تقابل ذكر و فراموشى  
از آنجا كه ذكر و نسيان مقابل يكديگرند، پس هنگامى كه نابينايى منشاء انتزاع نسيان شود، بصيرت و بينايى منشاء ياد خداوند نسبت به عبد مى گردد، و از آنجا كه مراد از نابينايى همان نابينايى قلب و مراد از بصيرت همان بينايى قلب است ، پس قلب انسان ذاكر، شاهد و بيناست ، چنان كه قلب انسان غافل و فراموشكار، نابيناست .
پس مدار شهود قلبى همان ذكر خدا و محبت اوست و مدار نابينايى قلبى ، ياد دنيا و دوستى آن است كه با فراموشى خدا و نفس برابرى مى كند. پس ‍ نتيجه ى حيثيت عدمى چون نسيان ، امر عدمى ، يعنى نابينايى و ناشنوايى است و نيز برآيند حيثيت وجودى ، يعنى ياد و ذكر دنيا و محبت و اشتياق به آن ، امر وجودى ؛ يعنى عذاب روز قيامت است ؛ فذوقوا بما نسيتم لقاء يومكم هذا انا نسيناكم و ذوقوا عذاب الخلد بما كنتم تعملون ⁽⁵¹⁷⁾ و اليوم ننسيكم كما نسيتم لقاء يومكم هذا و ماءويكم النار و ما لكم من ناصرين * ذلكم باءنكم اتخذتم ايات الله هزوا و غرتكم الحيوة الدنيا فاليوم لا يخرجون منها و لا هم يستعتبون . ⁽⁵¹⁸⁾
منشاء فراموشى  
ظهور آيه ى فوق در آن است كه منشاء عذاب ، فراموش كردن معاد است كه همان بازگشت به سوى مبداء جهان يعنى خداوند سبحان ، و نيز منشاء فراموشى ، فريب خوردن از دنيا و پر شدن قلب از دوستى و محبت آن است و اين همان امر وجودى است كه روز قيامت به صورت عذاب ظاهر مى شود، چنان كه ياد خداوند و محبت او نيز امرى وجودى است كه افزون بر امر وجودى شهود قلبى كه پيش از اين گفته شد، امر وجودى ديگرى را نتيجه مى دهد كه همان رفاه و برخوردارى از نعمت هاى بهشتى است كه به وسعت آسمان ها و زمين است .
همچنين بر پايه ى ظهور آيه ، منشاء مسخره كردن آيات خداوند، حرص ‍ داشتن به ذكر دنياى فريبنده و دوستى و محبت دنياست كه ريشه ى همه ى خطاها و عذاب هاى اخروى است ؛ چنان كه دوستى خداوند ريشه ى درستى ها در دنيا و منشاء همه ى برخوردارى ها در آخرت است ؛ ربنا اءخرجنا منها فان عدنا فانا ظالمون * قال اخسئوا فيها و لا تكلمون * انه كان فريق من عبادى يقولون ربنا امنا فاغفر لنا و ارحمنا و اءنت خير الراحمين * فاتخذتموهم سخريا حتى اءنسوكم ذكرى و كنتم منهم تضحكون * انى جزيتهم اليوم بما صبروا اءنهم هم الفائزون . ⁽⁵¹⁹⁾ زيرا ظهور اين آيات در بيان مبادى آن اوصاف در دنيا و آخرت است .
دنيا و زيورهاى آن ريسمان شيطان است و از طريق دنيا انسان را صيد مى كند؛ لاءزينن لهم فى الارض . ⁽⁵²⁰⁾
پس فراموشى خداوند و غفلت از ياد او و اعراض از توجه به او كار شيطان است . زيرا نفس اماره فريبنده و ساير شئون نفس رو گردان از ياد خداوند، در تدبير شيطان است ، آن كه انسان فريب خورده ى زرق و برق دنيا، او را به ولايت بر مى گزيند و رو به سوى او داشته ، با او بيعت مى كند؛ استحوذ عليهم الشيطان فاءنسيهم ذكر الله اءولئك حزب الشيطان اءلا ان حزب الشيطان هم الخاسرون . ⁽⁵²¹⁾
قرار گرفتن انسان در ولايت شيطان  
از اينجا اصل ديگرى روشن مى شود؛ كسى كه از ياد خداوند روى برتافته ، از او غافل است و به ذكر دنيا آزمند بوده ، دوستدار دنياست ، در ولايت شيطان به سر مى برد؛ همان گونه كه هر كس از دنيا روى برگرداند و آن را طلاق دهد و به ذكر خداوند بپردازد و او را دوست بدارد، در ولايت او به سر مى برد؛ الله ولى الذين امنوا يخرجهم من الظلمات الى النور... ⁽⁵²²⁾ و ان وليى الله الذى نزل الكتاب و هو يتولى الصالحين ⁽⁵²³⁾ و تالله لقد اءرسلنا الى اءمم من قبلك فزين لهم الشيطان اءعمالهم فهو وليهم اليوم و لهم عذاب اءليم . ⁽⁵²⁴⁾
از آنجا كه امور اخروى نتيجه ى ملكات دنيوى است ، و شيطان در دنيا ولى آنان بوده ، در آخرت نيز شيطان سرپرست آن ها خواهد بود و زمام افراد خطاكار در دست شيطان است ، و او بر آن ها مستولى است و معبود آنان است .
مراد از ولايت شيطان بر كسانى كه كتاب خدا را پشت سرشان انداخته ، آيات خداوند و مؤ منان را به مسخره گرفته اند، ولايت مستقل نيست . زيرا چيزى در عالم استقلال ندارد، مگر خداوندى كه ذاتا حق است و در افعالش نيز تنها حق از او سر مى زند، بلكه مراد اين است كه خود شيطان يكى از لشكريان قهر الاهى است و گمراه كردن او اضلال كيفرى است نه ابتدايى .
خداوند گناهان بعضى از بندگان را از طريق استيلاى شيطان بر آن ها كيفر مى دهد. زيرا خداوند از گمراه ساختن آغازين پيراسته است . او هر چيزى را آفريده ، سپس آن را هدايت مى كند و شيطان براى گمراه و منحرف كردن قلب هايشان و كور ساختن سينه هايشان و راندن آن ها از نور فطرت به تاريكى كفر و نفاق ، ماءموريت يافته است ؛ اين ماءموريت پس از آن است كه آنان با سوء اختيار خود منحرف گشته ، با اعمال ناشايست از راه خداوند گمراه شدند، با سوء اختيار خود منحرف گشته ، به دنيا رو كرده اند و به جاى هدايت ، گمراهى را گرفتند، وى با اعمال ناشايست خود در اين تجارت بى رونق سودى نمى برند و در اين هنگام است كه خداوند شيطان را بر آنان مسلط مى كند تا بيمارى قلبشان افزايش يابد؛ انا جعلنا الشياطين اءولياء للذين لا يؤ منون ⁽⁵²⁵⁾ و اءنا اءرسلنا الشياطين على الكافرين تؤ زهم اءزا .⁽⁵²⁶⁾
بندگى موجودات آسمان ها و زمين  
غرض آن كه با توحيد افعالى و ربوبيت مطلقه اى كه خاص خداوند رب العالمين است ، براى استقلال موجودات مجالى نمى ماند، خواه آن موجود شيطان باشد يا موجود ديگر؛ بلكه هر آنچه در آسمان ها و زمين است ، بنده ى ذليل درگاه خداى متعالى ، و لشكر خاضع پيشگاه اوست .
خداوند سبحان گاهى فرشته اى مى فرستد تا بنده ى نيكوكارش را از هر تاريكى احتمالى به سوى نور روانه سازد، چه به جهت دفع ظلمت باشد كه نگذارد به آن درآيد يا پس از ورود به ظلمت كه آن را رفع كند، در اين صورت او را از تاريكى نجات داده است .
گاهى نيز شيطانى مى فرستد تا امور بنده ى بدكارش را سرپرستى كند؛ ليكن پس از آن كه چندين بار به او مهلت مى دهد و در توبه و بازگشت و تسليم را براى او مى گشايد.
حاصل آن كه ، ولى مطلق خداوند سبحان است كه در ولايتش مشابهى در سلطنتش شريكى و در سيطره اش همتايى و در شكوه و هيمنه اش مانندى ندارد و به طور كلى ولى اى كه به ضرورت ازلى هيچ چيز مثل او نيست ، فقط خداى سبحان است مدار ولايت و سيطره ، نفس آدمى است ، نه چيز ديگر. پس خداوند ولى نفس است و از طريق تزكيه ، آن را ظلمات را به نور مى برد و شيطان نيز ولى نفس است و آن را از راه دسيسه و نااميد ساختن ، از نور به تاريكى مى كشاند.
اساس ترقى نفس همان شهود قلبى است كه از آلودگى تصورات شيطانى پاك است و پايه ى سقوط نفس و از دست رفتن آن ، همان تاريكى قلب است كه با مغالطه ى فكرى يا تصورات شيطانى در صورت هاى متصل به نفس ، در هم آميخته باشد. عرصه ى نفس تنها ميعادگاه زد و خورد، مسابقه و جنگ حق و باطل است و در اين عرصه ، شيطان هدفى جز فريفتن نفس ‍ ندارد، چنان كه عنايت خاص الاهى صرفا متوجه هدايت و تزكيه ى نفس ‍ است . پس اساس فقط نفس است ، نه چيز ديگر. زيرا همه ى شئون مدركه و محركه پيرو نفس است ، چنان كه هر چند از نفس بيرون است ، نيز تابع آن است .
نفس يا نقطه ى مركزى سعادت و شقاوت  
از آنجا كه نفس نقطه ى مركزى سعادت و شقاوت است ، قرآن علمى و عينى ، انسان را به شناخت آن و شناخت مصالح و مفاسد آن تشويق و نيز بر تهذيب و پيراستن آن از وابستگى به طبيعت ترغيب مى فرمايند، چنان كه نفس را از غفلت و فراموشى بر حذر داشته ، آن را از سركشى و عصيان مى ترسانند و به تقوا و ايمان فرمان مى دهند.
توجه قرآن به شناخت نفس  
با توجه به بعضى از آيات قرآن علمى و احاديثى از قرآن عينى معصومان عليهم السلام كسانى كه از نفس مطمئنه و راضيه ى برخوردار و به ديدار پروردگارشان در حركتند، آنان كه در زمره ى بندگان مخلص و بهشت خاص خداوند در آمده اند؛ ضرورت شناخت نفس روشن مى شود و بدين وسيله شهود قلبى حق مطلوب ، از تصورات شيطانى باطل ممنوع ، جدا مى گردد؛ يا اءيها الذين امنوا عليكم اءنفسكم لايضركم من ضل اذا اهتديتم الى الله مرجعكم جميعا فينبئكم بما كنتم تعملون . ⁽⁵²⁷⁾
تنها راه دستيابى به جنة اللقاء  
بر پايه ى آيه ى پيشين ، انسان سالك و صائر الى الله است كه بايد راه و هدف و غايتى داشته باشد؛ اما راه همان نفس است و غايت همان بهشت ديدار است و هيچ راهى براى رسيدن به اين هدف جز شناخت نفس و تزكيه ى آن نيست ؛ چنان كه براى نفس غايتى جز ديدار خالق خود نيست .
از اين رو محققان پيشين و ديگران در كتاب هاى ارزشمند خود به اين مسئله توجه خاصى داشته اند، چنان كه در شيوه هاى عملى خود از پليدى طبيعت دور بوده اند. استاد علامه ى طباطبائى قدس سره در كتاب گرانقدر خود ⁽⁵²⁸⁾ در موارد متعددى به اين مبحث ارزشمند اشاره كرده اند، به ويژه در ذيل آيه ى مورد اشاره 105 مائده ، همچنين در ساير كتاب هاى ارزشمند خود خصوصا رساله اى كه درباره ى ولايت نگاشته اند. ⁽⁵²⁹⁾
اكنون فرصت ذكر همه ى مطالب در اين زمينه نيست . از اين جهت تنها به نقل بعضى از روايات اين موضوع شناخت نفس بسنده مى كنيم كه ايشان به سبب كمبود فرصت به آن ها نپرداخته اند يا با آوردن از روايات ، ذكر بقيه ى موارد را لازم نديده اند.
الگو بودن انسان كامل  
در هر حال ، قرآن عينى يعنى انسان كامل معصوم ، اين مسير دشوارى را كه از هر شمشير بران ، تيزتر و از هر موى نازكى دقيق تر است ، به تنهايى پيموده ، به مقصد رسيده است ، و امام هر سالكى است كه مسير نفس را مى خواهد بپيمايد و پيشواى كسى است كه اراده ى سير در اين مسير را دارد و الگوى هر كسى است كه در صدد تمرين دادن نفس به تقواست . از اين رو بايد بعضى از سخنان ايشان را كه برآمده از سينه ى مشروح و قلب شاهد و زبان حق گوى ايشان است ، يادآور شويم .
رواياتى درباره ى نفس و فكر و عقل
حضرت رضا عليه السلام مى فرمايند: كسى كه نفسش را به پاى حساب بكشد، سود مى برد و كسى كه از آن غافل شود، زيانكار است ، كسى كه بترسد ايمن است و كسى كه عبرت گيرد، بيناست ، كسى كه بينا باشد، مى فهمد و كسى كه بفهمد، مى داند. هر كه با جاهل پيوند دوستى بريزد، به زحمت مى افتد... و برترين عقل ، شناخت انسان به نفس خويش است ؛ من حاسب نفسه ربح ، و من غفل عنها خسر، و من خاف اءمن و من اعتبر اءبصر، و من اءبصر فهم ، و من فهم علم ، و صديق الجاهل فى تعب ... و اءفضل العقل معرفة الانسان نفسه . ⁽⁵³⁰⁾
در غرر و درر آمدى از امير المؤ منين عليه السلام آمده است : شايسته ترين كار، به تهذيب نفس پرداخته است ؛ الاشتغال بتهذيب النفس ‍ اءصلح . ⁽⁵³¹⁾
كسى كه نفس خود را پاكسازى نكند، از عقل سودى نمى برد؛ من لم يهذب نفسه لم ينتفع بالعقل . ⁽⁵³²⁾
كسى كه اهل خودسازى نباشد، عادت هاى ناشايست او را رسوا مى كند؛ من لم يهذب نفسه فضحه سوء العادة . ⁽⁵³³⁾
غفلت زيانبارترين دشمنان است ؛ الغفلة اءضر الاءعداء. ⁽⁵³⁴⁾
غفلت شيوه ى احمقان است ؛ الغفلة شيمة النوكى . ⁽⁵³⁵⁾
دوام غفلت چشم بصيرت را نابينا مى سازد؛ دوام الغفلة يعمى البصيرة . ⁽⁵³⁶⁾
ميان شما و موعظه ، پرده اى از غفلت و بى خبرى است ؛ بينكم و بين الموعظة حجاب من الغفلة و الغرة . ⁽⁵³⁷⁾
كسى كه غفلت بر او چيره شود، قلبش مى ميرد؛ من غلبت عليه الغفلة مات قلبه . ⁽⁵³⁸⁾
واى بر كسى كه غفلت بر او چيره شود. چون كوچ كردن را فراموش مى كند و آماده ى سفر نمى شود؛ ويل لمن غلبت عليه الغفلة فنسى الرحلة و لم يستعد . ⁽⁵³⁹⁾
انديشيدن عبادت است ؛ الفكر عبادة . ⁽⁵⁴⁰⁾
تفكر سبب درخشندگى عقل ها مى شود؛ الفكر جلاء العقول . ⁽⁵⁴¹⁾
تفكر درباره ى ملكوت آسمان ها و زمين ، عبادت مخلصين است ؛ التفكر فى ملكوت السموات و الاءرض عبادة المخلصين . ⁽⁵⁴²⁾
تاريكى هاى امور با تفكر روشن مى گردد؛ بالفكر تنجلى غياهب الامور. ⁽⁵⁴³⁾
روزه دارى قلب از فكر كردن در مورد گناهان ، بهتر از روزه دارى شكم از غذاست ؛ صيام القلب عن الفكر فى الاثام ، اءفضل من صيام البطن عن الطعام . ⁽⁵⁴⁴⁾
كسى كه چشم فكرش را بيدار نگهدارد، به كمال مقصودش مى رسد؛ من اءسهر عين فكرته بلغ كنه همته . ⁽⁵⁴⁵⁾
كسى كه فكر ندارد، بصيرت ندارد؛ لا بصيرة لمن لا فكر له . ⁽⁵⁴⁶⁾
هواى نفس شريك نابينايى است ؛ الهوى شريك العمى . ⁽⁵⁴⁷⁾
هواى نفس بتى پرستيده شده است : الهوى اله معبود. ⁽⁵⁴⁸⁾
پيروى از نفس و خواهش هاى آن ، اساس هر رنج و ريشه ى هر گمراهى است ؛ ان طاعة النفس و متابعة اءهويتها اءس كل محنة و راءس كل غوابة . ⁽⁵⁴⁹⁾
اگر از هواى نفست پيروى كنى ، تو را ناشنوا و نابينا مى سازد و پناهگاهت را ويران ساخته ، نابودت مى كند؛ انك ان اءطعت هواك اءصمك و اءعماك و اءفسد منقلبك و اءرداك . ⁽⁵⁵⁰⁾
داروى نفس روزه دارى از هواى نفس و پرهيز از لذات دنياست ؛ دواء النفس الصوم عن الهوى و الحمية عن لذات الدنيا . ⁽⁵⁵¹⁾
مصلحت نفس در نبرد با هواى نفس است ؛ صلاح النفس مجاهدة الهوى . ⁽⁵⁵²⁾
دور كردن نفس از وسوسه هاى هواى نفس ثمره ى زيركى و تيزهوشى است ؛ ردع النفس عن تسويل الهوى ثمرة النبل . ⁽⁵⁵³⁾
دور كردن نفس از هواى نفس جهاد اكبر است ؛ ردع النفس عن الهوى الجهاد الاءكبر. ⁽⁵⁵⁴⁾
بسيارى از عقل ها، اسير امارت هواى نفس است ؛ كم من عقل اسير تحت هوى امير. ⁽⁵⁵⁵⁾
آن كه از هواى نفس پرهيز كند، چگونه لذت عبادت را مى تواند دريابد؛ كيف يجد لذة العبادة من لا يصوم عن الهوى . ⁽⁵⁵⁶⁾
اگر هواى نفس كنار گذاشته شود، انسان غير مخلص از عمل خويش ننگ خواهد داشت ؛ لو ارتفع الهوى لاءنف غير المخلص من عمله . ⁽⁵⁵⁷⁾
كسى كه مغلوب هواى نفس است ، همواره شقاوتمند و تا ابد برده است ؛ مغلوب الهوى دائم الشقاء مؤ بد الرق . ⁽⁵⁵⁸⁾
استوارى و نظام دين مخالفت با هواى نفس و دورى گزيدن از دنياست ؛ نظام الدين مخالفة الهوى و التنزه عن الدنيا . ⁽⁵⁵⁹⁾
هوشيارى و بيدارى نور است ؛ اليقظة نور. ⁽⁵⁶⁰⁾
رياضت سودمند نيست ، مگر در نفس بيدار و هوشيار؛ لاتنجح الرياضة الا فى نفس يقظة . ⁽⁵⁶¹⁾
يقين نور است ؛ اليقين نور. ⁽⁵⁶²⁾
سبب اخلاص يقين است : سبب الاخلاص اليقين . ⁽⁵⁶³⁾
يقين را همين بس كه عبادت است ؛ كفى باليقين عبادة . ⁽⁵⁶⁴⁾
چقدر سعادتمند است كسى كه قلبش را با خنكى يقين همراه سازد؛ ما اءعظم سعادة من بوشر قلبه ببرد اليقين . ⁽⁵⁶⁵⁾
زهد ثمره ى يقين است ؛ اليقين يثمر الزهد. ⁽⁵⁶⁶⁾
اخلاص بالاترين رستگارى است ؛ الاخلاص اءعلى فوز. ⁽⁵⁶⁷⁾
همه ى اعمال چون گرد و غبار است ، مگر عملى كه خالصانه باشد؛ العمل كله هباء الا ما اءخلص فيه . ⁽⁵⁶⁸⁾
با پيدايش اخلاص ديدگان دل بينا مى شود؛ عند تحقق الاخلاص ‍ تستنير البصائر . ⁽⁵⁶⁹⁾
كسى كه نيت را خالص گرداند، از پستى ها دور مى شود؛ من اءخلص ‍ النية تنزه عن الدنية . ⁽⁵⁷⁰⁾
نيت نيكو مايه ى زيبايى باطن است ؛ حسن النية جمال السرائر. ⁽⁵⁷¹⁾
نيت زشت بيمارى پنهان است ؛ سوء النية داء دفين . ⁽⁵⁷²⁾
اعتماد به نفس از محكم ترين فرصت هاى شيطانى است ؛ الثقة بالنفس ‍ من اءوثق فرص الشيطان . ⁽⁵⁷³⁾
اعتماد به خداوند برترين عمل است ؛ الثقة بالله اءفضل عمل . ⁽⁵⁷⁴⁾
ياد خداوند، نور عقل و حيات جان ها و درخشش سينه هاست ؛ الذكر نور العقل و حياة النفوس و جلاء الصدور . ⁽⁵⁷⁵⁾
بر ذكر خداوند مداومت داشته باشيد. زيرا قلب را نورانى مى كند و از برترين عبادت هاست ؛ استديموا الذكر، فانه ينير القلب و هو اءفضل العبادة . ⁽⁵⁷⁶⁾
ياد خداوند جلاى سينه ها و مايه ى آرامش قلب هاست ؛ ذكر الله جلاء الصدور و طماءنينة القلوب . ⁽⁵⁷⁷⁾
بر تو باد به ذكر خدا. زيرا ياد او قلب را نورانى مى كند؛ عليك بذكر الله فانه نور القلب . ⁽⁵⁷⁸⁾
كسى كه خداى سبحان را ياد كند، خداوند قلب او را زنده مى گرداند كه عقل و خردش را نورانى مى كند؛ من ذكر الله سبحانه ، اءحيى الله قلبه و نور عقله و لبه . ⁽⁵⁷⁹⁾
هيچ عملى چون تحقيق نيست و اجتهاد بدون تحقيق سودى نمى بخشد؛ لا عمل كالتحقيق ؛ لا ينفع اجتهاد بغير تحقيق . ⁽⁵⁸⁰⁾
هيچ سنتى برتر از تحقيق نيست ؛ لا سنة اءفضل من التحقيق . ⁽⁵⁸¹⁾
دنيا قتلگاه عقل هاست ؛ الدنيا مصرع العقول . ⁽⁵⁸²⁾
از دوستى دنيا بپرهيز كه اصل هر گناه و معدن هر بلايى است ؛ اياك و حب الدنيا، فانها اءصل كل خطيئة و معدن كل بلية . ⁽⁵⁸³⁾
نفسى كه خواهان آرزوهاى ناپايدار است ، در طلب آن آرزوها نابود مى شود و در دستيابى به آن ها شقى مى گردد؛ ان النفس التى تطلب الرغائب الفانية لتهلك فى طلبها و تشقى فى منقلبها . ⁽⁵⁸⁴⁾
از رسوايى دنيا پيش خداوند آن است كه تنها جايگاه نافرمانى خداوند است ؛ ان من هوان الدنيا على الله اءن لا يعصى الا فيها . ⁽⁵⁸⁵⁾
دنيا پايان بينايى نابيناست و بالاتر از آن را نمى بيند؛ ان الدنيا منتهى بصر الاءعمى لا يبصر مما ورائها . ⁽⁵⁸⁶⁾
هرگز خداوند سبحان را به عملى زيانبارتر از دوستى دنيا ملاقات نخواهى كرد؛ انك لن تلقى الله سبحانه بعمل اءضر عليك من حب الدنيا . ⁽⁵⁸⁷⁾
آفت نفس شيفته ى دنيا بودن است ؛ آفة النفس الوله بالدنيا. ⁽⁵⁸⁸⁾
دوستى دنيا عقل را فاسد و قلب را از شنيدن حكمت ناشنوا مى سازد؛ حب الدنيا يفسد العقل و يصم القلب عن سماع الحكمة . ⁽⁵⁸⁹⁾
مهريه ى بهشت اطلاق دنياست ؛ طلاق الدنيا مهر الجنة . ⁽⁵⁹⁰⁾
در عجيم ! چگونه كسى كه نفس خود را مى شناسد، به عالم فانى انس گرفته است ؛ عجبت لمن عرف نفسه ، كيف ياءنس بدار الفناء . ⁽⁵⁹¹⁾
همان گونه كه خورشيد و شب با هم جمع نمى شوند، دوستى خداوند و دنيا يك جا جمع نمى گردند؛ كما اءن الشمس و الليل لا يجتمعان ، كذلك حب الله و حب الدنيا لا يجتمعان . ⁽⁵⁹²⁾
دوستى دنيا سبب ناشنوايى گوش ها از شنيدن حكمت و نابينايى قلب ها از نور بصيرت مى شود؛ لحب الدنيا صمت الاءسماع عن سماع الحكمة و عميت القلوب عن نور البصيرة . ⁽⁵⁹³⁾
كسى كه دنيا بر او چيره شود، به آنچه پيش رو دارد، نابيناست ؛ من غلبت الدنيا عليه عمى عما بين يديه . ⁽⁵⁹⁴⁾
كسى كه با دنيا انس گيرد و آن را جايگزين دينش سازد، نابود شده است . پس بر هر جا دنيا رو كند، او نيز به همان جا مى رود؛ هلك من استنام الى الدنيا و اءمهرها دينه فهو حيثما مالت مال اليها . ⁽⁵⁹⁵⁾
براى كسى كه شرافت نفسش را مى شناسد، سزاوار است از دنياى پست دورى گزيند؛ ينبغى لمن علم شرف نفسه اءن ينزهها عن دناءة الدنيا . ⁽⁵⁹⁶⁾
مؤ من كسى است كه قلبش را از پستى ها پاك سازد؛ المؤ من من طهر قلبه من الدنية . ⁽⁵⁹⁷⁾
شريعت رياضت نفس است ؛ الشريعة رياضة النفس . ⁽⁵⁹⁸⁾
ثمره ى رياضت ، آموختن حكمت و چيره شدن بر عادت است ؛ لقاح الرياضة دراسة الحكمة و غلبة العادة . ⁽⁵⁹⁹⁾
كسى كه بر رياضت نفسش دوام ورزد، سود مى برد؛ من استدام رياضة نفسه انتفع . ⁽⁶⁰⁰⁾
هنگامى كه خداوند بنده اى را دوست داشته باشد، عبادت نيكو را در دل او مى افكند؛ اذا اءحب الله عبدا اءلهمه حسن العبادة . ⁽⁶⁰¹⁾
دوام عبادت نشانه ى پيروزى و سعادت است ؛ دوام العبادة برهان الظفر بالسعادة . ⁽⁶⁰²⁾
كسى كه شرايط عبوديت را به جا آورد، از آزاد شدگان آتش است ؛ من قام بشرائط العبودية اءهل للعتق . ⁽⁶⁰³⁾
علم انسان را به عمل فرا مى خواند و اگر پاسخ داده نشود، كوچ مى كند؛ العلم يهتف بالعمل فان اءجابه و الا ارتحل . ⁽⁶⁰⁴⁾
زينت دانشمند به كار بستن دانش خويش است ؛ جمال العالم عمله بعلمه . ⁽⁶⁰⁵⁾
سكوت ، بوستان تفكر است ؛ الصمت روضة الفكر. ⁽⁶⁰⁶⁾
خوشا به حال كسى كه ساكت است ، مگر در مورد ذكر خداوند؛ طوبى لمن صمت الا من ذكر الله . ⁽⁶⁰⁷⁾
فرد با تقواى خاموش ، رستگار است ؛ قد اءفلح التقى الصموت . ⁽⁶⁰⁸⁾
خاموش باش بدون هيچ خستگى . چون سكوت ، زينت عالم و پرده پوش ‍ جاهل است ؛ كن صموتا من غير عى فان الصمت زينة العالم و ستر الجاهل . ⁽⁶⁰⁹⁾
سكوت بدون تفكر بى زبانى است ؛ الصمت بغير تفكر خرس . ⁽⁶¹⁰⁾
بهترين جهادها مجاهدت با خواهش ها و باز داشتن آن از لذات دنياست ؛ اءفضل الجهاد جهاد النفس عن الهوى و فطامها عن لذات الدنيا . ⁽⁶¹¹⁾
جهاد با نفس مهريه ى بهشت است ؛ جهاد النفس مهر الجنة . ⁽⁶¹²⁾
با اين قلب ها بجنگيد. چون به سرعت مى لغزند؛ حاربوا هذه القلوب ، فانها سريعة العثار . ⁽⁶¹³⁾
تنها كسى به قله ى اهداف مى رسد كه اهل تهذيب و مجاهدت باشد؛ ذروة الغايات لا ينالها الا ذوو التهذيب و المجاهدات . ⁽⁶¹⁴⁾
كسى كه نفس خود را بشناسد، با آن مى ستيزد؛ من عرف نفسه جاهدها. ⁽⁶¹⁵⁾
پر خورى مانع زيركى است ؛ البطنة تحجب الفطنة . ⁽⁶¹⁶⁾
هنگامى كه شكم از مباح پر شود، قلب از صلاح و درستى نابينا مى گردد؛ اذا ملى البطن من المباح عمى القلب عن الصلاح . ⁽⁶¹⁷⁾
كسى كه همواره سير است ، چگونه فكرش صفا مى يابد؛ كيف تصفو فكرة من پستديم الشبع . ⁽⁶¹⁸⁾
دانايى با شكم پرستى جمع نمى شود؛ لا فطنة مع بطنة . ⁽⁶¹⁹⁾
سيرى و بر پا داشتن و انجام دادن واجبات با هم جمع نمى شوند؛ لايجتمع الشبع و القيام بالمفترض . ⁽⁶²⁰⁾
سودمندترين دارو گرسنگى است ؛ التجوع اءنفع الدواء. ⁽⁶²¹⁾
بر گرسنگى مداومت ورز و به وسيله ى خضوع مؤ دب شو؛ تاءدم بالجوع و تاءدب بالقنوع . ⁽⁶²²⁾
گرسنگى بهترين كمك براى اسير كردن نفس و شكستن عادت هاى آن است ؛ نعم العون على اءسر النفس و كسر عادتها التجوع . ⁽⁶²³⁾
بهترين ياور ورع ، گرسنگى است ؛ نعم عون الورع التجوع . ⁽⁶²⁴⁾
چشم عاشق از ديدن معايب محبوب نابينا و گوش او ناشنواست ؛ عين المحب عميه عن المعايب المحبوب و اءذنه صماء . ⁽⁶²⁵⁾
كسى كه خدا را فراموش كند، خداوند او را به فراموشى نفس دچار مى كند و قلبش را نابينا مى سازد؛ من نسى الله اءنساه الله نفسه و اءعمى قلبه . ⁽⁶²⁶⁾
بهترين ذكر، قرآن است كه سينه را مى گشايد و باطن را نورانى مى سازد؛ اءفضل الذكر القرآن ، به تشرح الصدور و تستنير السرائر . ⁽⁶²⁷⁾
بايد هم صحبت تو قرآن باشد؛ ليكن سميرك القرآن . ⁽⁶²⁸⁾
آرزو وسيله ى تسلط شياطين بر قلب هاى غافلان است ؛ الاءمل سلطان الشياطين على قلوب الغافلين . ⁽⁶²⁹⁾
مؤ من نفسش از سنگ محكم تر و در عين حال نرم تر و خاشع تر از عبد است ؛ المؤ من نفسه اءصلب من الصلد و هو اءذل من العبد . ⁽⁶³⁰⁾
گريه اى كه از ترس خدا و به سبب دورى از خداوند باشد، عبادت عارفان است ؛ البكاء من خفية الله للعبد عن الله عبادة العارفين . ⁽⁶³¹⁾
گريه از خشيت خداوند قلب را نورانى مى كند و از بازگشت به گناه باز مى دارد؛ البكاء من خشية الله ينير القلب و يعصم من معاودة الذنب . ⁽⁶³²⁾
دورانديش بيدار است ؛ الحازم يقظان . ⁽⁶³³⁾
غافل خواب آلود است ؛ الغافل وسنان . ⁽⁶³⁴⁾
دور انديشى و احتياط همان اطاعت خداوند و نافرمانى كردن از نفس ‍ است ؛ انما الحزم طاعة الله و معصية النفس . ⁽⁶³⁵⁾
كسى كه در دنيا براى تربيت نفس خود بسيار اندوهگين شود، خداوند در روز قيامت چشمش را روشن مى سازد؛ من طال حزنه على نفسه فى الدنيا اءقر الله عينه يوم القيامة . ⁽⁶³⁶⁾
ثمره ى حساب رسى شايستگى نفس است ؛ ثمرة المحاسبة صلاح النفس . ⁽⁶³⁷⁾
قلب كتاب انديشه است ؛ القلب مصحف الفكر. ⁽⁶³⁸⁾
بيدارى ديدگان با وجود خواب و غفلت قلب سودى نمى بخشد؛ انتباه العيون لاينفع مع غفلة القلوب . ⁽⁶³⁹⁾
اساس صلاح و درستى قلب ، پرداختن به ذكر خداست ؛ اءصل صلاح القلب اشتغاله بذكر الله . ⁽⁶⁴⁰⁾
ضمير دل ها بر باطن غيب آگاهى يابد؛ تكاد ضمائر القلوب تطلع على سرائر الغيوب . ⁽⁶⁴¹⁾
روزه ى قلب از روزه ى زبان و روزه ى زبان از روزه ى شكم بهتر است ؛ صوم القلب خير من صيام اللسان ، و صيام اللسان خير من صيام البطن ؛ چهره چهره ى انسان است ؛ ليكن قلب قلب حيوان ؛ فالصورة صورة انسان ، و القلب قلب حيوان . ⁽⁶⁴²⁾
قلب هاى پاك بندگان جايگاه شهود خداوند سبحان است . پس آن كه قلبش ‍ پاك باشد، خداوند بر آن نظر مى كند؛ قلوب العباد الطاهرة مواضع نظر الله سبحانه ، فمن طهر قلبه نظر اليه . ⁽⁶⁴³⁾
از قلب سالم جز معناى درست برون نمى آيد؛ لايصدر عن القلب السليم الا المعنى المستقيم . ⁽⁶⁴⁴⁾
خودپسندى نشانه سبك عقلى است ؛ رضا المرء عن نفسه برهان سخافة عقله ⁽⁶⁴⁵⁾
خشنودى بنده از خويشتن خشم پروردگارش را همراه دارد؛ رضا العبد عن نفسه مقرون بسخط ربه . ⁽⁶⁴⁶⁾
در دنيا زهد پيشه كن خداوند تو را بر عيب هايت بينا مى سازد و غافل مباش ‍ كه تو مورد غفلت نيستى ؛ ازهد فى الدنيا بيصرك الله عيوبها و با تغفل ، فلست بمغفول عنك . ⁽⁶⁴⁷⁾
اگر در امورت تعقل مى كنى يا نفست را مى شناسى ، از دنيا روى گردان و نسبت به آن بى رغبت باش ؛ ان عقلت اءمرك اءو اءصبت معرفة نفسك ، فاءعرض عن الدنيا و اءزهد فيها . ⁽⁶⁴⁸⁾
به سبب زهد حكمت ميوه مى دهد؛ الزهد تثمر الحكمة . ⁽⁶⁴⁹⁾
سبب اصلاح نفس روى بر تافتن از دنياست ؛ سبب اصلاح النفس ‍ العزوف عن الدنيا . ⁽⁶⁵⁰⁾
كسى كه نسبت به دنيا بى رغبت باشد، نفسش را آزاد، پروردگارش را راضى ساخته است ؛ من زهد فى الدنيا اءعنق نفسه و اءرضى ربه . ⁽⁶⁵¹⁾
بدترين فقر نيازمندى نفس است ؛ شر الفقر فقر النفس . ⁽⁶⁵²⁾
خودپسندى حماقت است ؛ اعجاب المرء بنفسه حمق . ⁽⁶⁵³⁾
از خود راضى بودن نشان نقص و نمودار ضعف عقل است ؛ اعجاب المرء بنفسه برهان نقصه و عنوان ضعف عقله . ⁽⁶⁵⁴⁾
عقل نردبان ترقى به سوى عليين است ؛ العقل رقى الى عليين . ⁽⁶⁵⁵⁾
نفس به وسيله ى عقل به كمال مى رسد؛ بالعقل كمال النفس . ⁽⁶⁵⁶⁾
به وسيله ى عقل نهايت حكمت استخراج مى شود؛ بالعقل يستخرج غور الحكمة . ⁽⁶⁵⁷⁾
مردم به وسيله ى عقل هايشان به قله ى علوم مى رسند؛ بالعقول تنال ذروة العلوم . ⁽⁶⁵⁸⁾
حد و مرز عقل گسستن از نيست شوندگان و پيوستن به ماندگاران است ؛ حد العقل الانفصال عن الفانى و الاتصال بالباقى . ⁽⁶⁵⁹⁾
بهترين نعمت ها عقل است ؛ خير المواهب العقل . ⁽⁶⁶⁰⁾
تنها عقل عارف و نفس زاهد در پيشگاه خداوند مى بالد؛ لا يزكو عند الله سبحانه الا عقل عارف و نفس عزوف . ⁽⁶⁶¹⁾
كسى كه بينديشد، از خواب غفلت بيدار مى شود و براى سفر آماده مى گردد و خانه ى هميشگى اش را آباد مى سازد؛ من عقل تيقظ من غفلته و تاءهب لرحلته و عمر دار اقامته . ⁽⁶⁶²⁾
خوف روپوش و همراه عارفان است ؛ الخوف جلباب العارفين . ⁽⁶⁶³⁾
ترس از خدا، نفس را نسبت به گناهان دربند كرده ، آن را از معاصى باز مى دارد؛ الخوف سجن النفس عن الذنوب و رادعها عن المعاصى . ⁽⁶⁶⁴⁾
سجود نفسانى و آرامش درونى همان خالى بودن قلب از نيست شدنى ها است ؛ السجود النفسانى فراغ القلب من الفانيات . ⁽⁶⁶⁵⁾
شايستگى باطن ها نشانه ى صحت بصيرت هاست ؛ صلاح السرائر برهان صحة البصائر . ⁽⁶⁶⁶⁾
رنج ها و مصيبت ها در نفس بزرگوار اثر نمى كند؛ النفس الكريمة لا تؤ ثر فيها النكبات . ⁽⁶⁶⁷⁾
كسى كه كرامت نفس دارد، دنيا در ديدگانش كوچك است ؛ من كرمت نفسه صغرت الدنيا فى عينه . ⁽⁶⁶⁸⁾
نفس خود را از پليدى لذات و پيامدهاى شهوات پاك گردانيد؛ نزهوا اءنفسكم عن دنس اللذات و تبعات الشهوات . ⁽⁶⁶⁹⁾
طمع ورزى به لذائذ دنيوى ، انسان را گمراه و نابود مى كند؛ ولوع النفس ‍ باللذات يغوى و يردى . ⁽⁶⁷⁰⁾
انسان حيله گر شيطانى است در صورت انسان ؛ المكور شيطان فى صورة انسان . ⁽⁶⁷¹⁾
اداره ى نفس بهترين سياست ها و برترى در علم شريف ترين رياست هاست ؛ سياسة النفس اءفضل سياسة ، و رئاسة العلم اءشرف رئاسة . ⁽⁶⁷²⁾
روزه ى نفس نگهدارى حواس پنجگانه از تمام گناهان است ؛ صوم النفس امساك الحواس الخمس عن سائر المآثم . ⁽⁶⁷³⁾
هر اندازه علم انسان بيش تر شود، توجهش به نفسش افزون تر مى شود و در تربيت و شايستگى آن كوشا تر مى گردد؛ كلما ازداد علم الرجل ، زادت عنايته بنفسه و بذل فى رياضتها و صلاحها جهده . ⁽⁶⁷⁴⁾
بر روى زمين ، كسى گرامى تر از انسان فرمانبردار اوامر الاهى نيست ؛ ليس على وجه الاءرض اءكرم على الله سبحانه من النفس المطيعة لاءمره . ⁽⁶⁷⁵⁾
نفس گوهرى ارزشمند است ؛ هر كه آن را حفظ كند، بلند مرتبه اش كرده است و هر كه آن را خوار مى شمارد، پست و ضعيفش كرده است ؛ ان النفس لجوهرة ثمينة ، من صانها رفعها و من ابتذلها وضعها . ⁽⁶⁷⁶⁾
دورانديش كسى است كه نفس خود را در بند حساب كشد و با خشم بر آن مالكش شود و در صحنه ى جهاد، آن را بكشد؛ ان الحازم من قيد نفسه بالمحسابة و ملكها بالمغاضبة و قتلها بالمجاهدة . ⁽⁶⁷⁷⁾
بهترين اميران كسانى هستند كه بر نفس خويش امارت كنند؛ خير الاءراء من كان على نفسه اءميرا . ⁽⁶⁷⁸⁾
شايسته است كه انسان بر نفس خود چيره گردد و از قلب خويش مراقبت و زبانش را حفظ كند؛ ينبغى اءن يكون الرجل مهيمنا على نفسه ، مراقبا قلبه ، حافظا لسانه . ⁽⁶⁷⁹⁾
توحيد زندگى نفس است ؛ التوحيد حياة النفس . ⁽⁶⁸⁰⁾
نفس هايتان را با ورع اداره كنيد؛ سوسوا اءنفسكم بالورع . ⁽⁶⁸¹⁾
موعظه ها زنگار نفس ها را بر طرف و قلب ها را روشنى مى بخشند؛ المواعظ صقال النفوس و جلاء القلوب . ⁽⁶⁸²⁾
بهترين وقت ها و بخش هاى عمرت را براى خود و خداوند سبحان قرار ده ؛ اجعل لنفسك فيما بينك و بين الله سبحانه اءفضل المواقيت و الاءقسام . ⁽⁶⁸³⁾
بر هر قلبى كه شيفته ى دنياست ، سكونت و جا گرفتن تقوا در آن حرام است ؛ حرام على كل قلب متوله بالدنيا اءن يسكنه التقوى . ⁽⁶⁸⁴⁾
قلبى كه از تقوا تهى باشد، فتنه هاى دنيا آن را پر مى كند؛ خلو القلب من التقوى يملاءه فتن الدنيا . ⁽⁶⁸⁵⁾
ملاك تقوا ترك دنياست ؛ ملاك التقوى رفض الدنيا. ⁽⁶⁸⁶⁾
توكلى جز بر خداوند، براى نفست قرار مده و اميدى جز خداوند براى تو وجود نداشته باشد؛ لا تجعلن لنفسك توكلا الا على الله و لا يكن لك رجاء الا الله . ⁽⁶⁸⁷⁾
تجرد ذاتى نفس انسان  
بر پايه ى اين روايات نورانى نفس انسانى ذاتا جوهرى مجرد از ماده است و توان بالا رفتن تا قله ى ملكوت و شهود غيب را دارد و درخشش نفس به يكى از شئون قوه ى نظرى آن يعنى فكر صاف و خالص است ؛ چنان كه اخلاص و تقوا و زهد و ديگر ملكات فاضله كه از شئون قوه ى عملى نفس ‍ است ، مايه ى صفاى نفس است ، و نيز توحيد خداوند از حيث ذات و صفت و فعل ، مايه ى زندگى نفس است و همچنين ذكر خداوند در لحظات شب و اوقات روز و نيز هنگام آمدن شب و پشت كردن روز و وقت طلوع ستارگان و هنگام غروبشان ، نور نفس و سبب آرامش آن است .
همچنين تحقيق در معارف و اصول و دورى گزيدن از تقليد و جمود، شيوه ى نيكويى است كه نيكوتر از آن نيست و بدون اين روش ، هيچ اجتهاد و زحمت كشيدنى سودى نمى دهد، و شناخت نفس سودمندترين معارف و شرط شناخت امور ديگر است و شريعت نرم و روان آسمانى با همه ى اوامر و نواهى و عزائم و مباحات و واجبات و مستحبات و حلال و حرام و آداب و سنن و حدود و مرزها و عبادات و معاملات و احكام و سياسات و اصول و فروعش ، به سان تمرينى براى نفس است ، به گونه اى كه نيازى به بدعت و نوآورى و تشريع ديگر ندارد. زيرا خداوندى كه شريعت خود را رياضتى براى نفس قرار داده است ، كمال و تمام آن را آشكارا بيان كرده است ؛ اليوم اءكملت لكم دينكم و اءتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا . ⁽⁶⁸⁸⁾
شناخت نفس ، نزديك ترين راه ها به سوى خدا  
استاد علامه ى طباطبائى قدس سره مى فرمايد: شنيدم از بعضى اساتيدم كه درباره ى طريق شناخت نفس از آن ها سئوال شده بود، اين گونه فرمود: چرا شرع را بيان نمى كنيد، در حالى كه نزديك ترين راه به سوى خداوند سبحان شريعت است . سپس مى فرمايد: كدام بيان در شرع است كه انسان را به هدف شناخت نفس نمى رساند و اين راه را براى او نمى گشايد؟ ⁽⁶⁸⁹⁾
همچنين علامه طباطبايى قدس سره مى فرمايد: بعضى از اهل كمال چه نيكو گفته اند: آنان كه از پيروى شريعت به سمت رياضت هاى دشوار كشيده مى شوند، در حقيقت از كار سخت تر به كار آسان تر فرار مى كنند. زيرا پيروى از شريعت كشتن دائمى نفس است تا زمانى كه وجود دارد، اما رياضت دشوار، كشتن دفعى و آنى نفس است و براى گزينش آسان تر است . ⁽⁶⁹⁰⁾
طلاق دنيا مهريه ى بهشت  
طلاق دنيا - دنيايى كه نفس را از ديدار خداوند باز مى دارد - مهريه ى بهشت و بهاى ديدار خداى متعالى است ، و سكوت و گرسنگى و شب زنده دارى و ذكر و خلوت كردن كه در شرع از امور مستحبى خوانده شده ، براى نفس زمينه سازى مى كنند تا بدين وسيله آلودگى ها دفع يا رفع شود و نفس ‍ چون آينه ى شفافى شود كه غيب در آن تجلى كند.
همچنين مبارزه با نفس و چيره شدن بر آن و اختياردار آن شدن و بر آن سرورى كردن و آن را در سلطه ى عقل - عقلى كه با آن خداوند رحمان عبادت مى شود و بهشت كسب مى شود - در آوردن ، رستگارى بزرگ است ، چنان كه غفلت از خداوند و روى گرداندن از ذكر خداوند سبحان ، حجابى است از مشاهده ى حق و اسماى حسناى او.
قلب انسان متذكر، چشم و گوش و ذائقه اى دارد كه با آن هر چيز پوشيده از حس را مى بيند و مى شنود و مى چشد و بر عكس ، قلب انسان فراموشكار نيز حواس خيالى دارد كه شيطان آن ها را به استخدام خود در مى آورد و در آن ها تصرف مى كند و او به وسيله ى آن ها مى فهمد و حركت مى كند.
امير المؤ منين عليه السلام مى فرمايند: شيطان را ملاك كار خويش قرار دادند و شيطان نيز آن ها را شريكان خود قرار مى دهد و در سينه هاى آنان تخم گذاشته ، جوجه درست مى كند. بر دامان آن ها راه يافته ، در آن وارد مى شود، با چشم هاى آنان نگاه مى كند و با زبان هايشان سخن مى گويد؛ اتخذوا الشيطان لاءمرهم ملاكا و اتخذهم له اءشراكا فباض و فرخ فى صدورهم و دب و درج فى حجورهم فنظر باءعينهم و نطق باءلسنتهم . ⁽⁶⁹¹⁾
عبادت وسيله ى دستيابى به آزادگى  
به بعضى از مطالب پيش گفته در سخنان مولايمان حضرت رضا عليه السلام اشاره شده است . قلب ها اقبال و ادبار و نشاط و سستى دارند، هنگامى كه نشاط و علاقه دارد، بينا و فهيم است و هنگامى كه بى علاقه و بى نشاط است ، خسته و كسل است . پس هنگام نشاط و علاقه آن را دريابيد و در زمان بى نشاطى و سستى آن را رها كنيد؛ ان للقلوب اقبالا و ادبارا و نشاطا و فتورا، فاذا اءقبلت بصرت و فهمت و اذا اءدبرت كلت و ملت ، فخذوها عند اقبالها و نشاطها و اتركوا عند ادبارها و فتورها . ⁽⁶⁹²⁾
افزون بر اين ، قلب از غيب و آنچه در باطن انسان ها پنهان است ، آگاه مى شود؛ چنان كه حضرت رضا عليه السلام در پاسخ در خواست حسن بن جهم كه گفت : مرا از دعا فراموش نكنيد؛ چنين فرمودند: آيا تو مى دانى كه تو را فراموش مى كنم ؟ اءو تعلم اءنى اءنساك ؟
حسن بن جهم گفت : پيش خود فكر كردم و گفتم حضرت به شيعيان دعا مى كند و من از شيعيان ايشانم و پاسخ دادم كه نه ، شما مرا فراموش ‍ نمى كنيد. حضرت فرمودند: از كجا مى دانى ؟ و كيف علمت ذلك ؟
گفتم : من از شيعيان شما هستم و شما به شيعيانتان دعا مى كنيد. حضرت فرمودند: آيا غير از اين چيزى مى دانى ؟ هل علمت بشى ء غير هذا؟ گفتم : نه .
حضرت فرمودند: اگر مى خواهى جايگاه خود را در پيشگاه ما بدانى ، به منزلت ما در نزد خود بنگر؛ ارا اءردت اءن تعلم ما لك عندى ، فانظر الى ما لى عندك . ⁽⁶⁹³⁾
رها شدن از بندگى دنيا و آزادى از دنيا پرستى ، از طريق عبادت خداوند پديد مى آيد و بهترين شيوه ى عبادت آن است كه از روى محبت به خدا باشد، نه به جهت ترس از آتش يا طمع بهشت . دوستى خداوند چون خورشيد نور افشان است و محبت دنيا مانند شب تاريك است كه هرگز اين دو با يكديگر جمع نمى شود و هواى نفس نيز مانع لذت بردن از عبادت شده ، چون پرده اى از تاءثير موعظه ى نيكو باز مى دارد.
تنها معيار سنجش صحيح  
كسى كه منطقش اين است : خداوند پروردگار من است و پس از آن بر توحيد ربوبى استقامت ورزيد، ملائكه بر او فرود مى آيند و او را بشارت مى دهند؛ اين نزول از طريق تمثل فرشته است يا از راه القاى فكر در جان و انديشه او. همچنين شياطين بر هر دروغگوى گناهكارى نازل مى شوند، با تمثل شيطانى يا با القاى فكر حصولى در ذهن و انديشه ى او؛ ... و ان الشياطين ليوحون الى اءوليائهم ليجادلوكم ... . ⁽⁶⁹⁴⁾
تنها ترازوى عادلانه براى جدا سازى شهود قلبى صحيح و تمثل شيطانى باطل ، قرآن علمى و قرآن عينى است ؛ يعنى دو چيز گرانبهايى كه هرگز از يكديگر جدا نمى شوند و هر جا حق دور مى زند، هر دو بر مدار آن دور مى زنند، بلكه حق آن چيزى است كه اين دو به بطلان آن حكم كنند.
راه وصول قلب به حق و مسير نزول حق بر قلب همان عبادت و استغفار است .
چنان كه از اين فرمايش حضرت رضا عليه السلام به اين اءسباط چنين بر مى آيد: در غير وقت نماز واجب به مسجد بيا و دو ركعت نماز گذار و صد مرتبه از خداوند طلب خير كن . پس از آن بنگر چه چيزى در قلب تو پديد مى آيد، به همان عمل كن ؛ ائت المسجد فى غير وقت صلاة فريضة ، فصل ركعتين و استخر الله مائة مرة ثم انظر اءى شى ء يقع فى قلبك فاعمل به . ⁽⁶⁹⁵⁾
ظاهر روايت آن است كه قلب پاك از غيب اطلاع دارد و آن همان چيزى است كه بعد از نماز در قلب انسان پديد مى آيد و راه آگاهى يافتن از آن ، نماز و طلب خير از خداوند متعالى است . زيرا خير جز نزد خداوند، يافت نمى شود؛ چنان كه از حضرت سجاد عليه السلام در دعاى ابو حمزه ثمالى نقل شده است .
آگاهى از غيب گاهى از طريق خواب است و گاهى در بيدارى ؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هنگامى كه شب را صبح مى كردند، به اصحاب خود مى فرمودند: آيا كسى بشارتى دارد و قصد ايشان از بشارت خواب هاى نيكو بود؛ هل من مبشرات ، يعنى بها الرؤ يا . ⁽⁶⁹⁶⁾
مقايسه رؤ ياى معصوم و افراد غير معصوم  
رؤ ياى غير معصوم همچون بيدارى اش به ميزان نياز است . زيرا در هر دو احتمال خطا هست ؛ ولى رؤ ياى معصوم عليه السلام مانند بيدارى اش حق و عدل ، و از راهيابى خطا و تصورات شيطانى در امان است . حضرت رضا عليه السلام به وشاء مى فرمايند: پدرم عليه السلام را در خواب ديدم كه فرمود: پسرم هنگامى كه در سختى بودى ، اين ذكر را بيش تر بگو: يا رؤ وف يا رحيم ، و آن چيزى كه ما در خواب مى بينيم ، مانند آن است كه در بيدارى ديده باشيم ؛ راءيت اءبى عليه السلام فى المنام ، قال : يا بنى اذا كنت فى شدة فاءكثر اءن تقول : يا رؤ وف يا رحيم ، و الذى نراه فى المنام كما نراه فى اليقظة . ⁽⁶⁹⁷⁾
همچنين حضرت رضا عليه السلام مى فرمايند: شب گذشته پدرم نزد من بود؛ ان اءبى كان عندى البارحة . حسن بن على مى گويد: به ايشان عرض ‍ كردم : پدرتان ؟ حضرت فرمودند: پدرم ؛ اءبى . گفتم : پدرتان ؟ حضرت فرمودند: پدرم ؛ اءبى . گفتم : پدرتان ؟ حضرت فرمودند: در خواب ديدم ؛ حضرت جعفر عليه السلام نزد پدرم مى آمد و مى گفت : اى پسرم چنين كن ، اى پسرم چنان كن ؛ فى المنام ؛ ان جعفرا كان يجى ء الى اءبى ، فيقول يا بنى افعل كذا .
حسن بن على مى گويد: پس از مدتى نزد حضرت رضا عليه السلام رفتم ايشان فرمودند: اى حسن ، بى ترديد خواب و بيدارى ما يكسان است ؛ يا حسن ! ان منامنا و يقظتنا واحدة . ⁽⁶⁹⁸⁾
يقين و تقوا، توشه معاد  
آخرت از دسترس حس و طبيعت پنهان است و تنها كسى آن را مى بيند كه از دنيا پيراسته بوده ، دوستى آن را از قلب خود بيرون كند و از آلايه ها و پيرايه هاى آن پاك شود؛ چنان كه تنها كسى به بهشت مى رسد كه در زمين اراده ى برترى جويى و فساد نداشته باشد و اگر كسى بخواهد ميان دنيا و آخرت را جمع كند، دچار نيرنگ نفس شده است . مشاهده ى آخرت فقط براى كسى شدنى است كه با تحصيل يقين ، زاد و توشه اى از علم فراهم آورد و با تحصيل تقوا توشه اى عملى فراهم كند. چون يقين و تقوا توشه هاى معادند، چنان كه دشمنى با بندگان بدترين توشه ى آخرت است .
از اين رو امير المؤ منين عليه السلام چنين ندا سر مى دهند: آيا كسى هست كه پيش از آن زمان كوچ فرا رسد، توشه برگيرد؟ اءلا متزود لاخرته قبل اءزوف رحلته . ⁽⁶⁹⁹⁾ به نزديكى قيامت و تنگى وقت اشاره مى فرمايند كه از آن به ازقة ياد مى شود، چنان كه در اين آيه آمده است : اءزفت الازفة . ⁽⁷⁰⁰⁾ چنان كه از قيامت به ساعت نيز ياد مى شود. زيرا اگر مسافر - مسافرى كه مدتى در ميان راه استراحت مى كند - نزديكى زمان سفر و تنگى وقت را در نظر داشته باشد، با جديت تمام خود را آماده مى كند. شايد از اين جهت باشد كه خداوند سبحان مى فرمايد: اءتى اءمر الله . ⁽⁷⁰¹⁾ در اين آيه به سبب نزديكى به قيامت و تنگى وقت آن ، با لفظ ماضى ياد شده است ، چنان كه راغب در مفردات خود چنين مى گويد. ⁽⁷⁰²⁾