جدايى خوارج از سپاه على 
هنگامى كه على عليه السلام از صفين به كوفه برگشت ، خوارج راه خود را جدا كردند وبه سوى صحراى كوفه كه حروراء ناميده مى شد رفتند. و در حالى كه شعار مى دادند: لا حكم الا لله و لو كره المشركون ، اءلا ان معاوية و عليا اءشركا فى حكم الله ، درآنجا اردو زدند. ⁽²⁶⁹⁾ خوارج كه ابتدا دوازده هزار تن ازاهل كوفه و بصره و ديگر شهرها بودند، ⁽²⁷⁰⁾ اشعث بن قيس را به عنوان فرماندهجنگ و عبدالله بن الكواه را به عنوان امام جماعت لشكر برگزيدند. ⁽²⁷¹⁾
امير مؤ منان عليه السلام نخست ابن عباس را به سوى آنها فرستاد و پس از گفت و گوىبه سوى على بازگشت . حضرت فرمود: تا زمانى كه خونى نريخته و يا مالى را غارتنكرده باشند، كارى با آنها نداشته باشيد.
خوارج با اينكه در بيرون كوفه بودند، اما پيوسته بين كوفه و حروراء درحال رفت و آمد بودند و گاه به مسجد مى آمدند و با طرح شعار لا حكم الا لله ، موجب آزارىمردم و تحريك آنها مى شدند.
ادامه اين وضع آن قدر خسته كننده و ملال آور بود كه مردم به حضرت عرض كردند: آيا ازبرخوردهاى توهين آميز آنها خسته و ملول نشده اى ، چرا در نابودى آنان اقدام نمى كنى ؟⁽²⁷²⁾
امير مؤ منان عليه السلام براى خاموش كردن آتش فتنه خوارج خود بيرون رفت و با آنانبه گفت و گو پرداخت و پس از بيان مواضع و روشن كردن برخى ابهامات ، گروهزيادى از آنها فرياد برآوردند. التوبة ، التوبة . ⁽²⁷³⁾
حضرت براى اينكه حساب اين عده از بقيه خوارج جدا شود، فرمود: از آنها جدا شويد وآنگاه پرچم امان را به دست ابو ايوب انصارى سپرد و فرمود: هر يك از بين اينانبيرون رود و زير پرچم ابو ايوب قرار گيرد ايمن خواهد بود؛ از اين روى تعداد هشتهزار تن از صف خارجيان جدا گشته و چهار هزار تن بر لجاجت و گمراهى خود باقىماندند. ⁽²⁷⁴⁾
پس از جدا شدن هشت هزار نفر از سپاه خوارج بقيه آنها به سر كردگى ذو الثدية وعبدالله بن وهب راسبى و برخى ديگر از منحرفان ، صحراى حروراء را به مقصد نهروان⁽²⁷⁵⁾ ترك گفتند.
شرارتها و وحشى گريهاى خوارج 
از جمله شرارت هايى كه از خارجيان پيش از جنگ صادر شد، اين بود كه عبدالله بن خبابرا به طور دلخراشى به شهادت رساندند. ⁽²⁷⁶⁾
مورخان نوشته اند: عبدالله در سفرى كه ظاهرا به سوى كوفه داشت ، خود و خانواده اشدر دام خوارج جنايت پيشه گرفتار شد. عبدالله كه همراه همسرش در حالى كه بر مركبسوار و قرآنى را روى سينه اش آويخته بود، به راه خود ادامه مى داد كه با گروهخوارج مواجه شد. آنها فرياد زدند: عبدالله ، اين كتابى كه بر روى سينه ات است ،دستور قتل تو را صادر كرده است . خوارج به او گفتند: كه پدر تو مرد دانشمند ومحدثى بود. آيا از سخنان پدرت چيزى به ياد دارى ؟ عبدالله گفت : آرى ، پدرم هميشهمى گفت كه از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: ديرى نمى پايد كهپس از من امواج فتنه جهان اسلام را فرا مى گيرد. در آن هنگام قلب بعضى انسان ها ازدرك حقايق باز مى ايستد و مى ميرد همان گونه كه تن انسان مى ميرد و از كار باز مىماند. در آن هنگام بعضى از افراد شبانگاه مؤ من و با خدايند ولى هنگام صبح ، كافر ودور از خدا مى گردند. مواظب و آگاه باشيد كه مبادا در جبههباطل قرار گرفته و براى تقويت باطل دست به خونريزى بزنيد.
خوارج باز پرسى خود را از عبدالله آغاز كردند. پرسيدند: نظر تو درباره قضاياىحكميت كه على عليه السلام به آن راضى شد، چيست ؟
عبدالله گفت : ان عليا اءعلم بالله و اءشد توقيا على دينه و اءنفذ بصيرة ؛ علىبه خدا و فرمان هايش داناتر و در دينش پارساتر و از نظر وقايع و پيشامدهاى اجتماعى، بيدارتر و آگاه تر است .
خوارج گفتند: انك لست تتبع الهدى انما تتبعالرجال على اءسمائهم ؛ تو از هدايت واقعى برخوردار نيستى ؛ بلكه از عناوين افرادپيروى مى كنى و بلافاصله در دادگاه صحرايى خوارج محكوم به اعدام شد؛ اعدامىدردناك و جانسوز. او را با وضع دلخراشى دست و پا بسته ، همراه شكنجه و آزار كنارجوى آب برده و همانند گوسفند سرش را بريدند و سپس همسر باردارش را كشتند و شكماو را پاره كرده و فرزند بى گناهش را بيرون آوردند و سر بريدند. ⁽²⁷⁷⁾
جنگ نهروان 
قتل و شرارت و ناامنى كه اين افراد شرور در قلمرو حكومت اسلامى ايجاد كرده بودند،امير مؤ منان را سخت نگران كرد و با بسيج نيروها به سوى آنها حركت كرد. و زمانى كهبه ارودى آنان رسيد نخست فرمود: قاتل عبدالله بن خباب را به ماتحويل دهيد.
خوارج در پاسخ گفتند: همه ما او را كشته ايم .
امام براى آنكه بداند تمام خوارج به كشته شدن عبدالله راضى بوده اند يا نه ،فرمود: گروه گروه شويد تا سخن شما را بشنوم . آنان گروه گروه شده و مى آمدند واعتراف مى كردند و رضايت خود را به كشته شدن فرزند خباب اعلام مى كردند و مىگفتند: و تو را نيز همانند عبدالله خواهيم كشت .
اينجا بود كه حضرت فرمود: سوگند به خدا، اگر تمام مردم روى زمين اقرار كنند كه درريختن خون عبدالله شريك بوده ايم و من توانايى انتقام داشته باشم ، همه آنها را خواهمكشت . ⁽²⁷⁸⁾
امام بار ديگر اتمام حجت كرد و پيش از درگيرى و جنگ به لشكر خود اعلام فرمود: چهكسى اين قرآن را بر دست گرفته و نزد آنها مى رود و آنها را به كتاب خدا و سنت پيامبردعوت مى كند. ضمنا بداند كه كشته خواهد شد و به بهشت خواهد رفت . كسى پاسخحضرت را نداد، مگر جوانى از طايفه بنى عامر بن صعصعه .
وقتى نگاه امام به او و كم بودن سن و سالش افتاد فرمود به جاى خود باز گرد. بارديگر سخن خود را تكرار فرمود كه همان جوان اظهار آمادگى كرد. حضرت فرمود: قرآنرا به دست بگير و نزد آنها روانه شو، اما بدان كه كشته خواهى شد.
هنگامى كه آن جوان به سوى خارجيان جنايت پيشه رفت ، همين كه خواست پيام عليهالسلام را برساند، با تيرهاى خود صورت آن جوان را سوراخ سوراخ كردند. ⁽²⁷⁹⁾
امير مؤ منان پس از ياءس و نااميدى از هدايت آنان ، دست و سر خود را به سوى آسمان بالابرد و سه مرتبه فرمود: خدايا تو شاهد باش ، از تو كمك مى خواهم و به تو شكايتمى كنم و آنگاه به ياران خود فرمود آماده جنگ شويد كه به اذن خدا پيروز خواهيد شد.سپس آيه آخر سوره آل عمران را بر آنها تلاوت فرمود و دستور حمله را صادر فرمود.⁽²⁸⁰⁾ و گفت : بر آنها حمله كنيد و من نخستين كسى هستم كه بر آنان حمله مى كنم و باشمشير ذوالفقار خود سه بار به آنان حمله كرد و در هر مرتبه آن قدر از خارجيان مىكشت كه شمشير خم مى شد. سپس بر مى گشت و به سر زانوى خود مى گذاشت و آن رابه حالت اول خود باز مى گرداند و بار ديگر حمله خود را آغاز مى كرد. تا اينكه همهآنها را به خاك هلاكت نشاند. جنگ كه پايان يافت ، امير مؤ منان نگاهش به سوى پيكرهاىبى جان خوارج افتاد و با چند جمله ريشه بدبختى و سياه روزى آنان را براى آيندگانچنين بيان كرد:
⁽²⁸¹⁾
بؤ سا لكم لقد ضركم ، فقيل له : من غرهم يا امير المؤ منين ؟فقال : الشيطان المضل و الانفس الامارة بالسوء. غرتهم بالامانى و فسحت لهمبالمعاصى و وعدتهم الاظهار فاقتحمت بهم النار ؛ ⁽²⁸²⁾ رنج و سختى بر شماباد، راستى كسى كه شما را فريب داد، ضرر غيرقابل جبرانى بر شما وارد ساخت .
شخصى از آن حضرت پرسيد: چه كسى آنها را فريب داد؟
امام فرمود: شيطان گمراه كننده و نفس هايى كه انسان را به بدى وا مى دارد. شيطان ونفس اماره به وسيله آرزوهاى نادرست و حساب نشده آنها را فريفت و راه هاى گناه و معصيترا به روى آنها گشود و به آنان وعده پيروزى داد و سرانجام به آتش سوزان دوزخشاندرافكند.
فصل پنجم : شوق ديدار 
شهادت جانگداز مولاى متقيان اگر چه بر عموم مسلمانان ، به ويژه شيعيان و پيروان آنحضرت بسيار سخت و گران بود، اما باعث شد تا گوشه هاى ديگرى از شخصيت و عظمتامام عليه السلام آشكار شود. كائنات در مصيبت و سوگ على به هم بريزند، فرشتگانبه خروش آيند، جبرئيل فرياد بكشد، درياها به تلاطم بيفتد، جن و انس نوحه كنند، در وديوار در مقابلش خضوع كنند و امر بسيار عجيبى كه تاكنون بر همه پوشيده بود، عيانشود؛ و آن قبر آماده على عليه السلام بود؛ چه كسى آن را از پيش آماده كرده بود؟
اين همه آيات و نشانه هاى عجيب كه از شب نوزدهم آغاز شد و با دفن على عليه السلامپايان پذيرفت ، دليل چيست ؟ آيا اين اتفاقات ، عالى ترين سند شخصيت والاى امير مؤمنان عليه السلام به شمار نمى رود؟
در شب نوزدهم 
ماه رمضان سال چهلم هجرى فرا رسيده بود. اگر چه امير مؤ منان عليه السلام از زبانپيامبر صلى الله عليه و آله شنيده بود كه عاقبت شهيد خواهد شد، اما از جزئيات اين ماجراكمتر سخن مى گفت تا اين كه در اين سال ، روزى آن حضرت از بالاى منبر، از امام حسنعليه السلام پرسيد: چند روز از ماه رمضان گذشته است ؟ امام حسن عليه السلام فرمود:سيزده روز. آنگاه از امام حسين عليه السلام پرسيد: چند روز باقى مانده است ؟ پاسخ داد:هفده روز. على عليه السلام دست به محاسن شريف گذارد و فرمود: به خدا كه شقىترين افراد امت ، اين موى سفيد را با خون سر خضاب و رنگين خواهد كرد. ⁽²⁸³⁾
شب نوزدهم فرا رسيد. على عليه السلام پس ازتناول چند لقمه نان جو، از جاى برخاست و به ركوع و سجود و تضرع به درگاه احديتمشغول شد. امام بسيار از اطاق بيرون مى رفت و به آسمان نگاه مى كرد و باز مى گشت ومى گفت : اللهم بارك لى الموت ؛ خدايا، مرگ را بر من مبارك گردان . حضرت على عليهالسلام در تمام شب بيدار بود. ام كلثوم عرض كرد: پدر جان ، اين بيدارى و اضطراببراى چيست ؟ فرمود: در صبح اين شب ، شهيد خواهم شد. ⁽²⁸⁴⁾
همچنين روايت شده است كه آن حضرت پيوسته در آن شب مى فرمود: به خدا قسم كه دروغنمى گويم و هرگز به من دروغ گفته نشده و اين است آن شبى كه مرا وعده شهادت دادهاند. ⁽²⁸⁵⁾
به سوى شهادت  
على عليه السلام هنگامى كه به حياط منزل آمد، چند مرغابى كه در خانه ام كلثوم بودند،به خلاف عادت خود، با گشودن بال و پرهاى خود، رو به پاهاى آن حضرت آمدند وفرياد كشيدند. بعضى كه خواستند آنها را كنار بزنند، حضرت فرمود: رهايشان كنيد.همانا صيحه زنانى هستند كه در پى اين فرياد و صيحه ها، نوحه كنندگان هستند. آنگاهبه ام كلثوم فرمود: دخترم ، اگر نمى توانى سير و سيرابشان كنى ، به حقى كه منبر تو دارم ، آزادشان بگذار تا بروند و از گياهان زمين بخورند. ⁽²⁸⁶⁾
هنگام بيرون رفتن از خانه ، كمربند به آهن در گرفت و باز شد. حضرت در حالى كهكمر خود را محكم مى بست ، اشعار زير را سرود: