداءِ لاَِنَّهُ الْمَنْهَجُ الاَْوْضَحُ وَالْمَقْصَدُ الاَْصَحُّ .

وَقالَ عَزَّوجَلَّ : ( ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً )(33) .

قَالَ النَّبيُّ (صلى الله عليه وآله) : في الْقَلْبِ نورٌ لا يُضيُّ اِلاّ في اتِّباعِ الْحَقِّ وَقَصْدِ السَّبيلِ وَهُوَ مِنْ نُورِ الاَْنْبِياءِ مُودَعٌ في قُلُوبِ الْمُؤْمِنينَ .

انسان و مسئله بسيار مهم اقتداء

در اين روايت بسيار بسيار مهم كه توجه به آن ضامن خير دنيا و آخرت است ، و ناديده گرفتن حقيقت آن بازكننده تمام درهاى شر دنيا و آخرت به روى انسان است ، حضرت صادق (عليه السلام) به حقيقت اقتداء و اين كه بايد از چه كسى پيروى كرد و به چه مقامى اقتدا نمود و از كه نبايد پيروى كرد و به كه نبايد اقتداء نمود اشاره مى نمايند .

امام مى فرمايد : اقتداءِ به هر كس و بهر كيفيت صحيح نيست ، بلكه اقتدا و پيروى صحيح آن است كه در رابطه با صحت قسمت ارواح در ازل است ، و بعبارت ديگر اقتدا بايد هماهنگ با قسمت الهى در ازل باشد و موافق قانونى كه حضرت حق از آدم تا خاتم در علم ازليش اراده كرده صورت گيرد ، اقتدا اگر بدين نوع باشد صحيح ورنه باطل و باعث خسارت است .

واضح تر اين كه خداوند حكيم براى رشد و كمال بندگانش ، و براى تأمين سلامت دنيا و آخرت عبادش از ازل مقتداهائى كامل و جامع و آراسته و پيراسته در نظر گرفته ، و با خلقت انسان و ظهور بشر ، وجود آنان را بتدريج لباس عينيت پوشانده ، كه آن بزرگواران عبارتند از انبياء و ائمه و اولياء و صاحبان دانش و بينش كه از سرمايه هاى كلان ايمانى و حالى و اعمال صالحه برخوردارند .

چنانچه انسان در همه امور زندگى از آنان پيروى كرد ، تمام استعدادهايش رو به كمال و رشد و رو به حق و حقيقت و رو به لقاء و وصال و قرب و شرف رشد مى كند و به بى نهايت عظمت و بزرگى متصل مى گردد ، و اگر به آن بزرگواران پشت كرده و از رهبريت و رهنمائيهاى آنان غافل گردد به ريشه خود تيشه زده و خانه سعادت و كمال خود را بدست خود خراب كرده است !

انسان موجود عجيبى است ، اين موجود متحمّل بار امانت الهى است ، اين موجود به اراده ازليه خليفه حضرت حق است ، اين موجود منبع و كانون علم الاسمائى است ، اين موجود ظرف هدايت و گيرنده الهام و لايق وحى ، و صاحب كرامت ، و محقق به حقيقت شرافت است ، اين موجود خزانه بى پايان الهى و دارنده گوهرهاى نفيس ربانى چون عقل و فطرت و وجدان و نفس ملهمه است ، اين موجود در روى زمين موجود برتر ، و مقام افضل و گيرنده فيض و بلكه خود او فيض مقدس است كه ظهور عينى فيض اقدسش مى گويند .

انسان را از نظر استعداد مايه قدريت بيش از قدرت جن و ملك و حيثيتى مافوق تمام حيثيت هاست .

او در تمام عالم وجود نمونه ندارد ، و راهى كه براى كمال به روى او باز است ، براى هيچ يك از موجودات عالم باز نيست .

ولى انسان اين هدف استعدادها و مايه هاى درونى و برونى را به تنهايى قدرت ندارد پرورش دهد ، بلكه به اراده حضرت حق محتاج به راهنمايانى است كه او را در راه رسيدن به رشد و كمال و خير دنيا و آخرت رهنمون شوند ، راهنمايانى كه شناختشان از خدا و از جهان و از انسان كامل است و قدرت دارند ، انسان را در استفاده كردن از مواهب الهى چه مواهب مادى و چه معنوى به راه صحيح هدايت كرده و وى را تا مقام قرب و لقاء و وصال حضرت دوست برسانند ، و اين راهنمايان جز انبياء و ائمه و شاگردان واقعى آنان كه فقها و حكما و عارفانند و از اين سه طايفه تعبير به اولياء الله شده نيستند ، كه اگر انسان به آنان اقتدا كند بر اقتداى صحيح تكيه كرده و اگر از آنان روى گردان شود بدون شك دچار اقتداى به هواى نفس و شياطين داخلى و خارجى مى گردد و از اين راه ضربه هولناك غير قابل جبرانى بخويش و به ديگران مى زند !

شما براى يافتن مقام انسان در درجه ى اوّل به كتاب خدا بخصوص آيات خلقت انسان و آيات نمايشگر كرامت انسان مراجعه كرده و سپس به روايات و معارف الهيه در معتبرترين كتب صدرى رجوع نمائيد از آنجائى كه قرآن در دسترس همگان است و قسمتى از آيات مربوط به انسان از محكمات كتاب است از آوردن صدها آيه در اين زمينه خوددارى كرده و خود شما را دعوت مى كنم با طهارت و دقت و با عشق و علاقه به كتاب خدا انس گرفته و مقام انسان و انسانيت را در اين منبع بزرگ الهى مشاهده كنيد ، ولى چون تمام كتب حديث و بخصوص كتابهاى اصيل و مصدرى در اختيار همه نيست و از طرفى تمام عزيزان بهره از زبان عربى آن هم زبان روايت كه والاترين زبان بعد از قرآن است ندارند به چند روايت در اين زمينه اشاره كرده و سپس شعر بسيار بلندى كه انعكاسى از آيات و روايات در مقام انسان و انسانيت است از حكيم بزرگ و عارف شوريده حكيم صفاى اصفهانى در اين اوراق درج مى كنيم .

امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : حقيقت انسانى بزرگترين حجت خدا بر خلق است و اين حقيقت واقعيتى است كه بدست قدرت و عنايت خود حق بر تابلوى آفرينش نوشته شده .

حضرت صادق (عليه السلام) مى فرمايد : حقيقت و واقعيت انسانيت همان راه مستقيم الهى به سوى هر خيرى در دنيا و آخرت است ، و پلى است كه بين جهنم و بهشت كشيده شده .

آرى طبيعت و فطرت و نفس و روح و عقل و وجدان و تمام اعضاء و جوارح انسان فرياد مى زنند كه ما براى خير و بسوى خير آفريده شده ايم و موجوديت ، دفع كننده جهنم و جذب كننده بهشت الهى است ، ولى اين دفع و جذب جز در سايه هدايت رهبران الهى و اقتداى به آن بزرگواران ميسر نيست .

امام ششم به نقل تفسير صافى ج 1 ص 53 در توضيح اهدنا الصراط المستقيم مى فرمايد :

اهدنا الصراط المستقيم يعنى خدايا براى ملزم شدن به راهى كه عاقبتش عشق توست و نهايتش جنت و بهشت است ما را هدايت فرما ، آن راهى كه مانع پيروى ما از هواى نفس است ، هوائى كه محصولى جز نابودى ندارد ، و مانع از دچار شدن به خودرأيى است كه غير هلاكت ثمرى بر او نيست .

براى انسان در صورت مصرف كردن قوايش هماهنگ با خواسته هاى حق مقامى است كه معارف الهيه از آن مقام تعبير به قرب و جذب كرده اند و اين مقام بدين كيفيت براى احدى از موجودات نيست دو مقامى كه حضرت سيدالشهدا با اشك دو ديده پاك و خدا بينش از حضرت حق در دعاى عرفه در صحراى عرفات تقاضا كرد :

شما مى دانيد كه تمام انسانهاى مؤمن ، عاشق رسيدن به اجر و مزد عبادت يعنى بهشت حقّند ولى كار عظمت و بزرگى انسان در اين جهان هستى بجائى مى رسد كه از بهشت غافل گشته و غرق در عشق دوست مى شود در اينصورت كه عشق بهشت متوجه انسان گشته و براى ورود و ديدار انسان در التهاب و اضطراب قرار مى گيرد .

صدوق بزرگوار نقل مى كند :

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود : بهشت الهى عاشق چهار زن است :

مريم دختر عمران ، آسيه دختر مزاحم همسر فرعون ، خديجه دختر خويلد همسر رسول خدا در دنيا و آخرت و فاطمه دختر محمّد (صلى الله عليه وآله) .

كار عظمت و مقام انسان و رفعت كرامت فرزند آدم و اصالت و شرافت اين موجود ملاحظه كنيد به كجا مى رسد كه حضرت يعسوب الدين ، مولى الموحدين ، امام عارفين ، اسوه عاشقين حضرت اسدالله الغالب على بن ابيطالب مى فرمايد :

به هنگامى كه عارف از دنيا مى رود ، ملك حامل مردگان به قيامت و شهيد او را ملاقات نمى نمايند و حتى رضوان بهشت وى را در بهشت نمى بيند و مالك جهنم از او اثرى نمى يابد . پرسيدند پس عارف در كجاى جاى مى گيرد فرمود :

حضرت زين العابدين (عليه السلام) در صحيفه ثانيه در مناجات عارفان تقاضاهاى عجيبى از حضرت حق براى قرار گرفتن در اهل لقا و قرب و وصال و اتصال دارند :

بار خدايا اى معبود من واى مقصد و مقصود من ، مرا از آن بندگانى قرار ده كه درختان شوق به تو در باغهاى سينه آنان بهم پيچيده ، و آتش عشق به حضرتت در مجامع دلهاشان شعله كشيده ، آنان كه به لانه انديشه در حقّت پناه برده و فكرى در اين جهان هستى جز تو ندارند ، و در باغ قرب و مكاشفه ، در چرا هستند و از حوض عشق و محبت تو به جام لطفت شراب دوستى و قرب مى نوشند .

آرى اين است انسان ، آن موجودى كه لايق خلافت ، هدايت ، اصالت ، شرافت ، كرامت ، قربت ، محبت ، عنايت ، عافيت ، سلامت ، سعادت ، رشادت ، شهادت ، و جنّت است ، ولى اين همه بدست آوردنش فقط و فقط در سايه اتصال به انبياء و قرآن و ائمه و معارف الهيه ميسر است و بس ، و اينكه اى خواننده عزيز خود را بشناس و از رهبران الهى خبر بگير و دست به دامان آنان زن و با آن بزرگواران همراه شود با اقتداى به ايشان راه رسيدن به كمالات انسان و درجات الهى ، و مقام با عظمت قرب و وصال حضرت دوست را طى كن و از اين عالم به عالم ديگر شو و به موت اختيارى بمير ، كه ارزش اين مردن بگفته رسول الهى از شهادت در ميدان جنگ بالاتر است .

اما شعر حكيم صفا كه بازگو كننده مقام با عظمت انسان است :

وحدت جمعم نه لامكان نه مكانم *** برتر از اين هر دوام نه اين و نه آنم

رسته ام از اين مكان و كون مركب *** فرد بسيطم محيط كون و مكانم

كى نهم اندر قفاى كام جهان گام *** منكه سراپاى صد هزار جهانم

پيشتر از آن كه طور زايد و موسى *** بر گله عقل و نفس و وهم شبانم

مى نخورد جز كه بر نشانه ى توحيد *** تير شهودار جهد ز شصت و كمانم

آن برى از حدّ و نقطه سيّال *** دائره و مركز و مدير زمانم

بسكه بلندم نكرده باز زهم بال *** مى نرسد و دست آسمان بميانم

شمسم و ذراتم اين ثوابت و سيّار *** ما هم و اين آفتاب و ماه كتانم

قطبم از آن ثابتم بمركز تجريد *** روحم از آن در مجرّدست روانم

فانيم و باقيم به مأمن سرمد *** دهر و زمان در پناه امن و امانم

صرف وجودم نه صورتم نه هيولا *** وحدت بى صورتم نه جسم و نه جانم

در ره عشق امتياز پير و جوان نيست *** تا چه كند عقل پير و بخت جوانم

يك سر و چندين هزار سرّ ربوبى *** يك تن و دريا و گوهر و زركابم

فارس فحلم چنوكه قائد توفيق *** تا در صاحب زمان كشيده عنانم

رستم وقتم نبرد ديو و هوا را *** حكمت بر گستوان و بير بيانم

نور احد كرده از جهات تجلّى *** بر من و زان جلوه از جهات جهانم

از يمن دل و زير رايحة الله *** بجهاند از كوه تن چو بوق يمانم

بود به طفلى دلم بزرگ تر از عرش *** نور تجلّى بزرگ كرد و كلانم

ايدون عرش عظيم و مشرق بيضاش *** هست سهامن بدل چو چرخ كيانم

باغ نهال هدايت سلف از كلك *** رشد خلف ميوه درخت بنانم

من نه بخود زنده ام هويت سارى است *** سارى در روح و سرّ و نطقُ بيانم

باز شهم بال مى زنم بهوايش *** يا شهم و همچو باز در طيرانم

مى پرم از بدو تا نهايت بى حد *** طائر بى حدّ و بدووختم و كرانم

اوّل و آخر يكى است اول و آخر *** خواهى پيداى من ببين و نهانم

من نه بخسر و مقيدم نه بدرويش *** خسرو درويش هر دو در هميانم

گنج احد غيب و در شهادت مطلق *** هست مفاتيح غيب زير زبانم

سامع و گوينده اوست من همه هيچم *** آمد و برد از ميانه نام و نشانم

اوست من از فيض بخت سرمد آن ذات *** سرمدم و دهرم و زمانم و آنم

آنم از آنم به عين نقطه سيّال *** در ازل ولايزال پاك روانم

زاده ام از لامكان بصورت و در سير *** من پدر پير لامكان و مكانم

كرده زشش سوى روى دوست تجلّى *** بر دل و جانم نه بل بخان و به مانم

سرّ و عيانم به عين آينه اوست *** آينه چبود خود اوست سرّ و عيانم

زنده به امرم نه بلكه آمر سارى *** خلق نه بل امر زنده از سريانم

سيرت و سانم بود به مسلك توحيد *** صرف و جو دست سر و سيرت و سانم

نافه ى ناف غزال چين تجلّى *** عطر مشام اللّهم نه مشك و نه بانم

ملك من از نفخه صعق هله فانى است *** مملكت كلّ من عليها فانم

صاف نشاط دل من از خم اسماست *** ساقى باقى است ذات پر مغانم

در زده چندين هزار جام وز اوّل *** تشنه ى ترم خشك مانده است لبانم

مى نپسندد به برّ بارى عطشان *** شان ولى الله علىّ الشانم

گربه نبينم به چشم دل رخ مقصود *** نيستم انسان بى بدل حيوانم

گربه نبوسد لبان من لب مطلوب *** طفلم و از ثدى غفلت است لبانم

خاك بدم آتش و دادم بگداخت *** آب روانم كنون و باد بزانم

باد بزانم ولى به گلشن توحيد *** آب روانم ولى بجوى جنانم

والى مصر دلم كه هست طبايع *** سبع عجاف وعقول سبع سمانم

سبع سمانم بعكس رؤيت ريان *** خورد عجاف خيال و وهم گمانم

دولت كامل رسيد و ساحت دل را *** ملك خدا كرد و كرد ملكت بانم

گفتى شو نفى تا زنى در اثبات *** گشتم چو نان و مدتيّست چنانم

دست دلم زد در ولايت شمسى *** شمس ولايت درآمد از در جانم

يك ران كز آسمان بخاك نهد ناف *** در تك توحيد از مهابت رانم

رانم چونان كه جبرئيل بماند *** كو بزمين است و من بكاه كشانم

سدره فرو است زان كه منبر صدرش *** بر سر طين است و من براز سرطانم

صرف صفاى جريده ره جانان *** نيست تعلّق براى و روى بجانم

شمس كمالم نه آفت و نه افولم *** باغ بهشتم نه بهمن و نه خزانم

صعوه نيم شاهباز سدره نشينم *** بنده نيم پادشاه ملك مستانم

شگفتا دست قدرت حق و اراده حضرت رب در اين ظرف خاكى كه از او بنام انسان ياد مى كنند ، چه استعدادها و چه مايه هائى قرار داده ، كه اگر مايه ها و استعدادها هماهنگ با راهنمائى انبياء و ائمه و اولياء قرآن بكار گرفته شود از انسان موجودى عرشى و عنصرى ملكوتى ، و شاهبازى بهشتى و نورى ابدى، و فروغى الهى و جانى زنده ، و حياتى پاينده خواهند ساخت .

اگر در اين معركه كسى غفلت ورزد وعَلفم جهل و بى خبرى و پرچم سفاهت و بى خردى برافراشته دارد و بگويد ما را به راهنمايان آسمانى و هدايت مردان الهى نيازى نيست ، با اره اى تيز به قطع درخت كمال خويش اقدام كرده ، و با تيشه اى بنيان كن بجان ريشه هستى خود افتاده و درب هر گونه بدبختى را به روى خود باز كرده .

به فرموده شارح نهج البلاغه آيه 157 سوره مباركه اعراف هدف و مواد رسالت را بيان مى كند ، كه دقت در آن مواد و اهداف هر صاحب عقل و انصافى را به اين نتيجه روشن مى رساند كه نياز به انبياء و اولياء يك نياز زير بنائى و ضرورى و طبيعى و عقلى است و انكار اين نياز مساوى با انكار نياز انسان به آب و هوا و نور است .

آنان كه پيروى مى كنند از رسول پيام آور درس ناخوانده كه خبر او در تورات و انجيل كه در دست دارند ثبت شده ، آنان را به نيكى دستور مى دهد و از بدى نهى مى كند ، پاكيزه ها را براى آنان حلال و پليدى ها را بر آنان حرام مى نمايد ، و بار سنگين و زنجيرهائى كه بر گردن جان و قلب و نفس آنان است برمى دارد ، و كسانى كه به او ايمان آورده اند و تعظيم و ياريش مى كنند ، و از آن نورى كه با او نازل شده است پيروى مى كنند رستگارانند .

هدف و موارد رسالت در قرآن عبارت است از :

1 ـ قيام انسانها به عدالت

2 ـ نشان دادن آيات و نشانه هاى الهى

3 ـ تعليم كتاب كه واقعيات هستى و حيات انسانى را در بر دارد .

4 ـ تعليم حكمت كه دانستى ها را در راه شدن هاى تصفيه مى نمايد .

5 ـ امر به نيكى ها و نهى از پليديها

6 ـ برداشتن بارها و زنجيرهاى سنگينى كه از عوامل گوناگون ، انسان ها را در خود مى فشارد .

7 ـ روشنائى در حيات كه آرمان اعلاى حيات انسانها را معرفى و قابل وصول مى سازد .

خداوند رسولانى را در ميان آنان برانگيخت و پيامبرانش را پياپى بسوى آنان فرستاد ، تا مردم را به اداى پيمان فطرى كه با آفريدگارشان بسته بودند وادار نمايند ، و نعمت فراموش شده ى او را بيادشان بياورند ، و با تبليغ دلايل روشن وظيفه ى رسالت را بجاى آورند و نيروى مخفى عقول مردم را برانگيزانند و بارور سازند ، و آيات با عظمت الهى را كه در هندسه كلى هستى نقش بسته است به آنان بنمايانند : آسمانهائى برافراشته بالاى سرشان ، و گهواره گسترده زمين زير پايشان ، و معيشت هائى كه حياتشان را تأمين نمايد .

با توجه به لطائفى كه در گفتار شاه اولياء حضرت على مرتضى اين انسان اعدل و اعلم واتقى واشجع و بصير و بينا و جامع و كامل هست ، آيا كسى به خود جرأت و جسارت مى دهد كه بگويد نهال وجود انسان بدون باغبانى انبيا و اوليا قابليت رشد دارد ؟

بيائيد به دامن كرامت و حقيقت حضرت ختمى مرتبت كه خلاصه همه انبياء و عصاره ى همه كتب آسمانى ، و تجلّى تمام ملكوت الهى ، و ما حصل كلّ معارف آسمانى است دست توسّل زده و آن حضرت را به حقيقت شناخته و بطور كامل از آن جناب در همه شئون پيروى كنيم و وى را مقتداى خود قرار داده و بر اساس دستور واجب حضرت حق به او اقتدا كنيم ، كه علم ازلى آن وجود مبارك را تا قيامت مقتداى خلق قرار داده و بر تمام انسانها تا صبح قيامت پيروى از آن حضرت و اقتداى به جناب او را واجب عينى قرار داده است ، كه پيروى از او پيروى از خدا و همه ى انبياء و قرآن مجيد است ، و نيز پيروى حقيقى از او ما را به سوى ائمه اثناعشر كه اوّل آنان على و آخر آنان مهدى صاحب زمان (عليه السلام) است رهنمون شده و درهاى سعادت دنيا و آخرت را به روى ما باز مى كند .

با توجه به تمام مقدماتى كه در اين فصل گذشت به اين نتيجه مى رسيم كه ما را مقتدائى جز خدا و انبيا و قرآن و ائمه طاهرين و شاگردان حقيقى آنان كه در اين دوره ها فقهاى جامع الشرايطند نيست و صراط مستقيمى كه قرآن بر آن پافشارى دارد ، همين است و بس ، و اين همه در سايه رسالت پيامبر متجلّى است كه پيروى از رسول ما را به پيروى از خدا و انبياء و قرآن و ائمه و فقهاى واجد شرايط هدايت كرده و باعث جلب خشنودى حق و بدست آوردن خير دنيا و آخرت و آبادى امروز و فردا و رشد و كمال معنوى و روحى است .

و اينك توضيح بخش اخير را از قرآن مجيد بشنويد ، يعنى بخشى كه به اين نكته توجه داد ، كه پيروى از پيامبر اسلام محور و قطب تمام مسائل مادى و معنوى و دنيائى و آخرتى و ظاهرى و باطنى و قلبى و قالبى است ، و راهى براى شناخت خدا و اقتداى به او و شناخت انبيا و اقتداى به آنان و شناخت قرآن و اقتداى به اين كتاب آسمانى و شناخت ائمه و اقتداى به آنان جز معرفت به پيامبر و پيروى از وى و اقتداء به او نيست .

اى پيامبر به مردم بگو بيهوده ادعاى محبت خدا و رابطه با حضرت حق را نداشته باشيد كه عشق به خدا و پيروى از حق و عبادت و اطاعت از او در گرو پيروى حقيقى از من است پس از دستورات من اطاعت كنيد تا خدا شما را دوست داشته و از گناهانتان بگذرد .

مگر بدون شاگردى در مكتب رسول مى توان خدا را شناخت ، مگر بدون اقتداى به او مى توان از خواسته هاى حضرت حق مطلع شد ، مگر بدون توسّل قلبى به حضرت او و فراگيرى دستوراتش و عمل به فرامينش مى توان با خدا و دستورات خدا آشنا شد ; راه خداشناسى و عبادت حقيقى ، شناخت رسول خدا و اطاعت از دستورات اوست .

پس راه خداشناسى و طريق عشق واقعى به حضرت حق ، و راه اقتداى به خداى عليم پيروى از رسول خداست .

قرآن مجيد پيروى از رسول اسلام را پيروى از همه انبيا و فرستادگان حق مى داند به متنى از آيات سوره توبه از شماره 29 تا 32 توجه كنيد :

با آنان كه به خدا و قيامت ايمان نمى آورند ، و حرام خدا و رسول خدا را حرام نمى دانند ، و دين حق را قبول نمى كنند ، از آنان كه اهل تورات و انجيلند بجنگيد تا حاضر به جزيه شوند و اينان مردمى پست و خوارند .

يهود گفتند عزيز پسر خداست ، نصارى گفتند مسيح فرزند خداست ، اين سخنان را كه اينان بر زبان مى رانند خود را به كيش كافران پيشين نزديك و مشابه مى كنند ، خدا آنان را هلاك و نابود كند كه به خدا نسبت دروغ بستند .

علما و راهبان يهود و مسيحى خود را به مقام ربوبيت شناخته و خدا را ناديده گرفتند ، و مسيح پسر مريم را به الوهيّت گرفته ، در صورتى كه مأمور نبودند جز به پرستش خداى يكتا كه منزه و برتر از آن است كه با او شريك قرار مى دهند !

كافران مى خواهند كه نور خدا « كه چراغ رخشنده علم و دين و كتب وحى الهى است » به نفس تيره و گفتار جاهلانه و تهمت هاى بى خردانه خود خاموش كنند ، و خدا جلوى آنان را مى گيرد تا نور خدا را در منتهاى ظهور و حدّ اعلاى كمال برساند هر چند كافران ناراضى و مخالف باشند .

پس از اين مقدمات كه در اين آيات بيان مى كند مى فرمايد :

اوست خدائى كه رسول خدا محمد مصطفى را با دين حق به هدايت خلق فرستاد تا بر همه اديان عالم تسلّط و برترى دهد هر چند مشركان و كافران ناراضى و مخالف باشند .

روى سخن در اين آيات در مرحله ى اوّل با مسلمانان و مؤمنان است كه نسبت به مشركان بخصوص يهود و نصارى چه وظايفى دارند و سپس با يهود و نصارى است كه راه شما غلط و مكتب شما ناقص و ناصحيح ، و رهبرى شما رهبرى ضلالت و گمراهى است ، كه عالمان و راهبان شما در ضلالت و تاريكى اند و پيروى شما از آنان غلط و آنان هم در حقيقت پيرو موسى و عيسى و عزيز و ساير انبياء گذشته نيستند ، اكنون دين حق و دين هدايت دين محمد مصطفى است و شما اگر مى خواهيد به حقيقت پيرو موسى و عيسى باشيد از دين رسول خدا پيامبر خاتم پيروى كنيد كه برترين دين و ناسخ تمام مكتب هاى گذشته است ، و در حقيقت پيروى از حضرت او پيروى حقيقى از موسى و عيسى و همه انبياء خداست ، و به قول قرآن كه از قول مؤمنين واقعى نقل مى كند :

آرى حقيقت فرق نگذاشتن بين انبيا تجلى در شناخت نبى اكرم و اطاعت از آن حضرت دارد ، كه در معارف الهى چه در قرآن و چه در روايات و چه در مباحث عقلى و فلسفى ثابت شده كه آن حضرت داراى مقام جمع الجمع اند و آنچه همه خوبان دارند او به تنهائى دارد ، بر اين اساس اطاعت از او اطاعت از صد و بيست و چهار هزار پيغمبر است .

تمام ائمه و اولياء و حكما و عرفاى شامخين بر اساس آيات قرآن مجيد در اين حقيقت اتفاق نظر دارند كه :

حقيقت محمديه كه از بن به برزخ البرازخ الازليه وحقيقة الانسانية الازليه الابديّه تعبير نموده اند متجلّى در مظاهر و اعيان جميع انبيا و اولياست و اولين ظهور او در صورت و هيكل بشرى و جلبات انسانى در آدم ابوالبشر است ، و كمال آن حقيقت در مقام ظهور در مشكات انبيا در صورت شخصى حقيقت كمالى جمعى محمّدى ظاهر مى شود و بعد از ختم دائره نبوت در اولياء محمديّين دور مى زند و تمام جلوه او در عالم بشرى باسم عدل الهى در خاتم الاولياء مهدى موعود (عليه السلام) ظاهر مى گردد و بوجود مهدى ولايت به حدّ كمال مى رسد(40) .

پس مرحله وجوب متابعت از ولايت هم از اين مقاله بدست مى آيد كه هر كس به حقيقت مى خواهد پيرو رسول اكرم اسلام باشد و به حكم خدا آنجناب را مقتداى خود قرار دهد بر او حتم و واجب است كه پس از او بدون چون و چرا از على عالى و يازده فرزندش اطاعت كند ، كه رسول اسلام به شهادت روايات بسيار زيادى كه كتب فريقين آورده اند در طول بيست و سه سال نبوت خود به حكم حضرت حق وجوب پيروى از ائمه بعد از خود را با تصريح حتمى به نام و اسامى آنان به امت تذكر مى داد ، كه اين پيروى و مقتدا قرار دادن على (عليه السلام) تا مهدى ارواحنا فداه مزد رسالت است چنان كه صريح قرآن به آن ناطق است .

واحدى هم در ترجمه و توضيح كلمه قربى به على و فاطمه و حسن و حسين و ائمه بعد از حضرت حسين تا امام زمان شك نكرده .

و به تصريح شيخ اكبر و ديگر از اكابر از عرفا جميع مقامات رسول اسلام بالوراثه براى عترت و اهل بيت او ثابت و متحقق است و آنان بزرگواران وارث حال و مقام و علوم و اسرار او هستند و ولايت خاصّه او به حضرت مهدى ختم و از ناحيه آنجناب به صورت ولايت عامه در فقهاء شامخين متجلى است ، و اين معانى در جاى خود با براهين محكمه و استدلالات متينه آنچنان اثبات شده كه صاحب انصافى نمى تواند به اندازه يك ذره در اين مقام شك و ترديد كند ، و از همين طريق روشن مى شود كه فهم حقيقت قرآن همچون توحيد و معاد و ولايت بستگى به همبستگى قلبى و عملى با رسول گرامى اسلام دارد ، و خلاصه مقتداى حقيقى ناس كه در علم ازلى معين گشته ، خدا و انبيا و ائمه قرآن و فقهاى واجد شرايطند ، كه اين همه وقتى براى انسان حصل مى گردد كه انسان از پيامبر عزيز اسلام شناخت داشته و از آن مقام ملكوتى پيروى كند .

بنابر اين راه اقتداى صحيح و شناخت مقتدايان واقعى در طى اين توضيحى كه از لطف حق بر جمله ى اول روايت باب اقتداء داده شد ، روشن گشت و حجت الهى بر همگان تمام شد .

قرآن مجيد به اين نكته مهمه هم اشاره دارد كه مقتدا و امام شما در قيامت همان مقتدا و امام شما در دنياست ، اگر در دنيا مقتداى شما بقول قرآن امام هدايت بود ، در آخرت هم تا ورود به بهشت و رسيدن به رضوان الهى با او خواهى بود ، و اگر مقتدايت امام ضلالت و امام كفر است در آخرت هم با او خواهى بود ، و همراه او به عذاب ابدى دچار خواهى شد !

احمد مرسل شه دنيا و دين *** گنج ازل مهبط روح الامين

صورت آدم زصفات رخش *** عصمت حوا زدل فرخش

هم خط سبزش نمك خوان حسن *** هم عرقش موجب طوفان حسن

نوح نبود ار چه به دوران او *** بود ولى غرقه طوفان او

گرچه نبودست چو يوسف كسى *** بود زيوسف نمكين تر بسى

نار براهيم كه گلزار شد *** از اثر آن گل رخسار شد

شد به سليمان زلب گوهرى *** لعل ده خاتم پيغمبرى

تا به سخن ريخت جواهر زميم *** گشت خجل از كلماتش حكيم

يونس اگر رفت به كام سمك *** او علم افراشت به اوج فلك

عيسى اگر پاى بگردون نهاد *** سايه او نور بخورشيد داد

بحر ازل در دل داناى اوست *** آب خضر خاك كف پاى اوست

سنگ نشد ازلب لعلش خضاب *** لعل شد از تابش او آفتاب

سبع مثانى رخ هم چو مهش *** گيسوى چون سلسله بسملش

از قلم صنع نموده بهم *** زابرو و قد معنى نون والقلم

نطق و دهن راه يقين و گمان *** چهره و موسوره ى نور و دخان

قارى قرآن لب شيرين او *** روح قدس مرده يس او

ميم كه حرفى است زنامش نخست *** عالم و آدم شده از وى درست

چشمه فضل است بر آب حيات *** چشم طلب بر كرمش كاينات

تا ز سر چشم شده غنچه وش *** آمده از چشمه ى او رشحه كش

چشمه اين ميم كه چشم نبى است *** نور فزاينده عين على است

آن كه نبى راز ولى كرد فرق *** ديده ى او گشته بخون باد غرق

جز به ولايت نشوى منتهى *** نيست نبوت زولايت تهى

ملك ولايت چه اگر حيدر است *** ملك نبوت به ولايت درست

ختم نبوت چو علم بر كشيد *** دامن معراج بر اختر كشيد

بلكه زهفت اختر دائر گذشت *** در تتق عالم ظاهر گذشت

زد بسراپاى فنا فرش را *** فرش قدم كرد سر عرش را

رفت بجائى كه ديگر جا نبود *** رفتن آن راه به اين پا نبود

رفتنش آن بود كه از خويش رفت *** با قدم بى قدمى پيش رفت

بلكه كجا بود ره پيش و پس *** ذات خداوند جهان بود و بس

موج سخن خاست زدرياى جود *** ريخت در آن هر چه در آن بحر بود

لطف خدا كرد بر او منجلى *** سرّ خدائى به زبان على

باز چو گرديد هم از وى درست *** باز شنيد آنچه شنيد از نخست

سر محبت زدو سو جوش كرد *** بلكه زخود گفت و خود او گوش كرد

عشق دوئى را زميان برده بود *** گفته شد آن راز كه در پرده بود

آن كه زترك دو جهان تاج بافت *** بر بتماشاگه معراج يافت

در پايان قسمت اوّل روايت حضرت صادق (عليه السلام) به اين نكته بسيار مهم اشاره دارند كه : اقتدا خود بستن ظاهرى به مقتدا نيست و تبعيت از يك سلسله حركات محدود ، بلكه اقتدا پيروى كامل در اعمال و اخلاق و عقايد از مقتداى الهى است ، طريحى آن مرد بزرگ در كتاب با عظمت خود « مجمع البحرين » در اين زمينه به پيروى از آيات قرآن مجيد و روايات وارده از اهل بيت عصمت مى فرمايد :

ولايت در حقيقت عشق به اهل بيت و پيروى از آنان در دين ، و اطاعت از اوامر و نواهى آنان و شكل گرفتن از ايشان در اخلاق و اعمال است .

در هر صورت ، اقتداء بدين صورت اقتدائى عقلانى و وجدانى و طبيعى و شرعى است و باعث سعادت انسان در دنيا و آخرت است ، و زندگى و حيات و حركت و عمل در غير اين راه مورث ندامت و علّت حسرت و موجب شقاوت و هلاكت ابدى است ، چرا كه خداوند اعلام فرموده اقتداى به مقتداى بر حق را در همه زمينه ها از اقتدا كننده مى پذيرم و اقتداى به غير آنان را مردود و باطل مى شمارم .

و خداوند در آيه شريفه قرآنيه كه حضرت صادق در دنباله روايت آورده اند مى فرمايد :

زمانى كه در نفخ صور دميده شود نسب براى كسى مطرح نيست و از احدى نمى پرسند پسر كيستى ، پدر كيستى و به كه منسوبى ، بلكه آنچه محور و واقعيت است ايمان و اخلاق و عمل صالح است ، كه آن سه حقيقت هم در سايه اقتداى صحيح قابل كسب است .

امام صادق (عليه السلام) روايت باب اقتدا را بدينگونه دنبال كنند :

اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود : ارواح قبل از اجساد جنودى جمع و لشگرى متفقند .

چون در عالم شهود ظهور كنند بر حول محور حق نيز اجتماع كنند ، و آن اروحى كه از حق روى گردان گردند به اختلاف دچار شوند .

از محمد حنفيه پرسيدند : ادب از كه آموختى ؟ گفت از پروردگارم فرا گرفتم ، به اين صورت كه مولايم به من قوتى در عقل و روح كرامت كرد ، كه با آن قوت بيبن حق و باطل و خوب و بد را تميز مى دهم ، به همين خاطر هر چه از صاحبان بينش و بصيرت مى بينم همان را درس عمل براى خود قرار مى دهم و به روش پاك و پسنديده آنان اقتدا مى كنم ، و هر چه از جاهلان و بى خبران مشاهده مى كنم به نظرم ناپسند و قبح مى آيد به همين خاطر از وضع آنان در عين نفرت دورى مى نمايم ، و من به لطف حضرت حق از اين راه به خزانه هاى دانش رسيده ام .

ما و دل سودا زده سر مست الستيم *** برگشته زميخانه دو آشفته مستيم

با افسر سلطانى كونين بلنديم *** با خاك در خاك نشينان تو پستيم

موهوم بود هستى ما سرّ تو موجود *** المنة لله كز اين واهمه رستيم

ما شيشه شكستيم و كف پاى ملك را *** زين شيشه بشكسته در اين باديه خستيم

با عشق تو ديوانه و با جام تو سرمست *** چون نيست شديم از همه با عشق تو هستيم

پيوند مهمّات زكوتين بريديم *** با رشته پيمان سر زلف تو بستيم

ما باز توى منزلت ساعد جانيم *** از بام جهان با پر افراشته ى جستيم

زاهد تو برو مسجدى صومعه اى باش *** ما رند خرابات رو باده پرستيم

شاهين وجوديم به حبس تن خاكى *** كز قوت پيراهن قفس تنگ شكستيم

برخاسته از كنگره عرش و به آفاق *** پرواز نموديم و به بام تو نشستيم

صحراى تو را آهوى دربند گرفتار *** در پاى تو را ماهى افتاده به شستيم

گر زان كه فقيريم فقير در شاهيم *** ور زان كه خرابيم از آن ساغر و دستيم

اى ساقى مستان به صفا رطل دمادم *** مخمور به مگذار كه ما مست الستيم

حضرت امام بحق ناطق در دنباله روايت مى فرمايد : هيچ راهى براى مؤمن زيرك سالم تر از اقتداء صحيح و نيروى الهى نيست ، چرا كه اقتدا به حق و انبيا و ائمه و قرآن و عالمان ربانى راهى است واضح و مقصدى است صحيح و از هر راهى درست تر و بهتر و با منفعت تر ، چرا كه راه عقل به جميع حقايق وفا نمى كند زيرا عقل در وجود هر انسان عقل جزئى است و عقل جزئى احاطه به تمام احكام و واقعيات برايش محال است ، و راه هاى ديگر به طريق اولى ضعيف تر ، اما پيروى از حضرت حق پيروى از وجودى است كه به تمام حقايق خبير است ، و پيروى از انبيا و ائمه پيروى از عقل متصل به عقل كامل است و پيروى از قرآن گرفتن نور از منبع لا يزالى است . و پيروى از عالمان واجد شرايط پيروى از راهنماى آگاه بسوى توحيد و نبوت و امامت است .

خداوند عزيز در قرآن مجيد مى فرمايد :

انبياء الهى آن مردمى هستند كه خدا آنان را به تمام حقايق راهنمائى كرد ، پس از راه آنان پيروى كرده و به آنان اقتدا كن ، ملاحظه مى كنيد آيه شريفه راه اقتداء صحيح را نشان مى دهد .

انبياء الهى در جامعه بشرى بنا به نقل نهج البلاغه طبيبانند و خلق از نظر عقل و روح و نفس مريض ، و تنها راه علاج اين مرض بدست آن طبيبان است .

ما طبيبانيم شاگردان حق *** بحر قلز ديد ما را فانفلق

آن طبيبان طبيعت ديگرند *** كه بدل از راه نبضى بنگرند

ما بدل بىواسطه خوش بنگريم *** كز فراست ما بعالى منظريم

ما طبيبان فعاليم و مقال *** ملهم ما پرتو نور جلال

پس از ذكر اين آيه حضرت صادق (عليه السلام) مى فرمايند : اگر از براى دين الهى مسلكى و راهى محكم تر و استوارتر از اقتداء به حق و پيروى صحيح بود عاشقان و انبياء خود را به آن دعوت مى فرمود :

و نيز از حضرت رسالت پناه نقل مى كنند : كه در قلب مؤمن نورى است ، كه نمى درخشد مگر در سايه اقتداى به حق و اجتناب از باطل و اختيار كردن راه وسط و دورى از افراط و تفريط ، و اين نور در حقيقت نور انبياست كه خداوند مهربان در قلوب مردم مؤمن به امانت گذاشته است .

در پايان روايت بايد به اين نكته متذكّر شد ، كه دورى از اقتداء صحيح باعث خاموش شدن چراغ فطرت و افتادن در چاه ضلالت و از دست دادن سعادت دنيا و آخرت است ، و اين دورى آدمى را مصداق آيات زير مى نمايد :

چه اينان را بترسانى و يا نترسانى براى آنها مساوى است كه ايمان نمى آورند .

هر كس را پس از اتمام حجت بخواهد واگذارد و عنايت و لطفش را از سر او بردارد ، دلش را از پذيرفتن ايمان تنگ و سخت تنگ نمايد .

اينان كه اقتداى به انبيا و اولياء ندارند ، و حركات و اعمالشان بر اساس هواى نفس و لذّت گرائى است ، كليّه اعمالشان در دنيا و آخرت ضايع و تباه است و احدى براى نجات آنان از عذاب يار و ياور آنان نيست .