 |  |  |
به هر حال قرآن مجيد در مورد پاها دستور مسح داده است.
* * *
توجيهات عجيب
ولى گروهى كه دستور قرآنى را هماهنگ با پيشداورى خود نديدند به سراغ توجيهاتى رفته اند كه انسان را در شگفتى فرو مى برد از جمله:
1ـ اين آيه به وسيله سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و احاديثى كه از آن حضرت نقل شده، منسوخ گشته است! ابن حَزم در كتاب «الأحكام فى أصول الأحكام» مى گويد: «چون در سنّت شستن پاها آمده بايد قبول كنيم كه مسح منسوخ شده است».
در حالى كه اوّلا: همه مفسّران قبول دارند كه سوره مائده آخرين سوره اى است كه بر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نازل شده و هيچ آيه اى از آن منسوخ نيست.
[181]
ثانياً: همان گونه كه بعد از اين خواهد آمد، در برابر رواياتى كه دلالت مى كند پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)هنگام وضو پاهاى خود را مى شست، روايات متعدّدى داريم كه مى گويد حضرت(صلى الله عليه وآله) هنگام وضو پاهاى خود را مسح مى فرمود.
چگونه ممكن است يك اصل قرآنى را با رواياتى كه وضع آن چنين است نسخ كرد.
از اين گذشته در باب تعارض روايات گفته شده، هر گاه روايات متعارض باشند بايد بر قرآن عرضه شوند، رواياتى كه موافق قرآن است مقبول و آنچه مخالف قرآن است مردود مى باشد.
2ـ بعضى ديگر مانند «جصاص» در كتاب أحكام القرآن مى گويد آيه وضو مجمل است و ما به احتياط عمل مى كنيم و پاها را مى شوييم كه هم «غَسل» حاصل شده باشد و هم «مسح»!(1)
در حالى كه همه مى دانيم «غَسل» و «مسح» دو مفهوم متباين دارند و هرگز غَسل شامل مسح نمى شود.
ولى چه بايد كرد كه پيشداورى ها اجازه عمل به ظاهر قرآن را نمى دهد.
3ـ فخر رازى مى گويد، حّتى اگر آيه را طبق قرائت «جرّ» بخوانيم يعنى «أرجلكم» عطف بر «رؤوسكم» باشد كه به روشنى دلالت بر
1. أحكام القرآن، جلد 2،صفحه 434.
[182]
مسح پاها دارد، باز هم منظور مسح پاها نيست، بلكه منظور از مسح كردن پاها اين است كه به هنگام شستن پاها در ريختن آب زياده روى نكنيد!(1)
در حالى كه اگر پاى اين گونه اجتهادات و تفسير به رأى ها در آيات قرآن باز شود، چيزى از ظواهر قرآن براى عمل باقى نمى ماند، اگر ما مجاز باشيم «مسح» را به معناى «عدم اسراف در شستن» بگيريم، همه ظواهر آيات را مى توان طور ديگرى تفسير كرد.
اجتهاد در مقابل نص و تفسير به رأى
قراين بسيارى نشان مى دهد كه اجتهاد در مقابل نص آن گونه كه در عصر و زمان ما امر قبيح و غير قابل قبولى شمرده مى شود، در اعصار نخستين اسلام چنين نبوده، و به تعبير ديگر آن تعبّد و تسليم مطلقى كه ما امروز در برابر سخنان پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و آيات قرآن مجيد داريم در آن اعصار به اين قوّت و شدّت نبوده است.
مثلا هنگامى كه «عمر» اين سخن معروف خود را گفت: «متعتان كانتا محللتان فى زمن النبى(صلى الله عليه وآله) و أنا احرمهما و اعاقب عليهما متعة النساء و متعة الحج ; دو متعه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)حلال بود و من آن دو را تحريم مى كنم و هر كه مخالفت كند او را مجازات خواهم كرد، متعه
1. تفسير كشّاف، جلد 1، صفحه 610.
[183]
زنان و متعه حج(1) (حجّ تمتّع به صورت خاص آن)». كمتر شنيده ايم يا نشنيده ايم كسى از صحابه بر او خرده گرفته باشد كه اجتهاد در برابر نص ـ آن هم با اين شدّت و غلظت ـ جايز نيست.
حال آن كه اگر در زمان ما بزرگترين دانشمندان وفقهاى اسلام چنين سخنى بگويند كه «فلان عمل در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)حلال بوده و من آن را تحريم مى كنم»، همه از او تعجّب مى كنند و سخنش را بى ارزش و غير قابل قبول مى دانند و مى گويند هيچ كس حق ندارد حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال كند، زيرا نسخ احكام يا اجتهاد در برابر نصوص براى هيچ كس معنا ندارد.
ولى در عصر نخستين چنين نبود، به همين دليل مواردى را مى بينيم كه بعضى از فقها در برابر احكام الهى به خود اجازه مخالفت مى دادند و احتمالا مسأله انكار مسح بر پاها و تبديل آن به غسل از اين قبيل بوده است.
شايد بعضى فكر مى كردند، چه بهتر كه پاهايى كه غالباً در معرض آلودگى است بشويند، مسح كردن آن چه فايده اى دارد، به خصوص اين كه گروهى در آن اعصار اصلا پا برهنه بودند و كفش به پا نمى كردند، به همين دليل يكى از احترامات ميهمان اين بوده كه به هنگام ورود، آب مى آوردند و پاهاى او را مى شستند!
1. مدارك اين حديث در بحث نكاح موقّت گذشت.
[184]
شاهد اين سخن گفتارى است كه نويسنده تفسير المنار در ذيل آيه وضو براى توجيه كلمات قائلين به غسل گفته است، او مى گويد: «كشيدن دست تر روى پاهايى كه غالباً غبار آلود يا كثيف است نه تنها فايده اى ندارد، بلكه آن را كثيف تر مى كند و دست هم آلوده و كثيف مى شود.
و فقيه معروف اهل سنّت ابن قدامه (متوفّاى 620 قمرى) از بعضى نقل مى كند كه پاها در معرض آلودگى هستند ولى سر چنين نيست بنابراين مناسب است پاها شسته شود و سر مسح گردد.(1) به اين ترتيب اجتهاد و استحسان خود را بر ظاهر آيه قرآن ترجيح داده و مسح را رها كرده و آيه را توجيه غير وجيه كرده اند.
ولى اين گروه گويا فراموش كرده اند كه وضو تركيبى است از نظافت و عبادت، مسح كردن سر آن هم با يك انگشت كه بعضى فتوى داده اند نقشى در نظافت ندارد، همچنين مسح پاها.
در واقع مسح سر و پاها اشاره اى است به اين نكته كه شخص وضو گيرنده از فرق تا قدم مطيع فرمان خداست و الاّ نه مسح سر موجب نظافت است نه مسح پا.
به هر حال ما تابع فرمان خدا هستيم و حق نداريم باعقل قاصر خود دستورات الهى را تغيير دهيم، هنگامى كه قرآن در آخرين
1. المغنى ابن قدامه، جلد 1، صفحه 117 .
[185]
سوره اى كه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شده دستور مى دهد دست و صورت را بشوييم و سر و پاها را مسح كنيم، نبايد با فلسفه چينى هاى عقول قاصر انسانى با آن مخالفت نماييم و براى توجيه مخالفت ها دست به تفسيرهاى غير موجّهى براى كلام خدا بزنيم.
آرى تفسير به رأى و اجتهاد در مقابل نص، دو بلاى عظيم است كه متأسّفانه چهره فقه اسلامى را در بعضى از موارد مخدوش كرده است.
مسح بر روى كفش ها!
و از عجايب روزگار كه هر محقّق بى طرفى را شگفت زده مى كند اين كه اين برادران كه اصرار بر عدم جواز مسح پاها در وضو و لزوم شستن پاها دارند، اغلب تصريح مى كنند كه مى توان به جاى شستن پاها روى كفش را مسح نمود، نه در حال اضطرار كه در حال اختيار، نه در سفر بلكه در حضر و در هر حال.
به راستى انسان از چنين حكمى كلافه مى شود، يا شستن پاها يا مسح روى كفش ها!
البتّه گروه ديگرى كه متأسّفانه از نظر فقه اهل سنّت در اقلّيّت قرار گرفته اند، مسح بر كفش ها را جايز نمى شمردند مانند على بن ابى طالب(عليه السلام) و ابن عبّاس و مالك يكى از ائمّه اهل سنّت (طبق يكى از فتاواى او).
جالب اين كه «عايشه» كه برادران اهل سنّت براى فتاوا و روايات
[186]
او اهمّيّت فراوان قائل اند در حديث معروفى مى گويد: «لئن تقطع قدماى أحبّ إلىّ من أن امسح على الخفّين ; هرگاه دو پاى من قطع شود براى من بهتر از آن است كه (هنگام وضو) مسح بر روى كفش ها كنم!».(1)
با اين كه شب و روز با پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده و وضوى آن حضرت را ديده است.
به هر حال اگر اين برادران از احاديث اهل بيت(عليهم السلام) كه مطابق ظاهر قرآن است، پيروى مى كردند، جز مسح بر پاها را نمى پذيرفتند.
پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)در حديث صحيح معتبر فرمود: از ميان شما مى روم و دو چيز گران بها در ميان شما مى گذارم: كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم را كه اگر به آنها تمسّك جوييد هرگز گمراه نمى شويد.
امام باقر(عليه السلام) در روايت معتبرى مى فرمايد: سه چيز است كه در آن از هيچ كس تقيّه نمى كنم: شرب مسكرات (بعضى شرب نبيذ را جايز مى شمردند)، مسح بر خفّين (كفش ها) و حجّ تمتّع، «ثَلاَثَةٌ لاَ اتَّقِى فِيهِنَّ أحَداً شُرْبُ المُسْكِرِ، وَ مَسْحُ الخُفَّيْنِ وَ مُتْعَةُ الحَجِّ».(2)
* * *
1. مبسوط سرخسى، جلد 1، صفحه 98.
2. كافى، جلد 3، صفحه 32 .
[187]
روايات اسلامى و مسح بر پاها
فقهاى اماميّه در اين عقيده متّفق هستند كه چيزى جز مسح بر پاها در وضو پذيرفته نيست، و روايات وارده از طرق اهل بيت(عليهم السلام) نيز در اين معنا صراحت دارد و حديث امام باقر(عليه السلام) را در بالا ملاحظه كرديد، و احاديث در اين زمينه بسيار است.
ولى احاديثى كه در منابع اهل سنّت آمده است، كاملا با هم متفاوت است. ده ها حديث به مسأله مسح بر پاها اشاره مى كند يا مى گويد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از مسح سر، پاها را مسح مى فرمود، در حالى كه در احاديث ديگرى شستن پاها را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) نسبت مى دهد و در بعضى مسح بر روى كفش ها!
احاديث گروه اوّل كه فقط مسح را مى گويد، از كتب معروفى مانند:
1ـ صحيح بخارى
2ـ مسند احمد
3ـ سنن ابن ماجه
4ـ مستدرك حاكم
5ـ تفسير طبرى
6ـ درّالمنثور
7ـ كنزالعمّال و غير آن، كه اعتبار آن ها نزد برادران اهل سنّت مسلّم است.
و راويان اين روايات افرادى همچون:
[188]
1ـ اميرمؤمنان على(عليه السلام)2ـ ابن عبّاس
3ـ انس بن مالك (خادم مخصوص پيامبر(صلى الله عليه وآله))
4ـ عثمان بن عفان
5ـ بسر بن سعيد
6ـ رفاعه
7ـ ابوظبيان، و غير آنها از روات معروف ديگر هستند.
و در اين جا به ذكر پنج روايت از آن روايات قناعت مى كنيم، و چه عجيب است سخن كسانى مانند آلوسى مفسّر معروف، كه مى گويد مسح بر پاها فقط يك روايت بيشتر ندارد كه دستاويز شيعه شده است!!(1)
1ـ «عَنْ عَلِى بْنِ أبِى طَالِب(عليه السلام) قَالَ : كُنْتُ أرى أنَّ بَاطِنَ الْقَدَمَيْنِ أحَقُّ بِالْمَسْحِ مِنْ ظَاهِرِهِمَا حَتَّى رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ(صلى الله عليه وآله) يَمْسَحُ ظَاهِرَهُمَا ; اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى گويد: من فكر مى كردم كف پاها براى مسح كردن از روى پاها سزاوارتر است تا اين كه ديدم رسول خدا(صلى الله عليه وآله) روى پاها را مسح مى كند».(2)
اين حديث با صراحت مسح روى پاها را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آن هم به وسيله شخصى مانند على(عليه السلام) ذكر مى كند.
1. روح المعانى، جلد 6، صفحه 87.
2. مسند احمد، جلد 1، صفحه 124.
[189]
2ـ «عن ابى مطر قال: بينما نحن جلوس مع على(عليه السلام) فى المسجد جاءرجل إلى على(عليه السلام) و قال: أرنى وضوء رسول الله(صلى الله عليه وآله) فدعا قنبر فقال: اتيتنى بكوز من ماء، فغسل يده و وجهه ثلاثاً فأدخل بعض أصابعه فى فيه و استنشق ثلاثاً و غسل ذارعيه ثلاثاً و مسح رأسه واحدة... و رجليه إلى الكعبين; ابى مطر مى گويد: هنگامى كه ما خدمت على(عليه السلام) در مسجد نشسته بوديم مردى آمد و به حضرتش عرض كرد: وضوى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را به من نشان بده، حضرت قنبر را صدا زد و فرمود كوزه اى از آب بياور، سپس دست و صورتش را سه بار شست و انگشت در دهان كرد (و مسواك نمود) و سه بار استنشاق كرد و (صورت و) دست ها را سه بار شست و يك بار سر و پاها را تا بر آمدگى پشت پا مسح نمود».(1)
گرچه هر دو حديث به وسيله اميرمؤمنان على(عليه السلام) از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است، ولى از دو جريان مختلف خبر مى دهد كه قدر مشترك آنها مسح بر پاها به هنگام وضو گرفتن رسول خداست.
3ـ «عن بسر بن سعيد قال: أتى عثمان المقاعد فدعا بوضوء فتمضمضواستنشق ثمّ غسل وجهه ثلاثاً و يديه ثلاثاً ثلاثاً ثمّ مسح برأسه و رجليه ثلاثاً ثلاثاً، ثمّ قال: رأيت رسول الله(صلى الله عليه وآله)هكذا توضّأ، يا هؤلاء أكذلك؟ قالوا: نعم، لنفر من أصحاب رسول الله(صلى الله عليه وآله) عنده; بسر بن سعيد
1. كنزالعمّال، جلد 9، صفحه 448.
[190]
مى گويد: عثمان به محلّ جلوس آمد، آب وضو خواست و مضمضه و استنشاق كرد (در دهان و بينى گرداند) سپس صورتش را سه بار و دست ها را هر كدام سه بار شست و سر و پاها را سه بار مسح كرد و بعد گفت: پيامبر(صلى الله عليه وآله) را ديدم اين گونه وضو مى گرفت (سپس از حاضران كه جماعتى از صحابه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بودند، تصديق خواست و گفت) آيا همين طور است اى حاضران؟ همه گفتند: آرى!».(1)
اين حديث نشان مى دهد نه تنها عثمان، بلكه جماعت ديگرى از صحابه نيز با صراحت گواهى مى دادند كه مسح بر پاها برنامه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در وضو بوده است. (هر چند سه بار مسح سر و پا دارد كه ممكن است در نظر بعضى از آنان مستحب باشد، يا از اشتباه راوى).
4ـ «عن رفاعة بن رافع أنّه سمع رسول الله(صلى الله عليه وآله) يقول: أنّه لا تتمّ صلوة لأحد حتّى يسبغ الوضوء، كما أمره الله عزّ و جلّ يغسل وجهه و يديه إلى المرفقين و يمسح برأسه و رجليه إلى الكعبين ; رفاعه مى گويد از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شنيدم كه مى فرمود نماز هيچ يك از شما صحيح نيست تا وضو را آن گونه كه خداوند متعال دستور داده انجام دهد: صورت و دست ها را تا مرفق بشويد و سر و پاها را تا برآمدگى روى پا مسح نمايد».(2)
1. مسند احمد، جلد 1، صفحه 67.
2. سنن ابن ماجه، جلد 1، صفحه 156.
[191]
5ـ «عن ابى مالك الأشعرى أنّه قال لقومه: اجتمعوا اصلّى بكم صلوة رسول الله(صلى الله عليه وآله) فلمّا اجتمعوا قال: هل فيكم أحد من غيركم؟ قالوا: لا، إلاّ ابن اخت لنا، قال: ابن اخت القوم منهم، فدعا بجفنة فيها ماء فتوضّأ و مضمض و استنشق و غسل وجهه ثلاثاً و ذراعيه ثلاثاً ثلاثاً و مسح برأسه و ظهر قدميه ثمّ صلّى بهم ; از ابى مالك اشعرى نقل شده كه به قوم خود گفت: جمع شويد تا نمازى همچون نماز رسول خدا(صلى الله عليه وآله) براى شما بخوانم، هنگامى كه اجتماع كردند، گفت: آيا در ميان شما از كسى از غير شما هست؟ گفتند: نه، مگر يكى از خواهرزاده هاى ما (كه شوهرش از قبيله ديگر است) گفت: خواهر زاده نيز جزء قبيله محسوب مى شود (اين تعبير نشان مى دهد كه نظام حاكم مانع از اين بوده كه نماز يا وضوى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آنچنان كه بوده ـ به دلايل سياسى ـ توضيح داده شود) در اين هنگام ظرف آبى خواست و وضو گرفت، مضمضه و استنشاق كرد و صورتش را سه بار شست، همچنين دست ها را سه بار، و سر و پشت پاها را مسح كرد، سپس با آنها نماز خواند».(1)
* * *
آنچه در بالا آمد تنها بخش كوچكى از رواياتى است كه در كتب معروف اهل سنّت، به وسيله راويان معروف نقل شده است.
1. مسند احمد، جلد 5، صفحه 342.
[192]
بنابراين آنها كه مى گويند حديثى دراين باره نقل نشده يا فقط يك حديث بيشتر دلالت بر مسح بر پاها ندارد، افراد ناآگاه و متعصّبى هستند كه گمان مى كنند چشم پوشى و انكار واقعيّت ها مى تواند واقعيّت ها را از ميان بردارد.
اين ها مانند كسانى هستند كه دلالت آيه سوره مائده را بر وجوب مسح انكار كرده اند، حتّى گفته اند آيه مزبور صريح در غسل به معناى شستن است كه شرح آن گذشت.
روايات مخالف
انكار نمى كنيم كه دو دسته روايت معارض با روايات سابق در منابع معروف برادران اهل سنّت وجود دارد.
نخست رواياتى است كه مى گويد پيامبر(صلى الله عليه وآله) پاهاى خود را هنگام وضو مى شست، و ديگر رواياتى كه مى گويد نه پاها را مى شست و نه مسح مى كرد، بلكه مسح بر كفش ها مى نمود!!
ولى نبايد اين قاعده مسلّم علم اصول را فراموش كرد كه اگر دو گروه از روايات درباره يك مسأله با هم تعارض داشته باشند، بايد نخست به سراغ جمع دلالى رفت يعنى آنها را طورى تفسير كرد كه هر دو با هم سازش داشته باشد (البتّه با موازين فهم عرفى).
و اگر ممكن نشد بايد آنها را بر كتاب الله عرضه كرد يعنى بايد ديد كدام يك مطابق قرآن است آن را گرفت و ديگرى را رها كرد، اين دستورى است كه با ادلّه معتبر ثابت شده است.
[193]
بنابراين مى توان ميان روايات مسح و غسل (شستن پاها) چنين جمع كرد كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) وظيفه مسح را در وضو انجام مى داده، و بعد براى نظافت پاها، گاهى پاها را مى شسته است، بى آن كه جزء وظيفه وضو باشد، بعضى از راويان كه ناظر اين صحنه بوده اند چنين پنداشته اند كه شستن پاها جزء وظيفه وضوست.
اتّفاقاً در ميان شيعيان نيز بسيارى چنين كارى را مى كنند و بعد از آن كه وظيفه وضو يعنى «مسح» را انجام دادند، پاهاى خود را به طور كامل براى نظافت مى شويند.
اين كار در آن محيط كه به خاطر گرمى هوا از نعلين استفاده مى شد نه از كفش هاى پوشيده، لازم تر به نظر مى رسيد، زيرا نعلين پاها را به طور كامل از آلودگى حفظ نمى كند.
به هر حال وظيفه واجب يعنى مسح، امرى جدا از شستشوى متعارف پاها بوده است.
اين احتمال نيز وجود دارد، كه اجتهاد در مقابل نص، جمعى از فقيهان را به فتواى به غسل و شستن پاها وادار كرده، چون فكر كرده اند آلودگى پاها تنها با شستن از بين مى رود، سپس ظاهر آيه سوره مائده را كه دستور به مسح مى دهد رها ساخته اند، همان گونه كه در كلمات بعضى از دانشمندان اهل سنّت در بحث هاى سابق گذشت كه مى گفتند بهتر آن است كه پاها را به خاطر آلودگى كه دارند بشوييم و مسح كافى نيست.
[194]
شريعت سهل و آسان
به يقين اسلام يك دين جهانى و براى تمام مناطق روى زمين در تمام اعصار و قرون است و در عين حال شريعت سمحه و سهله و كاملا آسان مى باشد، فكر كنيد پنج بار شستن پاها در شبانه روز در نقاط مختلف دنيا چه مشكلات مهمّى ايجاد مى كند و گروهى را به سبب اين سخت گيرى، از وضو و نماز بيزار مى سازد.
و اين است نتيجه اجتهاد در برابر نص و رها ساختن روايات مسح.
اين احتمال نيز منتفى نيست كه قسمتى از روايات غسل (البتّه نه همه آنها) در عصر بنى اميّه كه بازار جعل احاديث رونق گرفت و معاويه مبالغ كلانى براى بعضى جاعلان حديث قرار داد، جعل شده باشد، زيرا همه مى دانستند كه على(عليه السلام) طرفدار مسح پاهاست و معاويه اصرار داشت در همه چيز بر خلاف آن حضرت عمل كند.
لطفاً به دو حديث زير دقّت كنيد:
1ـ در صحيح مسلم آمده است كه معاويه به سعد بن ابىوقّاصدستور داد نسبت به اميرمؤمنان على(عليه السلام) سبّ و لعن كن! (زيرا سعدجدّاً از اين كار خوددارى مى كرد) سعد گفت : از رسول خدا سه فضيلت درباره على(عليه السلام) شنيدم كه هرگز آن را فراموش نمى كنم و اى كاش يكى از آنان از آن من بود كه آن را بر ثروت هاى عظيم ترجيح مى دادم. سپس داستان جنگ تبوك و جمله «اما ترضى أن تكون لى بمنزلة هارون من موسى» و داستان جنگ خيبر و جمله مهمّى را كه
[195]
پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) درباره على(عليه السلام) فرمود و داستان مباهله را بيان كرد.(1)
اين حديث به خوبى نشان مى دهد كه معاويه براى مخالفت با اميرمؤمنان على(عليه السلام) تا چه حد اصرار داشت.
2ـ از روايات زيادى استفاده مى شود كه دو گروه در قرون اوّل اسلام اقدام به جعل احاديث كرده اند.
گروه اوّل جمعى از افراد به ظاهر صالح و زاهد (امّا ساده لوح) بودند كه به قصد قربت جعل حديث مى كردند، از جمله گروه ظاهراً ديندارى بودند كه براى ايجاد رغبت در مردم به تلاوت قرآن، احاديث عجيب و غريبى در فضايل سوره ها وضع كرده و به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)نسبت دادند و متأسّفانه تعداد آنها كم نبود!
دانشمند معروف اهل سنّت قرطبى در كتاب تذكار (صفحه 155) مى گويد: اعتبارى به رواياتى كه جاعلان احاديث دروغين در فضيلت سوره هاى قرآن جعل كرده اند نيست. اين كار را جماعت كثيرى درباره فضايل سور قرآن (بلكه) درباره فضايل ساير اعمال نيز مرتكب شدند. به قصد قربت وضع حديث كردند و گمان بردند از اين طريق مردم را به فضايل اعمال دعوت مى كنند (و هيچ گونه منافاتى ميان دروغ كه بدترين گناهان است با زهد و فقاهت نمى دانستند!!).
همين دانشمند (قرطبى) در صفحه بعد كتاب خود از «حاكم» و
1. صحيح مسلم، جلد 7، صفحه 120 .
[196]
بعضى ديگر از شيوخ محدّثين نقل مى كند كه يكى از زهّاد، داوطلبانه (و به قصد قربت) احاديثى در فضيلت قرآن و سوره هاى آن جعل كرد. هنگامى كه از او پرسيدند چرا اين كار را كردى؟ گفت: من ديدم مردم نسبت به قرآن كم توجّه شده اند، دوست داشتم رغبت آنها را به قرآن زياد كنم، و هنگامى كه به او گفتند پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود : «من كذب علىّ فليتبوء مقعده من النار ; هر كس به من دروغ ببندد، جايگاه خود را در آتش آماده كرده است» در جواب گفت: پيغمبر فرموده «من كذب علىّ...» يعنى كسى كه بر ضدّ من دروغى بگويد، من اين دروغ ها را به نفع پيغمبر(صلى الله عليه وآله) مى گويم!!
قرطبى درنقل اين گونه احاديث تنهانيست،جمع ديگرى ازدانشمندان اهل سنّت نيز آن را نقل كرده اند (براى توضيح بيشتر به كتاب نفيس الغدير جلد پنجم بحث «كذّابين و وضّاعين» مراجعه كنيد).
گروه دوّم كسانى بودند كه در برابر گرفتن پول هاى كلان به وضع حديث به نفع معاويه و بنى اميّه و ذمّ اميرمؤمنان على(عليه السلام) پرداختند. از جمله «سمرة بن جندب» بود كه مبلغ چهارصد هزار درهم از معاويه گرفت و اين حديث را در ذمّ على(عليه السلام)و مدح قاتل او وضع كرد و گفت آيه شريفه (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللهِ...)(1)درباره عبدالرحمان بن ملجم قاتل على(عليه السلام) نازل شده و آيه شريفه
1. سوره بقره، آيه 207 .
[197]
(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا...)(1) درباره على(عليه السلام).(2)نعوذ بالله من هذه الأكاذيب.
بنابراين جاى تعجّب نيست كه براى مخالفت با على(عليه السلام) رواياتى درباره شستن پاها در وضو جعل كرده باشند.
مسح بر كفش ها در ترازوى عقل و شرع ! !
همان گونه كه در سابق نيز اشاره شد آنها كه اصرار بر نفى مسأله مسح پاها در وضو دارند و شستن را واجب مى دانند، در عين حال اجازه مى دهند كه به هنگام وضو روى كفش ها را مسح كنند و به بعضى از احاديث منقول از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) استناد مى نمايند.
در حالى كه احاديث اهل بيت(عليهم السلام) عموماً آن را نفى مى كند و احاديث متعدّد معتبرى نيز از طرق اهل سنّت صريحاً خلاف آن را مى گويد.
توضيح اين كه : اجماع فقهاى اماميّه به پيروى از احاديث اهل بيت(عليهم السلام) اين است كه مسح بر كفش مطلقاً جايز نيست، ولى بسيارى از فقهاى اهل سنّت آن را در حضر و در سفر به طور مطلق مجاز مى شمرند، هر چند بعضى آن را منحصر به موارد ضرورت دانسته اند.
1. سوره بقره، آيه 204 .
2. ابن ابى الحديد معتزلى، طبق نقل منتهى المقال، شرح حال «سمرة».
[198]
در اين جا سؤالاتى پيش مى آيد، از جمله:
1ـ چگونه مسح كردن بر پاها جايز نيست، ولى مسح بر كفش ها جايز است با اين كه هنگامى كه سخن از شستن پاها به ميان مى آيد، مى گويند پا آلودگى دارد، آن را بشوييد بهتر است، تا اين كه آن را مسح كنيد.
آيا مسح كردن كفش هاى آلوده، مى تواند جانشين شستن شود؟ بسيارى به تخيير ميان شستن پا و مسح بر كفش ها قائل شده اند.
2ـ چرا ظاهر قرآن مجيد را كه مى گويد سر و پاها را مسح كنيد، رها كرده و به سراغ مسح كفش ها رفته ايد؟
3ـ چرا روايات اهل بيت(عليهم السلام) را كه متّفقاً مسح بر كفش را نفى مى كند و پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)آنها را در كنار كتاب الله مايه نجات شمرده در نظر نمى گيريد؟
4ـ درست است كه رواياتى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) وارد شده كه آن حضرت مسح بر كفش كردند، ولى در مقابل آن روايات معتبرى نيز داريم كه مى گويد پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) پاها را مسح مى فرمود، چرا به هنگام تعارض روايات به سراغ آيه قرآن نمى رويم و آن را حاكم در اين اختلاف روايات نمى كنيم و مرجع قرار نمى دهيم؟
و هر قدر در اين مسأله بيشتر غور و بررسى كنيم به شگفتى هاى بيشترى برخورد مى كنيم:
در كتاب «الفقه على المذاهب الاربعه» مى خوانيم: مسح بر كفش
[199]
در مقام ضرورت و اضطرار واجب و بدون ضرورت جايز است هر چند شستن پاها افضل مى باشد.
سپس از «حنابله» نقل مى كند كه مسح بر كفش ها از درآوردن آن و شستن پاها افضل مى باشد كه اخذ به رخصت و شكر نعمت است و بعضى از اتباع ابوحنيفه نيز با آن موافقت كرده اند.(1)
سپس ادّعا مى كند كه مسح بر كفش ها با روايات زيادى ثابت شده كه قريب به تواتر است.(2)
و از همه جالب تر اين كه بحث گسترده اى درباره شروط چنين كفش ها و مقدار مسح و مدّت مسح (چند روز جايز است ادامه داشته باشد) و مستحبّات و مكروهات و مبطلات مسح بر كفش ها و احكام كفشى را كه روى كفش ديگر بپوشند و جنس كفش و اين كه حتماً از چرم باشد يا غير چرم هم كافى است و حكم كفش هاى شكاف دار و بى شكاف و... كه بخش مهمّى از اين كتاب را در بر مى گيرد.(3)
5ـ چرا روايات مسح بر كفش ها را به موارد ضرورت و مسافرت ها و جنگ ها و مواقعى كه امكان بيرون آوردن كفش از پا نبوده، يا بسيار مشكل بوده، حمل نمى كنيد. اين ها سؤالاتى است كه پاسخى ندارد، جز اين كه پيش داورى ها سبب اين غوغا در يك مسأله ساده شده است.
1. الفقه على المذاهب الاربعه، جلد 1، صفحه 135.
2. همان مدرك، صفحه 136.
3. همان مدرك، از صفحه 135 تا 147.
[200]
| | |
