مصاحبه با استاد، آيت اللّه محمد تقى جعفرى⁽⁶²⁾ 
(بخش دوم )
نخستين قسمت گفت و گو با استاد جعفرى را، در شمارهقبل خوانديد و اينك ،دوّمين و آخرين قسمت آن را پيش ‍ روى داريد.
استاد جعفرى ، فراتر از آن است كه در آثارش توان جست و عميق تر از آن كه دركتابهايش ، توان يافت . انسانى است بى آلايش ، با خلوصى خاص و بى تعلّقى ويژه! فقيهى باابتكارها و طرحهاى چاره ساز و رهگشا كه در هر زمينه ، سخنى دارد پر مغزوانديشه اى نغز! وى ، به همه چيز آگاهانه مى نگرد؛ آن گاه كه از حوزه مى گويد،موضوع ضرورى و اجتناب ناپذير تخصّص را مطرح مى سازد و وقتى ازفقه ياد مى كند، ابتكارها و ابداعهاى مورد نياز و مستند را مورد توجّه قرار مى دهد و زمانىكه از كتابهاى درسى سخن به ميان مى آيد، پيرايش بايسته را ضرورى مى داند و بااين همه ، تدريس و تحصيل فقه را همگام با موضوع شناسىمقرون به اطمينان مى بيند.
استاد، متفكّرى است پولادين اراده و ژرف انديش . شعاع جاذبه اشخاص ، وى را مقهور نمىسازد و با اين كه حرمت آنان را پاس مى دارد، ساحت انديشه را از نقد علمى ، بى نيازنمى بيند؛ و در عين حال بى واهمه از پرچمداران تكفير، بر انديشه ها ارجمى گذارد و ارزشهاى بزرگ را، بر پاى پرهيز از انگها و تهمتهاى پيشقراولاناتهام قربانى نمى سازد!
دنياى انديشه چه زيبا و شگفت انگيز است ؛ در سويى ، فقيهى به عظمت استاد جعفرىقرار دارد كه فكر اعجوبه اى چون ملّاى رومى را به نقد و بررسى مى كشد و از بايستهها و نبايسته هاى مثنوى سخن مى گويد و در ديگر سوى ، اشباه الرجالىبى انديشه و گريزان از فهم و درك كه تنها وظيفه شان ، اتهام باران هر عالمى استكه در عالم فكر و تعقّل ،نيم نگاهى به مشعلداران معرفت كند. آنان در كجايند و اينان دركجا؟ و در اين تقابل ، علم و جهل و صالح و صالح چه حكمتىاست كه تاريخ بشر، از حضورش آكنده و قلبهاى بزرگى از آن رنجيده است ؟ از قلبسقراط تا قلب على (ع )؛ و از قلب على (ع ) تا فراروى تاريخ ، هر جا و هر زمان كهفرزانه اى باشد و فرو مايه اى !
بگذريم كه اين شكوايه اى است به درازاى تاريخ و به عمر انديشه وبزرگ ترين قربانى آن على (ع ) كه روزگار، آن رادمرد فرزانه را، در برابر معاويه، تنديس شيطنت قرار داد و آن بزرگ را بر آن داشت كه آه ازدل برآورد و بگويد: فيا عجبا للدهر اذ صرت يقرن بى من لم يسع بقدمى .
و اينك اين شما و اين بقيه مصاحبه : اميد كه سخن صالحان ، ره توشه را همان گردد.
حوزه :با پيدايش مسائل جديد كه فقه اسلامى ، پاسخ گويى آنهارا بر عهده دارد، در شرايط و زمينه هاى اجتهاد، چه تحولاتى رخ داده و يا لازم مى دانيدتحقق بيابد؟
استاد: بسم اللّه الرحمن الرحيم . اخيرا بعضى از فضلاء، پيرامونمسائل جديده (المسائل المستحدثه ) يا الموضوعات المستحدثه ذات الاحكام الشرعيه ،كتاب نوشته اند و در رساله هاى عمليه نيز،مسائل را تا حدودى مطرح و به پاسخ آنها پرداخته اند. اين كه گفتيد: فقه اسلامىپاسخ گويى آنها را بر عهده دارد بايد آن را مانند يكاصل مسلّم پذيرفت . فقه اسلامى كه موضوعشافعال مكلفين است ، چنان كه شامل همه افعال و تروك عضلانى است ، همچنانشامل همه گونه فعاليتهاى ذهنى و و روانى نيز مى باشد و منابع شناخت همهمسائل مربوط به همه افعال و تروك كه عبارت است از: كتاب ، سنت، اجماع و عقل كه در اصطلاح ، منابع ودلائل و ماءخذ نيز گفته مى شود و پاسخ گويى همه آنمسائل ، در هر زمان و مكان و عوامل و شرايط مى باشد. اين مطلب جاى ترديد نيست . آنچهكه بسيار اهميّت دارد و به هر نحوى است ، بايد حوزه علميه قيام به آن نموده و راهبيندازد، تلاش و تكاپوى جدّى براى به دست آوردن طرق ووسائل درك موضوعات مسائل مستحدثه است ، تا حكم الهى آنمسائل با اطمينان خاطر استنباط شده ، در اختيار جامعه گذاشته شود. به عنوانمثال مسائل مربوط به بيمه را با اقسامى كه دارد، نمى توان بدون بررسى موضوعىدر ماهيّت و شرائط وجودى اقسام آن ، پاسخ فقهى گفت . و اين بررسى ، احتياج شديددارد به مطالعه و بحث و تحقيق درباره آن قسم كتابهاى اقتصادى يا آن مقاله هاى تحقيقىكه پيرامون بيمه نوشته شده است . مثال ديگر،مسائل مربوط به بانك و بانكدارى است . قطعى است كهگسترش و عمق بسيار مهم ، كه درباره پول در جوامع بشرى پديد آمده است ، تا جايىكه مى توان گفت : دوران دو فلزى كه به طور مستقيم نمود پولى داشته است ، تقريبابه سر آمده و پولها، با ارزشهاى اعتبارى محض ، صحنه اقتصادى بشر رااشغال نموده است و همچنين پول ، چه مسائل مهمى را كه از ديدگاه مديريت اجتماعى آن وهمچنين در حال ارتباط با اقوام و ملل خارج به وجود آورده است . بنابراين ، ملاحظه مىشود كه تنقيح مسائل ربا و ديگر احكام مربوط بهپول ، به تحقيقات موضوعى دامنه دارى نيازمند است .
حاصل پاسخ سؤ ال فوق ، به طور خلاصه اين است كه : با بروزمسائل جديد كه بسيار فراوان است چون شخص ‍ مجتهد، بايد موضوع هاى داراى اثرشرعى احراز شده را، مورد حكم قرار دهد و احراز موضوع هاى جديد نياز به شناخت وتحقيق گسترده و عميق دارد؛ از اين روى ، زمينه اجتهاد در اين دوران ، احتياج شديد به تلاشدر شناخت و احراز موضوع دارد. البته اين شناخت و تحقيق ، منحصرا به عهده مجتهد نيست .لذا ممكن است به وسيله متخصصان آگاه و عادل وحداقل موثق ، تحصيل و در اختيار فقيه گذاشته شود. نمى خواهم بگويم ، فقيه بايدچهل يا پنجاه سال وقت صرف كند تا متخصص در شناخت موضوع شود. اما بايد موضوعحكم را تا حدود زيادى بشناسيد ولو از طريقاهل فن ، كارشناسان و متخصصان .
حوزه :يعنى حضرت عالى شناخت موضوع را يكى از شرايط اجتهادمى دانيد؟
استاد: شناخت موضوعاتى را كه فقيه مى خواهد نسبت به آنها فتوى بدهد و حكمصادر كند، بله ، زيرا بدون شناخت ، فتوى و حكم اقرب به واقع نخواهد بود؛ چرا كهبعضى از موضوعات ، ممكن است جهات مختلف و گوناگونى داشته باشند كه بايد بهتمامى آنها نظر داشت .
حوزه :با توجه به آگاهى گسترده حضرت عالى از مشكلات فكرىو اجتماعى ، چه مسائلى را لازم مى دانيد كه حوزه ها بايد در آنها تحقيق كنند و دستاوردهاىآن را، براى رفع خلاءها منتشر كنند؟
استاد: مسائل براى هدفهايى كه حوزه در نظر دارد، بسيار فراوان است . اگرروش تخصصى در حوزه به مرحله اجراء در آيد، اغلب مسائلى كه مربوط به هدفهاىحوزه است ، روشن مى گردد. مى توان گفت : اساس هدفهاى حوزه سه موضوع بسيار مهماست :
موضوع اوّل : تحقيق لازم و كافى در هر دوره از زمان درباره معارف اسلامى ، به طور عامكه شامل همه اصول و عقايد و احكام مى گردد.
موضوع دوّم : به دست آوردن اطلاعات كافى ياحداّقل اطلاعات لازم از نيازهاى مادى و معنوى جهان اسلام براى خود و درحال ارتباط با جوامع ديگر.
موضوع سوّم : عرضه يا تطبيق نيازهاى مادى و معنوى جهان اسلامى بر آن معارف و بهكاربستن محصول تطبيق در زندگى مردم براى خود و درحال ارتباط با جوامع ديگر.
در اين جا، لازم مى دانم به يك نكته بسيار حياتى اشاره كنم . و آن نكته اين است كه اگرتعليم طلبه ها براى حركت در اين مسير بسيار با اهميت ، بدون تربيت با اخلاق والاىاسلامى باشد، به نتيجه مطلوب نخواهد رسيد؛ زيرا نتيجه مطلوب از حركت در اين مسير،صيرورت (گرديدن ) انسانهاست نه پر كردن نوار ضبط صوت مغز، با چند عدداصطلاحات جالب و حيرت انگيز.
حوزه :پيرامون مساءله تخصصى شدن فقه ، اين سؤال باقى است كه با تخصصى شدن ابواب فقه ، ما چگونه ارتباط لازم را ميانمسائل اسلامى كه به عنوان مسائل يك مكتب كه از درون به هم پيوند ناگسستنى دارند،حفظ كنيم .
استاد: اين ارتباط در علوم و دانشهاى ديگرى كه به صورت بخشهاى مختلف ومتفاوتى مطرح شده اند، انجام گرفته است . به اين صورت كه از مشتركات موجود درآنها، جهت ارتباط و هماهنگى مثلا در روان شناسى ، روان كاوى ، روان پزشكى ، استفادهشده است . ما در حوزه مى توانيم ، يك متنى را براى مرحلهقبل از تخصص تهيه كنيم ، كه در آن مبانى كلى ابواب فقه ، مطرح شده باشد. و طلبهقبل از ورود به مباحث تخصصى ، با اين مبانى آشنا شود. اين آشنايى ، موجب آن مى شودكه مسائل مورد تخصص او، مبتنى بر مبانى كلى و هماهنگ با ديگرمسائل باشد.
مساءله تخصصى شدن علوم و معارف اسلامى مساءلهقابل توجهى است كه بايد به او توجه كامل شود و به سادگى از كنار آن نمى توانگذشت .
عمق معارف و همچنين گستردگى نيازها، از ما معلومات سطحى و كلى را نمى پذيرد. و اينگونه معلومات ، نمى تواند پاسخ گوى نيازهاى اجتماعى ما باشد.
حوزه :حضرت عالى ، در آثار خود، بر لزوم ابداع و ابتكار درمسائل تحقيقى تاءكيد فرموده ايد، اهميت اين تاءكيد را در عصر كنونى و شيوه هاى پديدآوردن اين روحيه و عمل را تبيين فرماييد.
استاد: اين سؤ ال ، يكى از اساسى ترينمسائل مربوط به حوزهاست . البته كاملا واضح است كه شمار شخصيتهاى مبتكر و ابداعكننده در هر دوره و در هر نوع علم و هنر و صنعت ، محدودتر از مجموع كسانى است كه در آنعلم ، و هنر و صنعت مشغول به تحصيل و فراگيرى هستند ولى مى توان گفت : صاحب نظردر نظام طلبگى حوزه ها، با در نظر گرفتن نسبت ، بيش از صاحب نظران در ديگر نظامهاى علمى است . با اين حال ، حتى در نظام طلبگى هم بسيار اندك شمارند. و عدد نوابعمبتكر و ابداع كنند، از صاحب نظران هم كم تر است . علت اساسى اين كه عدد صاحبنظران در نظام طلبگى بيش از ديگر نظام هاى علمى است ، چند چيز است ، از آن جمله :
1. مطلوبيت اكيد چون و چرا در دروس حوزه اى است . همان طور كه مى دانيم ، طلبه از آغازكار تحصيلى اين مطلب را، را به عنوان يك اصل بديهى مى پذيرد كه هيچ قضيه اىنبايد بدون دليل قانع كننده پذيرفته شود. و ايناصل ، واقعا از سازنده ترين عوامل كاخ مجلل هر علم است .
2. بحث و كاوشهاى مخلصانه اى كه در حوزه ها دائر است ، مخصوصا موقعى كه اعضاىبحث از انصاف و عدل هم برخوردار باشند و در برابر حق مقاومت نكنند.
3. پشت كار گرفتن مستمر. اين نكته را هم يادآور شوم كه اشخاصى كه از نظر هوش وحافظه و ديگر استعدادها متوسط باشند، ولى پشت كار و تلاششان مستمر باشد، درتحصيل علم موفق تر از كسانى هستند كه هوش و نبوغ ، آنان را به جهت بارقه ها و فهمهاى تند و درخشان ولى زودگذر، مغرور نموده و از كار و تلاش مى مانند. من در حوزه ها، ازاين گونه اشخاص ديده ام كه متاءسفانه ، در نيمه راه مسير معرفت ، به ركود مبتلا شدهاند. اين گروه (اشخاص داراى نبوغ و هوش فوق العاده ) نبايد مقدارى از سرمايه نبوغخود را، در راه اثبات هويت نابغه و باهوش بودن خود، براى مردم مصروف نمايند. بهنظر مى رسد آن اندازه كه مى تواند سرمايه نبوغ و هوش انسانها را مستهلك بسازد،تقريبا زيادتر از نصف مقدار سرمايه اى است كه براى ارتباط با واقعيّات ، مورد نيازاست . به همين جهت است كه تعليم و تربيتهاى اخلاقى والا براى حوزه ، واقعا جنبهحياتى دارد. به هر حال ، مقدارى هم به اصل پديده ابتكار و ابداع بپردازيم . البتهتشخيص عوامل اصلى نبوغ ، كه منشاء ابتكار و ابداع است ، تاكنون از ديدگاه علمى ، بهجايى نرسيده است ، فقط پس از آن كه علائم نبوغ آشكار گشت ، مى توان فهميد كه آنشخص داراى نبوغ است ، لذا نمى توان نبوغ را در كسى ايجاد كرد. البته مقدارى ازكارهاست ، كه انجام دادن آنها مى تواند نبوغ را به فعليّت برساند و يا آن را ظاهربسازد. ما به بعضى از آن كارها اشاره مى كنيم :
1. درك ضرورت و عظمت آن حقايقى كه شخص در صددتحصيل معرفت آن بر آمده است و به عبارت ديگر شخص ‍ بايد موضوع فعاليت مغزى خودرا به قدرى حياتى تلقى كند كه به از دست دادن سرمايه عمر گرانبهايش ، دروصول به آن رضايت بدهد. بايد اين نكته فراموش نشود كه براى درك ضرورت وعظمت حقيقى ، كه نقدينه عمر در راه به دست آوردن آن صرف خواهد گشت ، تكاپو و تلاشجدى لازم است . مثلا اگر يك طلبه مى خواهد فقيه شود، بايد براى درك ضرورت و عظمتفقه به دست نيايد، بايد براى هميشه در حقيقت مزبور بينديشد.
2. همواره تاءمل در اصول و مبانى تعريف و استدلال درباره موضوع كارش را از نظربگذراند، مانند اين كه آن اصول و مبانى ، براى او جديدا كشف شده است . لازمه بسيار مهماين تاءمل مستمر، برقرار شدن رابطه آزاد ميان او و آناصول مستمر مى باشد و اين رابطه آزاد مى تواند، مفاهيم ومسائل جديدترى را در مغز آدمى مطرح نمايد.
3. اطمينان به خويشتن و اين كه خداوند متعال براى هر كسى سرمايه اى داده است ، اگرچه نوع آن سرمايه ها مختلف است . الناس معادن كمعادن الذهب و الفضّة ناگفتهنگذاريم كه اين حديث به هيچ وجه دلالت بر جبرى بودن همه مبادى و مقدمات وعوامل افعال و تروك انسانى ندارد.
اين كه عرض كردم ، به نظر خيلى حساس مى رسد و ما بايد ميان احترام به شخصيتهاىپيش تاز و برخوردارى از بزرگان را، با قرار گرفتن در جاذبه شخصيت آنان فرقبگذاريم . قرار گرفتن در جاذبه شخصيتها، به طور مطلق حس ابتكار و ابداع را از بينمى برد و انسان آگاهانه يا ناآگاه در محاصره تقليد مى ماند و نمى تواند از نيروىخدادادى خود بهره مند شود.
5. اميد دائمى و نشاط مستمر براى دريافت حقيقت يا حقائقى كه براى آن به تكاپو افتادهاست .
حوزه :حضرت عالى اشاره فرموديد كه شمار نوآوران درمسائل علوم ، در ميان حوزه ها بيش تر از مراكز علمى ، فرهنگى ديگر است . مى خواستيمعرض كنيم ، ابتكارهاى زيادى وجود دارد، اما متاءسفانه اين ابتكارها بيش تر در جهتپاسخ گويى به نيازمنديهاى علمى جامعه نبوده است ، از اين رو ما با داشتن منابعكامل ، نسبت به بعضى امور اجتماعى پاسخ گو نيستيم . چگونه است كه اين ابتكارات درمسيرى جدا از نيازمنديهاى جامعه قرار گرفته است ؟
استاد: علت اساسى اين است كه حوزه ، فقاهت و ابواب فقه از جامعهمنعزل و كنار گذاشته شده بود، براى رفع نيازمنديهاى اجتماع ، به آنها رجوع نمىشد. لذا فقهاى ما بيش تر به همان مسائل مى پرداختند و به ابواب محدودى از فقه قناعتمى كردند. و شايد در ذهن شريفشان اين بوده است كه هر گاه بهمسائل ديگرى نياز پيدا شد، با در دست داشتن مبانى ، تطبيق آن برمسائل جديد مشكل نيست . در حالى كه ما امروز مى بينيم كه اين گونه نيست . براىپاسخگويى به نيازهاى اجتماع ، يك كار عميق و توان فرسائى لازم است .
علت اين كه ما در اصول ، تخصص و ابتكارهاى بيش ترى داريم نيز همينمنعزل بودن ابواب فقه ، در طول تاريخ است . چون فقه ، تمام مرجع مشكلات اجتماعنبوده است . پرداختن به بعضى از ابواب آن ، با پرداختن به علماصول يكسان تلقى مى شده است . به اين جهت ، ما مى بينيم كه علماصول از حالت مقدمه بودن براى علم فقه ، در آمده است . اگراصول مقدمه فقه است ، نبايد آن گونه باشد كه طلبه بيستسال عمر براى او صرف كند، مگر نه اين كه مقدمه است .اصول ، كلام و عقايد كه نيست ، تا نفس فراگيرى آن مطلوبيّت داشته باشد.
در زمينه كمى نوآوريها و همچنين فاصله آنها با نيازمنديها، از اين واقعيت نبايد غفلت كردكه مقدار زيادى از عمر گذشتگان ما، در انتقاد از آراء اسلاف صرف شده است : و فيه منوجوه . اولا، ثانيا، ثالثا... دقّت در آراء بزرگان و پرداختن به آن تا حدودى مفيد و لازماست . اما دو هفته انرژى مغز را صرف انتقاد ازاقوال كردن ، فايده اى ندارد؛ چرا كه غالبا اين انتقادات ، اثر شرعى ندارد.
ما بايد به جاى پرداختن بيش از حد به آراء ديگران و انتقاد از آنها، به منابع دستاول بپردازيم و روى آنها كار بكنيم . ديدن اقوال بزرگانى مانند مرحوم صاحب شرايعيا صاحب جواهر، لازم است ، اما اين كار، نبايد ما را از پرداختن بهاصل منابع باز دارد.
چنانكه مرحوم آيت اللّه بروجردى ، در علم رجال ، بهاصل منابع پرداخت . ايشان به جاى ديگرى اقوال علماى علمرجال ، بيش تر به كيفيّت ورود روايت ، جهت ورود و ديگرمسائل پرداخت خدا مى داند كه ما چقدر روايت زيادى داريم كه مى تواند مبانى احكام فقهىقرار گيرد. اما با كمال تاءسف ، با بردن آنها به باب اخلاق و گفتن اين كه اينهااخلاقى است ، فقه را از آنها محروم كردند. در اينها بايد تجديد نظر شود و از آنهااستفاده گردد. با اين كار، ما مى توانيم صاحب نظران جديد و نوآورى در فقه داشتهباشيم . البته نوآورى در فقه ، به اين معنى نيست كه خارج از ادلّه اربعه صحبت شود.
حوزه :به نظر حضرت عالى حوزه هاى علوم دينى در علوم انسانى ،چه نوع ارتباطى را با دانشهاى جديد مى توانند داشته باشند؟
استاد: دانشهاى جديد درباره علوم انسانى ، از يك سنخ نيست . براى توضيح ايناقسام ، سه مقدمه را بايد در نظر بگيريم :
مقدمه اول : اين است كه هر آنچه در مغرب زمين يا در مشرق زمين غير اسلامى ، به عنواندانشهاى جديد، در عرصه جوامع مطرح شده است ، نمى توان دانش به معناى حقيقى آنتلقى نمود؛ زيرا مثلا نوشته هاى ادبى بسيار فراوانى كه امروزه در آن سرزمينها مطرحمى گردد، قسمى ذوقيات خاص فرهنگى آنهاست و قسمى ديگر، ايجاد تقاضاهاى مصنوعىاست ، براى آرمانهايى كه نويسندگان در نظر دارند. گروهى از آن نوشته ها، براىجلب شگفتى مردم است ، كه نويسنده را مطرح نمايد، مقدارى ديگر از آن نوشته ها، در خدمتمديريت هاى اجتماعات است . نوشته هاى سياسى به همين نحو، آمارگيريها درباره مردمجوامع ، اگر كامل باشد و يك كلاغ چهل كلاغ نباشد، فقط مى تواندمعلول را بازگو كند و علت را نمى تواند براى محقّقان بيان نمايد.
مقدمه دوم : اگر منظور از ارتباط حوزه با دانشهاى جديد، اطلاع از هر قانون و مساءله اىاست كه به عنوان دانش جديد مطرح شده است ، مطلوب است ، زيرا افزودن بر معلومات ،اگر چه مسائل محتمل هم بوده باشد، افزودن بر قدرت و علم است و اگر منظور دانشهاىواقعى است ، يعنى آن مسائل و قوانين است كه واقعا محتواى علمى دارند، مسلم است كه بانظريه ضرورت شناخت انسانها، از همه ابعاد، به طور عموم از آرمانهاى اساسى اسلامىاست ، به ترتيبى كه عرض خواهم كرد لازم و ضرورى است .
مقدمه سوّم : در دوران گذشته برخى مديريتهاى جوامع مقتدر، براى آن كه همه جوامع را،از جنبه هاى علمى و فرهنگى ، در مرحله پايين و نيازمند مطلق به خودشان معرفى كنند،به وسيله سودجويان و ناآگاهان ، علوم را تقسيم بندى نموده ، دو قسمت مهم : قديم وجديد را مطرح و هر آنچه كه مربوط به قديم بود، (به اصطلاح آنان ) مطرود و هرآنچه كه مربوط به جديد بود، مورد توصيه و تشويق و دستور قرار مى دادند. من فعلاكارى با انگيزه هاى اصلى و فرعى اين تقسيم بنديها و نتايجى كه از آن گرفته شدهندارم . ولى اين مقدار مى خواهم بگويم كه در آن تقسيم بنديها، صدها هزار مجلد كتاب درعلوم يا ريشه هاى علومى كه به وسيله دانشمندان اسلامى ، در عرصه تاريخ علم ،مخصوصا از اواخر قرن دوّم هجرى تا اوائل قرن پنجم هجرى نوشته شده بود، به عنوانكتابهاى علوم قديم ، مطرود و تبعيد شده و يا از بين رفته است . امروزه ، اين عبارت را،يك مورخ محقّق مغرب زمينى مى نويسد:
وقتى انسان ، آثار علمى اسلامى را مى خواند، واقعا از برخورد تعقلى آنها كه ازعظمت منطقى علوم جديد، برخوردار است تعجب مى كند.⁽⁶³⁾
كتاب البتانى (محمد بن جابر بن سنان ) كه علم مثلثات جديد را، پايه گذارى كردهاست ، به عنوان كتابهاى علوم قديم ، طرد و تبعيد شده است !
پى يرروسو در تاريخ علم مى نويسد:
البتانى ، مردى بزرگ ، از جمله اشراف بود و به بطلميوس ارادت مى ورزيد وخود او از لحاظ دقت در مطالعه تقويم اعتدالين ، از بطلميوس نيز پيش تر رفت واول كسى بود كه در علم مثلثات ، سينوس (جيب ) را جانشين وتر ساخت .و از اين تغيير،تمام مثلثات جديد نتيجه شد.⁽⁶⁴⁾
مقصودم از اين مقدمه ، اين بود كه درست است كه دانشهايى در علوم انسانى ، به تازگىپا به عرصه معارف بشرى نهاده است ، ولى نه چنان است كه هر دانشى كه به عنوانجديد موصوف شود، بايد آن را دانش جديد وبى سابقه تلقى كرد.⁽⁶⁵⁾
حال مى پردازيم به آنچه كه به عنوان دانش جديد، مطرح شده است . اگر مقدمه سوّم راكه عرض كردم ، به خاطر داشته باشيم ، پاسخى كه درباره سؤال مطرح مى كنيم ، روشن تر خواهد گشت . آيا در علوم انسانى واقعا دانشهايى جديد، پابه عرصه معارف بشرى گذاشته است ، كه هيچ گونه سابقه نداشته است ؟
پاسخ اين جانب با مراعات احتياط، كه در امثال اين موارد شايسته است ، چنين است : دربارهانسان ، معارف و علوم و مسائل بسيار فراوان ، در جوامع اسلامى مطرح شده است و بهعبارت معمولى ، مسلمانان با نظر به منابع اسلامى خود، سخن بسياربسيار فراواندرباره انسان گفته اند، به طورى كه وقتى يك انسان متتبّع و متفكر، آن سخنها را مى بيندو معارفى را كه امروزه به عنوان دانش جديد، درباره انسان معرفى شده است ، از نظر مىگذراند، واقعا و از ته دل مى خواهد بگويد: