كلمات بزرگان و نويسندگان 
على (ع ) در دامان كعبه گرامى بزاد و خانه يكتاپرستى را از آثار بت و بتكده پاك كردو در خانه خدا (مسجد كوفه ) هنگامى كه خون پاكش برجسته ترين شعار توحيد ودادگرى را نقش صفحه محراب كرد، روح مواجش به ملكوت آسمانها پرواز نمود. و چشمىكه در خانه خدا به صحنه گيتى گشوده شده بود، در خانه خدا نيز بسته شد. و ميان ايندو حد، فاصله زندگى او بود كه همچون فروغى كه از خاور الوهيت بتابد، دايم متوجهمبداء لايزال بود، تا در دامن بيكران ابديت فرو رفت ...
(الغدير)
اكنون به آخرين صفحات اين رساله مى رسيم ، و با روحهايى پهناور و عواطفىشورانگيز برابر مى شويم كه ما را در رؤ يايى عجيب پيرامون شخصيتى بس بزرگفرو مى برند.
در اينجا متفكران و نويسندگانى با ما سخن آغاز مى كنند كه شخصيت علمى و فكرى آنانمورد بزرگداشت همگان است ؛ و هنگامى كه به گفتارشان گوش فرا مى دهيم مى يابيمكه ماوراى آن ، احساسى عميق نسبت به موضوع سخن وجود دارد كه عبارات ، آن را ادا نكردهاست . و چنانكه نويسنده گاهى از چند نقطه كمك مى گيرد تا خواننده را همراه تصوراتپر دامنه خود به فضايى وسيعتر بكشاند، اينان نيز هر يك جملات خود را بسان چندنقطه قرار داده اند تا به جهانى نامتناهى از معنويت و بزرگى و دادگرى و فضيلت وانساندوستى و ... رهنمون گردد.
آرى مى كوشند تا شايد بتوانند پرده اى از اسرار اقيانوس ژرفى را كه در آن غوركرده اند نشان دهند، و به دامن الفاظ و عبارات نغز و شيوا چنگ مى زنند تا شور درونىخود را بدان وسيله آشكار سازند و عظمت آن روح بلند را كه چون راز مقدس آفرينش برهمه چيز دامن كشيده است بنمايانند. و با اينكه نيروى سخن و زيبايى بلاغت از چهرهتعبيراتشان پيداست ، باز نمودار است كه آن هنگامه عجيبى كه سازمان فكرشان را بهخود سرگرم داشته ، و هنوز خود را به دست اين عبارات نسپرده است ؛ و خود گويندگان ،چه درباره امام سخن گفته باشند يا درباره كلامش ، باز بدين گفتار در برابر درك ومقصودى كه دارند قانع نشده اند؛ و با اين همه ، اين خود نمونه بسيار اندكى است ازآنچه كه نويسندگان و نوابغ بزرگ پيرامون عظمت بيكران دومين پيشواى آسمانى ماحضرت على عليه السلام اظهار داشته اند.
اگرچه هر يك از اين كلمات بسنده است كه شناساننده بزرگترين شخصيت تاريخبشريت باشد، ولى مقصود ما نشان دادن بزرگى حضرت على (ع ) با اين گفته ها نيست .چون شخصيت مستقل على (ع ) احتياج به استمداد از گفتار و افكار ديگران ندارد؛ و عظمتوالاى او به هيچ گونه پشتوانه اى نيازمند نيست .
وجود على (ع ) چون وجود عقل است كه هر چيز بايد بدو سنجيده شود؛ و ارج و قابليت هرپديده به پايگاه عالى او منتهى گردد؛ و او را تنها بايد به خود او و فروغ ذاتششناخت . افكار تابنده و نوابغ بزرگ به وسيله او شناخته مى شوند؛ و هر فضيلت وانديشه و مكتب ، با فضائل و انديشه ها و مكتب جاويد على به سنجش در مى آيد؛ تا درحدود شرف و گوهر خود با اين مقياس نهايى عظمتها، ارزيابى گردد.
آيا با كدام گفتار و افكار، شخصيتى را مى توان سنجيد كه بهاحتمال اينكه كودكى در كنار بيابانهاى يمامه گرسنه باشد، از غذا چشم مى پوشد وبه اميد اينكه كنيزكى خرسند به خانه باز گردد، در بحران گرفتاريهاى روزانه اشهمه گونه تلاش مى كند. شب ها، آذوقه كش يتيمان ، و روزها، سد مستحكم و نگهبان حقوقضعيفان است . نه پيرزنى در گوشه كلبه تاريك خود از نظر محبت آميز او دور مى ماند؛و نه جوان بى ادبى كه به ناموس مسلمين چشم مى دوزد، از نوازش سيلى محكمش رهايىمى يابد...
شب همه شب با چشم بيدار و سيلاب اشك با آفريدگار هستيها به راز و نياز به پا مىايستد و با زمزمه هاى مقدسى كه از درون قلب سراپا حقيقتش ‍ بيرون مى آيد، نغمهخداپرستى و شور ذكر و تسبيح را در تار و پود كائنات مى افكند و روز با وجدانبيدار خود به رفع آلام و ناراحتيهاى انسان و آموزش و پرورش افكار توجه مى كند ونسبت به ناچيزترين حق هر كس ‍ دقيق است و از صيانت آن نمى گذرد.
شعله اى اين همه ممتد؟! زيستنى سرچشمه اين همهفضايل ؟! روحى اين گونه درياسان و طوفان خيز؟! مغزى هماره منور و كانون اشراق ؛دلى مبداء ارتباط مستقيم با عاليترين مبادى وجود؛ عواطفى كه جز محبت به انسان و اعتقادبه ارزش انسان آميزه اى ندارد، چشمى كه به كائنات با نظر فروتنى و تواضع دربرابر آفريدگار آنها نگاه كرده تا زواياى اسرارآميزشان را مى بيند؛ دستى كه گاهىدر قبضه شمشير فشرده مى شود و گاهى بر سراطفال يتيم گشاده مى گردد؛ ديدى كه تمام پديده هاى هستى در شعاع نافذش مجسم است ؛و خلاصه انسانى كه جهان است بلكه جهانى است به صورت انسان .
يعنى على بن ابيطالب (ع )، سرچشمه دانش و دادگرى ، پرهيزگارى و دلاورى ،پاكدامنى و آزادگى ، دانايى و سخنورى ، نيرومندى و پارسايى ، بخشش و فداكارى ،رادمردى و از خود گذشتگى ، آموزش و پرورش و اصلاح و نجات بخشى .
اين شخصيت ، اين انسان ، كه آيينه صفات خداوندى است ، به هيچ معرفى جز نشان دادنشخصيتش با بيان ارزشهايى كه خدا و رسول برايش بيان كرده اند، نيازمند نيست .
على (ع ) موجودى است كه وصف بزرگى و عظمتش از افق توانايى بشر خارج است و فكرمحدود انسانى حقيقت بى منتهاى او را درك نخواهد كرد و به گفته فردوسى : (در انديشهسخته كى گنجد او!)
على (ع ) اقيانوس بيكرانه اى است كه دست يافتن بر اعماق ذخاير و گنجينه هاىفضيلت و دانشش ، كار هيچ شناور و غواصى نيست ؛ و پى بردن به اندازه و قدرش راهيچ گونه پيمانه و وسيله سنجشى نه .
در عين حال ما بايد بكوشيم كه در پيمودن راه زندگى ، اين انسان مقدس را كه همه دقايقعمرش را با درخشانترين برنامه به پايان برده است درست بشناسيم ، تا او و طرزانديشه و كار او در روان ما تجسم يابد؛ و ما را داريم به پيروى و اقتداى به او واداركند، و فضايلش براى ما منشاء توليد فضايل باشد.
از اين رو، در اينجا مى خواهيم به سوى اين اقيانوس ، به وسايلى گوناگون راه يابيم. و در پى بردن به اين موجود شگفت انگيز از نيروى فكرى ديگران استمداد جوييم و بهوسيله رشته هاى تابنده افكار با اين خاور تابناك بيشتر آشنا شويم . در اينجا بهويژه نظر ما متوجه طبقه جوان تحصيلكرده است كه با گفتار و افكار گوناگون سر وكار دارند.
در اينگونه نظرها، كه فراوان از گذشتگان و معاصران از مذاهب مختلف درباره حضرتعلى (ع ) اظهار شده است ، تنها عظمت و سرافرازى براى صاحبان اين نظرهاست كهتوانسته اند هر يك در حدود امكان خود اين حدود بيكران را بشناسند و اين فروغ پايدار رابا چشم بصيرت خود بنگرند و به اين شعاع آسمانى با ديده اعجاب و حقيقت شناسىخيره شوند و با نورافكن عقل احساسات ، مردى نورانى را درخلال تاريخى تاريك و پر حوادث جستجو كنند؛ تاريخى كه بهوسايل گوناگون دست مى زد تا شايد بتواند از گسترش اين فروغ بكاهد؛ و دربرابر آن ، ابرهاى تيره و پوشاننده اى به وجود آورد.
ولى تلالؤ شگفت آور حقيقت به گسترش و نفوذ خود ادامه داد و انديشه هاى بلند انسانهاىآزاد و متفكر را به خود جلب كرد؛ تا در ظلمات تاريخ ، سرچشمه حياتفضايل و بخشنده بقاى انسانيت را بيابند.
( على بين الناس كالمعقول بين المحسوس . )
على در ميان انسانها چون پديده اى معقول بود، در ميان محسوسها. ⁽¹⁸⁹⁾
ابن سينا
طبيب و فيلسوف اسلامى مشهور
على (ع ) داناتر از همگان بود. او حدسى نيرومند داشت و هميشه همراهرسول (ص ) بود. بخششى از همه افزون داشت ؛ و پس از پيغمبر، پارساترين وعابدترين و فرزانه ترين مردم بود. ايمانش بر همه مقدم ، و سخنش از همه فصيحتر، وراءيش از همه محكمتر بود. و به حفظ كتاب خدا و اجراى احكام آن از همه بيشتر توجه داشت. دوستى و يارى او واجب است ؛ و در رتبه با پيامبران مساوى است ، و او سرچشمه فياضىبود كه دانشمندان ، دانشهاى خود را بدو استناد دادند.⁽¹⁹⁰⁾
خواجه نصير الدين طوسى
رياضيدان بزرگ و فيلسوف اسلامى مشهور
من كه (نهج البلاغه ) را گرد آوردم ، تنها به اين قصد بودم كه مقام اميرالمؤ منين علىرا در سخن و بلاغت نشان دهم ، با اينكه او را نيكوييها و برتريهاى بيشمارى است كه درآنها به آخرين درجه كمال رسيده و از همه انسانهاى بزرگ پيشين كه از آنان سخنانىحكمت آميز به يادگار مانده ، پيشى گرفته است ... ⁽¹⁹¹⁾
شريف رضى
نمونه بارز اخلاق و انسانيت ، حافظ و مفسر قرآن ، نقيب اشراف علوى ، وگردآورنده نهج البلاغه
( استغناوه عن الكل و احتياج الكل اليه ، دليل على انه امامالكل . ) ⁽¹⁹²⁾
بى نيازى او از همه و نياز همگان بدو، دليل است كه او امام همگان است .
خليل بن احمد فراهيدى
دانشمند و نحوى بزرگ ، واضع دانش (عروض ) و از پيشروى فرهنگ نويسى
او جوانمردى بود كه در مقام بزرگداشتش هر چه مى خواهى بگو، جز آنچه عيسوياندرباره مسيح گفتند. همو بود كه پيامبر در روز غدير به امر خداوند، او را به پيشوايىخلق برگزيد و بدان تصريح كرد. او گراميترين آفريدگان و پرجلال ترين انسانها بود. او در نسب و دودمان ، پاكيزه ترين فرزندى بود كه در دامنقريش پرورش يافت . او سر كشتى نوح و پرتو آتش ‍ كليم و راز بساط سليمان بود.⁽¹⁹³⁾
شيخ بهاء الدين عاملى
دانشمند ذوفنون و نابغه اسلامى مشهور