از جمله بالا چنين استفاده مى شود كه اندرز دهندگان براى دو هدف اين كار را انجام مىدادند يكى به خاطر اين كه در پيشگاه خدا معذور باشند و ديگر اينكه شايد دردل گنهكاران مؤ ثر افتد، و مفهوم اين سخن چنين است كه حتى اگراحتمال تاثير هم ندهند بايد از پند و اندرز خوددارى ننمايند، در حالى كه معروف اين استكه شرط وجوب امر به معروف و نهى از منكر احتمال تاثير است .
ولى بايد توجه داشت كه گاهى بيان حقايق و وظائف الهى بدوناحتمال تاثير نيز واجب مى شود و آن در موردى است كه اگر حكم خدا گفته نشود و از گناهانتقاد نگردد كم كم بدست فراموشى سپرده مى شود و بدعتها جان مى گيرند و سكوتدليل بر رضايت و موافقت محسوب مى شود، در اين گونه موارد لازم است حكم پروردگارآشكارا همه جا گفته شود هر چند اثرى در گنهكاران نگذارد.
اين نكته نيز شايان توجه است كه نهى كنندگان مى گفتند مى خواهيم در پيشگاه(پروردگارتان ) معذور باشيم ، گويا اشاره به اين است كه شما هم در پيشگاه خدامسئوليت داريد و اين وظيفه تنها وظيفه ما نيست ، وظيفه شما نيز مى باشد.
آيه بعد مى گويد: سرانجام دنياپرستى بر آنان غلبه كرد (و فرمان خدا را به دستفراموشى سپردند، در اين هنگام آنها را كه از گناه نهى مى كردند رهائى بخشيديم ولىستمكاران را به كيفر سختى به خاطر فسق و گناهشان مبتلا ساختيم )
(فلما نسوا ما ذكروا به انجينا الذين ينهون عن السوء و اخذنا الذين ظلموا بعذاب بئيسبما كانوا يفسقون ).
شك نيست كه اين فراموشى ، فراموشى حقيقى كه موجب عذر است نبود، بلكه آنچنان بىاعتنائى به فرمان خدا كردند كه گوئى به كلى آنرا فراموش نموده اند.
سپس مجازات آنها را چنين شرح مى دهد: هنگامى كه (در برابر آنچه از آن نهى شدهبودند، سركشى كردند به آنها گفتيم به شكل ميمونهاى طرد شده در آئيد) (فلما عتواعما نهوا عنه قلنا لهم كونوا قردة خاسئين )
روشن است كه امر (كونوا) (بوده باشيد) در اينجا يك فرمان تكوينى است ، همانندانما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون (سوره يس آيه 28
نكته ها
در اينجا به چند موضوع بايد توجه كرد:
1 - چگونه دست به گناه زدند؟
در اينكه اين جمعيت ، قانونشكنى را از كجا شروع كردند، در ميان مفسران گفتگو است ، ازبعضى از روايات چنين استفاده مى شود كه نخست دست به حيله به اصطلاح شرعى زدند،در كنار دريا حوضچه هائى ترتيب دادند و راه آنرا به دريا گشودند، روزهاى شنبه راهحوضچه ها را باز مى كردند، و ماهيان
فراوان همراه آب وارد آنها مى شدند، اما به هنگام غروب كه مى خواستند به دريابازگردند راهشان را محكم مى بستند، سپس روز يكشنبه شروع به صيد آنها مى كردند ومى گفتند خداوند به ما دستور داده است صيد ماهى نكنيد، ما هم صيد نكردهايم بلكه تنهاآنها را در حوضچهها محاصره نموده ايم !
بعضى از مفسران گفته اند آنها روز شنبه قلابها را به دريا مى افكندند، سپس روز بعدآنرا از دريا بيرون مى كشيدند و به اين وسيله صيد ماهى مى نمودند.
و از بعضى از روايات ديگر برمى آيد كه آنها بدون هيچ حيلهاى با بى اعتنائىكامل روزهاى شنبه مشغول صيد ماهى شدند.
ولى ممكن است همه اين روايات صحيح باشد به اين ترتيب كه در آغاز از طريق حيله بهاصطلاح شرعى - به وسيله كندن حوضچه ها و يا انداختن قلابها - كار خود را شروعكردند، اين كار، گناه را در نظر آنها كوچك و آنان را در برابر شكستن احترام روز شنبهجسور ساخت ، كم كم روزهاى شنبه علنا و بى پروا به صيد ماهىمشغول شدند و از اين راه مال و ثروت فراوانى فراهم ساختند.
2 - چه كسانى رهائى يافتند؟
ظاهر آيات فوق اين است كه از آن سه گروه (گنهكاران ، ساكتان و اندرز دهندگان ) تنهاگروه سوم از مجازات الهى مصون ماندند و به طورى كه در روايات آمده است آنها هنگامىكه ديدند اندرزه ايشان مؤ ثر واقع نمى شود ناراحت شدند و گفتند ما از شهر بيرون مىرويم ، شب هنگام به بيابان رفتند و اتفاقا در همان شب كيفر الهى دامان دو گروه ديگررا گرفت .
و اما اينكه بعضى از مفسران احتمال داده اند كه تنها گروه گنهكار گرفتار
عذاب شدند و ساكتان نيز رهائى يافتند با ظاهر آيات فوق به هيچوجه سازگار نيست .
3 - آيا هر دو گروه يك نوع كيفر داشتند؟
از آيات فوق چنين برمى آيد كه كيفر مسخ شدن ، منحصر به گنهكاران بود زيرا ميگويدفلما عتوا عما نهوا عنه ... (هنگامى كه در برابر آنچه نهى شده بودند سركشىكردند...) ولى از طرفى از آيات فوق نيز استفاده كه تنها اندرز دهندگان از مجازاترهائى يافتند، زيرا مى گويد انجينا الذين ينهون عن السوء (آنها را كه نهى از منكر مىكردند رهائى بخشيديم ).
از مجموع اين دو چنين استفاده مى شود كه هر دو گروه مجازات شدند ولى مجازات مسخ ،تنها مربوط به گنهكاران بود، و مجازات ديگران احتمالا هلاكت و نابودى بوده است ، هرچند گنهكاران نيز چند روزى پس از مسخ شدن - طبق روايات - هلاك شدند.
4 - آيا مسخ جسمانى بوده يا روحانى ؟
(مسخ ) يا به تعبير ديگر تغيير شكل انسانى به صورت حيوان مسلما موضوعى برخلاف جريان عادى طبيعت است ، البته (موتاسيون ) و جهش و تغييرشكل حيوانات به صورت ديگر در موارد جزئى ديده شده است ، و پايه هاى فرضيهتكامل در علوم طبيعى امروز بر همان بنا نهاده شده ، ولى مواردى كه در آن موتاسيون وجهش ديده شده صفات جزئى حيوانات است ، نه صفات كلى ، يعنى هرگز ديده نشده استكه نوع حيوانى بر اثر (موتاسيون ) تبديل به نوع ديگر شود، بلكه
خصوصياتى از حيوان ممكن است دگرگون گردد، و تازه جهش در نسلهائى كه به وجودمى آيند ديده مى شود، نه اينكه حيوانى كه متولد شده است با جهش تغييرشكل دهد، بنابراين دگرگون شدن صورت انسان يا حيوانى به صورت نوع ديگرامرى است خارق العاده .
اما بارها گفته ايم مسائلى بر خلاف جريان عادى طبيعى وجود دارد، گاهى به صورتمعجزات پيامبران و زمانى به صورت اعمال خارق العادهاى كه از پارهاى از انسانها سرميزند، هر چند پيامبر نباشند (كه البته با معجزات متفاوت است ) بنابراين پس ازقبول امكان وقوع معجزات و خارق عادات ، مسخ و دگرگون شدن صورت انسانى بهانسان ديگر مانعى ندارد.
و همانطور كه در بحث اعجاز انبياء گفته ايم ، وجود چنين خارق عاداتى نه استثناء درقانون عليت است نه بر خلاف عقل و خرد بلكه تنها يك جريان عادى طبيعى در اينگونهموارد شكسته مى شود كه نظيرش را در انسانهاى استثنائى كرارا ديده ايم .
بنابراين هيچ مانعى ندارد كه مفهوم ظاهر كلمه (مسخ ) را كه در آيه فوق و بعضىديگر از آيات قرآن آمده است بپذيريم و بيشتر مفسران هم همين تفسير را پذيرفته اند.
ولى بعضى از مفسران كه در اقليت هستند معتقدند كه مسخ به معنى (مسخ روحانى ) ودگرگونى صفات اخلاقى است ، به اين معنى كه صفاتى همانند ميمون
يا خوك در انسانهاى سركش و طغيانگر پيدا شد، رو آوردن به تقليد كوركورانه وتوجه شديد به شكم پرستى و شهوترانى كه از صفات بارز اين دو حيوان بود درآنها آشكار گشت .
اين احتمال از يكى از قدماى مفسرين به نام (مجاهد)نقل شده است .
و اينكه بعضى ايراد كرده اند كه مسخ بر خلاف قانونتكامل و موجب بازگشت و عقبگرد در خلقت است ، درست نيست ، زيرا قانونتكامل مربوط به كسانى است كه در مسير تكاملند، نه آنها كه از مسير انحراف يافته واز محيط شرائط اين قانون به كنار رفته اند، فىالمثل يك انسان سالم در سنين طفوليت مرتبا رشد و نمو مى كند اما اگر نقائصى در وجوداو پيدا شود، ممكن است نه تنها رشد و نموش متوقف گردد بلكه رو به عقب برگردد، ونمو فكرى و جسمانى خود را تدريجا از دست بدهد.
ولى در هر حال بايد توجه داشت كه مسخ و دگرگونى جسمانى متناسب با اعمالى استكه انجام داده اند، يعنى چون عده اى از جمعيتهاى گنهكار بر اثر انگيزه هواپرستى وشهوترانى دست به طغيان و نافرمانى خدا مى زدند و جمعى با تقليد كوركورانه كردناز آنها، آلوده به گناه شدند، لذا به هنگام مسخ هر گروه به شكلى كه متناسب با كيفيتاعمال او بوده ظاهر مى شده است .
البته در آيات مورد بحث تنها سخن از قرده (ميمونها) به ميان آمده است و از خنازير(خوكها) سخنى نيست ، ولى در آيه 60 سوره مائده گفتگو از جمعيتى به ميان آمده است كهبه هنگام مسخ به هر دو صورت فوق (بعضى قرده و بعضى خنازير) تغيير چهره دادند،كه به گفته بعضى از مفسران مانند ابن عباس ، آن آيه نيز در باره همين اصحاب سبتاست كه پير مردان سرجنبانان شكم پرست و شهوتپرستشان به خوك و جوانان مقلد چشم وگوش بسته كه اكثريت را تشكيل مى دادند به ميمون تغيير چهره دادند.
ولى در هر حال ، بايد توجه داشت كه طبق روايات ، مسخ شدگان تنها چند روزى زنده مىماندند و سپس از دنيا مى رفتند، و نسلى از آنها به وجود نمى آمد.
5 - خلافكارى زير پوشش كلاه شرعى
گرچه در آيات فوق اشارهاى به حيلهگرى اصحاب سبت در زمينه گناه نشده است ولىهمانطور كه اشاره كرديم ، بسيارى از مفسران در شرح اين آيات اشاره به داستان كندنحوضچه ها و يا نصب قلابها در دريا در روز شنبه كرده اند، و در روايات اسلامى نيز اينموضوع ديده مى شود بنابراين مجازات و كيفر الهى كه با شدت درباره اين گروه جارىشد، نشان مى دهد كه چهره واقعى گناه هرگز با دگرگون ساختن ظاهر آن و بهاصطلاح كلاه شرعى درست كردن ، دگرگون نمى گردد، حرام ، حرام است ، خواه صريحاانجام گيرد، يا زير لفافه هاى دروغين و عذرهاى واهى .
آنها كه تصور مى كنند، گناه را مى توان با تغيير چهره صورىتبديل به يك عمل مجاز كرد در حقيقت خود را فريب مى دهند، و بدبختانه اين كار در ميانبعضى از بى خبرانى كه خود را به دين منتسب مى كنند، فراوان ديده مى شود، و همانستكه چهره مذهب را در نظر افراد دور افتاده سخت بدنما كرده است .
عيب بزرگى كه اين عمل دارد - علاوه بر زشت نشان دادن چهره مذهب - اين است كه گناه را درنظرها كوچك مى كند و از اهميت آن مى كاهد و افراد را چنان جسور در برابر گناه مى سازدكه پس از انجام اينگونه كارها كم كم آماده براى انجام گناهان بطور صريح و آشكار مىشوند.
در نهج البلاغه مى خوانيم كه على (عليه السلام ) از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله وسلّم ) چنين نقل مى كند:
(روزى فرا مى رسد كه مردم به وسيله اموالشان آزمايش مى شوند، بر خدا منت
مى گذارند كه ديندارند، و در عين حال در انتظار رحمت اويند و از مجازات او خود را در امانمى بينند يستحلون حرامه بالشبهات الكاذبة و الاهواء الساهية فيستحلون الخمر بالنبيذو السحت بالهدية و الربا بالبيع : (حرام خدا را با شبهات دروغين و خيالات واهىحلال مى شمرند، شراب را تحت عنوان نبيذ و رشوه را به عنوان هديه (و حق و حساب وربا را به نام بيع ، براى خود حلال مى پندارند (نهج البلاغه آخر خطبه 156).
بايد توجه داشت كه انگيزه اينگونه حيله ها يا پوشيدن چهره زشت باطنى خود در افكارعمومى است ، و يا فريب دادن وجدان و كسب آرامش كاذب درونى .
6 - اءشكال مختلف آزمونهاى الهى
درست است كه ماهى گرفتن از دريا براى ساحلنشينان كار خلافى نيست گاهى ممكن استخداوند براى امتحان و آزمايش ، جمعيتى را موقتا از اين موضوع نهى كند، تا مقدار فداكارىآنها روشن شود، و اين يكى از اءشكال امتحان خداوند است به علاوه روز شنبه در آئينيهود، روز مقدسى بود و دستور داشتند براى احترام آن روز و رسيدن به عبادت و برنامههاى مذهبى دست از كسب و كار بكشند، ولى ساحلنشينان ايله همه اينمسائل را ناديده گرفتند و آنچنان مجازات شدند كه زندگينامه آنها درس عبرتى براىآيندگان شد.
آيه و ترجمه