1- از سخنان امام راحل .
2- شعرى از مقام معظم رهبرى .
3- با سپاس از مؤ سسه ى تنظيم و نشر آثار امام خمينى (ره ) كه امكان استفاده ازموارد تلخيص شده ى سخنان و آثار امام راحل را فراهم آوردند.
4- صحيفه ى نور، ج 21، ص 107.
5- همان ، ج 7، ص 225.
6- همان ، ج 12، صص 170 - 171.
7- همان ، ج 20، ص 83.
8- همان ، ج 12، ص 171.
9- صحيفه ى امام ، ج 20، ص 249.
10- صحيفه ى نور، ج 19، صص 171 - 172.
11- آداب الصلوة ، صص 203 - 204.
12- صحيفه ى نور، ج 8، ص 149.
13- همان ، ج 17، ص 199.
14- همان ، ج 20، ص 87.
15- همان ، ج 18، صص 17 - 18.
16- همان ، ج 12، ص 128.
17- همان ، ج 12، ص 224.
18- همان ، ج 8، ص 14.
19- همان ، ج 1، ص 33.
20- همان ، ج 8، ص 149.
21- همان ، ج 7، صص 252 - 253.
22- همان ، ج 7، ص 267.
23- همان ، ج 14، ص 94.
24- همان ، ج 8، ص 61.
25- همان ، ج 9، ص 101.
26- همان ، ج 15، ص 22.
27- همان ، ج 7، ص 36.
28- همان ، ج 19، ص 5.
29- همان ، ج 15، ص 170.
30- همان ، ج 19، ص 154.
31- همان ، ج 20، ص 199.
32- همان ، ج 20، صص 196 - 197.
33- همان ، ج 2، ص 28.
34- همان ، ج 20، ص 198.
35- همان ، ج 18، ص 195.
36- ولايت فقيه ، ص 62.
37- همان ، ص 30.
38- همان ، صص 62 - 63.
39- همان ، ص 87.
40- صحيفه ى نور، ج 21، ص 88.
41- كشف الاسرار، صص 225 - 231.
42- صحيفه ى نور، ج 21، ص 108.
43- همان ، ج 18، ص 11.
44- همان ، ج 14، ص 195.
45- همان ، ج 12، ص 175.
46- همان ، ج 20، ص 132.
47- همان ، ج 16، ص 93.
48- همان ، ج 21، ص 93.
49- همان ، ج 12، صص 208 - 209.
50- همان ، ج 8، ص 94.
51- همان ، ج 21، ص 106.
52- همان ، ج 17، ص 49.
53- همان ، ج 18، ص 88.
54- همان ، ج 20، ص 190.
55- همان ، ج 11، ص 135.
56- همان ، ج 11، ص 31.
57- همان ، ج 20، ص 79.
58- همان ، ج 18، ص 93.
59- همان ، ج 16، ص 105.
60- صحيفه ى امام ، ج 19، ص 303.
61- صحيفه ى نور، ج 10، ص 27.
62- همان ، ج 20، صص 198 - 199.
63- همان ، ج 12، صص 207 - 209.
64- همان ، ج 15، ص 22.
65- ولايت فقيه ، ص 103.
66- همان ، ص 106.
67- صحيفه ى نور، ج 10، ص 26.
68- همان ، ج 5، ص 166.
69- همان ، ج 11، ص 6.
70- همان ، ج 20، ص 62.
71- همان ، ج 19، ص 101.
72- همان ، ج 20، ص 241.
73- همان ، ج 19، ص 161.
74- همان ، ج 19، ص 134.
75- همان ، ج 19، ص 11.
76- همان ، ج 19، ص 264.
77- ديوان امام ، ص 111.
78- همان ، ص 178.
79- همان ، صص 262 - 258.
80- همان ، ص 276.
81- تهاجم يا تفاوت فرهنگى ، حسن بُلخارى ، صص 128 - 129.
82- همان ، صص 126 - 127.
83- درس تفسير قرآن ، آيت اللّه خزعلى ، مركز تخصصى تفسير حوزه ى علميه ىقم ، 23/11/ 1379.
84- مثل بيشتر كتاب هايى كه در مورد حضرت نوشته شده است ، از (غيبت )نعمانى و (كمال الدين ) صدوق و (غيبت ) شيخ طوسى گرفته تا بيشتر كتاب هاىامروزى هم چون (دادگستر جهان )، (امامت و مهدويت )، (سيماى امام مهدى ) و... .
85-تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم ، دكتر جاسم حسين و تاريخ عصر غيبت ، پور سيد آقايى، عاشورى ، جبارى و حكيم .
86- قيام و انقلاب مهدى (عج )، شهيد مرتضى مطهرى .
87- (و اعظم خلاف بين الامة خلاف الامامة اذ ما سلّ سيف على قاعدة دينيةمثل ما سلّ على الامامة فى كلّ زمان )، ملل و نحل ، ج 1، ص 24.
88- اشاره به آيه ى 3 سوره ى مائده .
89- (و لم يناد بشى ءٍ ما نودى بالولاية )وسائل الشيعة ، ج 1، ص 10، ح 10.
90- ر.ك : چشمه در بستر (تحليلى از زمان شناسى حضرت زهرا عليها السّلام )مسعود پورسيد آقايى ، ص 48.
91- فاطر، 15.
92- كافى ، كتاب حجت ، باب غيبت ، روايت 29، الغيبة ، نعمانى ؛كمال الدين ، صدوق (اين دعا در اين سه كتاب مجموعا به شش طريق روايت شده است ).
93- فاطر،15.
94- آل عمران ، 101.
95- آن ها وسيله ى هدايت ، بيان ، امن ، كرامت ، نور، فلاح ، ذكر، رحمت و بشارتهستند. آن ها شهداء، هداة ، ولاة امر، خزانه ى علم ، خلف و امين خدا هستند. آن ها امامان ، انيس ،شفيق ، حصن و حافظ هستند. آن ها شاهد، مبشر، نذير، فرمان فرما، معلم وحامل وحى هستند (اصول كافى ، صص 190 - 201).
96- برخى براى اثبات امامت از دلايل ديگرى استفاده كرده اند. ر.ك : كتاب هاىفلسفى و كلامى و متن سخنرانى آيت اللّه سبحانى در همين مجله .
97- ر.ك : بنيادهاى علم سياست ، عبدالرحمن عالم ، صص 239 و 367.
98- و هيئى لنا من امرنا رشدا (كهف ، 10)؛ اراد بهم ربهم رشدا (جن ، 10).
99- قسط غير از عدل و بالاتر از آن است .عدل در برابر ظلم و قسط در برابر جور است .عدل به معناى مساوات و در شرايط يكسان ، مساوى برخورد كردن است و قسط به معناىبهره و نصيب است يعنى بهره و نصيب هر كس (پدر، مادر، همسر، دوست و...) را دادن . و اينبالاتر از عدل است . چه بسا كارى عادلانه باشد ولى قسط نباشد.
100- مائده ، 3.
101- (الذين بذلوا مهجهم دون الحسين عليه السّلام ). زيارت عاشورا.
102- (من مات على حبّ آل محمد مات شهيدا). بحارالانوار، ج 65، ص ‍ 137.
103- صحيح مسلم ، ج 6 ص 3.
104- همان .
105- همان صص 3 - 4.
106- مستدرك صحيحين ، كتاب معرفة الصحابه ، ج 3، صص 617 - 618.
107- همان .
108- اضواء على عقائد الشيعة الامامية و..، جعفر سبحانى ، ص 106.
109-تاريخ الخلفاء، ص 10.
110- لو لم يبق من الدنيا الّا يوم واحد لطوّل اللّه ذلك اليوم حتى يخرجرجل من ولدى فيملاءها عدلا كما ملئت جورا...)، منتخب الاثر، باب 25، ج 1.
111- نساء، 158.
112- بقره ، 124.
113- مطلب ذكر شده صرفا براى رفع استبعاد غيبت حضرت مهدى (عج ) است .
114- كهف ، 82.
115- همان .
116- همان .
117- نهج البلاغه ، عبده ، ج 3، ص 186، كلمات قصار، شماره 147.
118- مؤ منون ، 23.
119- جاثيه ، 13.
120- مائده ، 20.
121- اسراء، 70.
122- دعاى عديله ، مفاتيح الجنان .
123- قال رسول اللّه : عليه السّلام (انا و علىٌ اءبوا هذه الامة ). عيون اءخبارالرضا، ج 1، ص 85؛ تفسير برهان ، ج 1، ص 369.
124- التحقيق فى كلمات القرآن ، حسن مصطفوى ، ج 12، ص 166.
125- (اءفضلاعمال امتى انتظار الفرج من اللّه عزوجل )، (انتظارالفرج من اءعظمالعمل ). كمال الدين ، ج 2، باب 55، ح 1؛ بحار الانوار، ج 52، ص 122.
126- (انتظار الفرج عبادة )، (سُئل عن على عليه السّلامرجل اءىّ الاعمال احبّ الى اللّه عزوجل ، قال على عليه السّلام : انتظار الفرج ). همان .
127- حلاج ، على ميرفطروس .
128- انتظار مذهب اعتراض ، دكتر على شريعتى .
129- نهج الفصاحة .
130- (ارضيتم بالحيوة الدنيا). توبه ، 38.
131- چنان چه در نماز هم به همين جهت آموزش داده مى شود و در سجده مى خوانيم :(سبحان ربى الاعلى و بحمده )؛ (پاك است خداى من كه برتر است ).
132- ميزان الحكمه ، ج 2، ص 568؛ كنزالعمال ، ح 38657.
133- الغيبه ، نعمانى ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 366.
134- مرحوم طالقانى در مجله ى (مجموعه ى حكمت )، شماره ى 1 و 2،سال سوم ، در اين باره مى گويد: (اين دستور قيام ، شايد براى احترام نباشد و الابراى خدا و رسول و اولياى مكرم ديگر هم بايد به احترام ، قيام كرد، بلكه دستورآمادگى و فراهم كردن مقدمات نهضت جهانى و در صف ايستادن ، براى پشتيبانى اين حقيقتاست ....).
135- الغيبة ، نعمانى ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 358.
136- اين كه در روايات ، انتظار به عنوانعمل مطرح شده و در روايتى داريم : (نية المؤ من خير من عمله )؛ نيت درمقابل عمل قرار گرفت روشن مى شود. در اين جا انتظار نيت بدونعمل و اميد ذهنى بدون آثار عملى ، هرگز مراد نيست
137- (... كمن قارع مع رسول اللّه بسيفه ). بحارالانوار، ج 52، ص 126.
138- (ان القائم منا هو المهدى الذى يحب ان ينظر فى غيبته و يطاع فى ظهوره ).منتخب الاثر، ص 223.
چون در لابه لاى مباحث گذشته و آينده ، از رواياتى در مورد ارزش و فضيلت و اهميتانتظار بحث شده است ، در اين جا از پرداختن به اين مساءله خوددارى شده است . ر.ك :بحارالانوار، ج 52، صص 122 - 125، 140 و 223؛ غيبت نعمانى ، ص 200؛ منتخبالاثر، صص 496 - 498 و 234؛ اصول كافى ، ج 2، ص 176.
139- (عن الى عبداللّه عليه السّلام انهقال : الا اخبركم بمالا يقبل اللّه عزوجل من العباد عملا الاّ به ؟ فقلت : بلى ،فقال ... و انتظار القائم عليه السّلام . (امام صادق عليه السّلام به راوى فرمود: آياملاك قبولى اعمال بندگان را به شما خبر دهم ؟ راوى گفت : بله ، امام فرمود: عبارتنداز... و انتظار مهدى قائم آل محمد(عج ) الغيبة ، نعمانى ، ص 200.
140- به دليلمفصل شدن مقاله از نقل نظريات دانشمندان مسلمان در اهميت و ضرورت اين دوران مى گذريم؛ زيرا ما را از هدف اصلى دور مى كند. به علاوه شنيدن حقايق از زبان ديگران ، اثرگذارتر و در مجموعه روشن گر بسيارى از واقعيت هاى پنهان مى شود كه ما به خاطرتكرار و زياد شنيدن از كنار شان به سادگى گذشته ايم .
141- رسالت تشيع در دنياى امروز، سيد محمد حسين طباطبائى ، مقدمه : هانرى كربن، صص 25 - 35.
142- مهدى از صدر اسلام تا قرن 13 هجرى ، دارمستر، ترجمه محسن جهان سوز،صص 38، 39، 79. (ماربين )؛ محقق آلمانى مى گويد از جملهمسايل اجتماعى بسيار مهمى كه موجب اميدوارى و رستگارى شيعه باشد، اعتقاد به وجود حجتعصر و انتظار ظهور است ..... (سياست اسلام ، ماربين ،فصل هفتم ، فلسفه مذهب شيعه صص 49 - 50. (اى . ب . پتروشفسكى )؛ تاريخ ‌دان وايران شناس علوم شوروى سابق ، در اين زمينه مى نويسد: (چشم به راه مهدى بودن درعقايد مردمى كه نهضت هاى قرن سيزدهم را در ايران به پا داشتند، مقام بلندى داشته است، ولى در قرن چهاردهم و پانزدهم ميلادى ؛ اين عقيده راسخ ‌تر و مشهودتر گشت ). (نهضتسربداران خراسان ، اى . ب . پتروشفسكى ، ترجمه : كريم كشاورز. علاقه مندان بهكتاب هاى (در انتظار ققنوس )، ص 304 و (ظهور حضرت مهدى از ديدگاه اسلام )، ص239 مراجعه كنند.
143- به نقل از: مجله ى بازتاب انديشه ، خرداد 80، ص 193 (مجله ى موعود، ش25 و 26).
144- ر.ك : در انتظار ققنوس ، ص 311.
145- نهج الفصاحة ، ح 90 .
146- (فبشر عبادى الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه ). (زمر، 18).
147- نهج البلاغه ، خطبه 16.
148- مفاتيح الجنان ، دعاى غيبت امام زمان (عج ).
149- اثباة الهداة ، ج 7، ص 24.
150- نهج البلاغه ، كلمات قصار، ش 47.
151- انشراح ، 1.
152- انشراح ، 5 و 6.
153- دخان ، 55.
154- احقاف ، 9 و 10.
155- طلاق ، 2.
156- (يا ايها المزمل قم الليل الا قليلا نصفه او انقص منى قليلا او زد عليه ورتل القرآن ترتيلا). مزمل ، 1 - 5.
157- انفال ، 65.
158- ارشادالقلوب ، ص 184؛ تنبيه الخاطر، ج 1، ص 6.
159- حديد، 25.
160- بقره ، 183.
161- نساء، 77.
162- (اتقوا اللّه فى عباده و بلاده فانكم مسؤ ولون حتى عن البقاع و البهايم ).نهج البلاغه ، خطبه 167.
163- بحارالانوار، ج 70، ص 191؛ مجمع البحرين ، ج 4، ص 6.1.
164- نهج البلاغه ، كلمات قصار، شماره 289.
165- نهج البلاغه ، خطبه 16، سطر7.
166- نجم ، 32.
167- (و استقلال الخير و ان كثر من قولى و فعلى و استكثار الشر و ان قلّ من قولىو فعلى ). مفاتيح الجنان ، دعاى مكارم الاخلاق .
168- آل عمران ، 133.
169- تحف العقول ، ص 43.
170- نهج البلاغه ، خطبه 16، سطر 6.
171- نهج البلاغه ، خطبه 90، سطر 8.
172- بقره ، 183.
173- كمال الدين ، ج 1، ص 74.
174- شباهت اول
175- شباهت چهارم
176- شباهت دوم
177- كمال الدين ، ج 1، ص 443
178- يوسف ، 58.
179- كمال الدين ، ج 2، ص 10.
180- كمال الدين ، ج 2، ص 20.
181- يوسف ، 19.
182- بحارالانوار، ج 52، ص 95.
183- منتخب الاثر، ص 371.
184- معجم احاديث الامام المهدى ، ج 1، ص 240.
185- يوسف ، 4 و 5.
186- غيبت نعمانى ، ص 414.
187- يوسف ، 15.
188- كمال الدين ، ج 2، ص 157.
189- يوسف ، 19.
190- غيبت نعمانى ، ص 424.
191- همان ، ص 450.
192- يوسف ، 20.
193- غيبت طوسى ، ص 400.
194- يوسف ، 18.
195- غيبت نعمانى ،ص 304.
196- غيبت نعمانى ،ص 284.
197- يوسف ، 83.
198- يوسف ، 10.
199- يوسف ، 85.
200- يوسف ، 94 - 95.
201- غيبت طوسى ،ص 334.
202- جمال الاسبوع ،ص 315.
203- يوسف ، 26 - 28.
204- يوسف ، 35.
205- غيبت طوسى ، ص 248.
206- غيبت طوسى ، ص 169.
207- يوسف ، 39 - 40.
208- غيبت طوسى ، ص 293.
209- يوسف ، 21.
210- شيفتگان حضرت مهدى ، ج 1، ص 256.
211- غيبت طوسى ، ص 246.
212- ترجمه ى نجم الثاقب ، ص 556.
213- يوسف ، 14.
214- يوسف ، 88.
215- ينابيع المودة ، ص 424.
216- غيبت طوسى ، ص 292.
217- كمال الدين ، ج 2، ص 10. امام صادق عليه السّلام فرموده است : (ميان يوسفو يعقوب ، 18 روز فاصله بود؛ وكان بينه وبين والده مسيرة ثمانية عشر يوما). اگريافتن آذوقه - روزى جسم براى انسان آن قدر اهميت دارد كه حاضر است براى يافتن آن ،اين مسير طولانى را بپيمايد، آيا سزاوار نيست كه براى يافتن امامى كه او را رزق معنوىبخشيده است و جانش را سيراب مى كند، شبانه روز در جستجو باشد؟ به راستى ، آيا مادر طلب آن امام عزيز، سستى نكرده ايم ؟
218- (وهيئى لنا من امرنا رشدا؛ و راه نجاتى براى ما فراهم ساز).(كهف ، 10)رشد، همان جهت عالى يافتن همه ى استعدادهاى انسان است .
219- غيبت نعمانى ، ص 274، به نقل از: معجم احاديث الامام المهدى ، ج 3، ص 426.
220- يوسف ، 88.
221- يوسف ، 87.
222- يوسف ، 87.
223- يوسف ، 58.
224- احتجاج ، ج 2، ص 602.
225- مكيال المكارم ، ج 1، ص 438.
226- يوسف ، 59.
227- يوسف ، 100.
228- قصص ، 5.
229- يوسف ، 92.
230- يوسف ، 88.
231- يوسف ، 93.
232- يوسف ، 55.
233- يوسف ، 59 - 60.
234- يوسف ، 93.
235- احتجاج ، ج 2، ص 442.
236- نگارنده در اوايل دهه ى 1360 ه - ق در جزوه اى كه جهت پاسخ به سؤ الاتدر برخى مراكز علمى تهيه شده بود، به نقد داستان پرداختم . درسال هاى بعد، نويسندگان متعددى بحمد اللّه دست به قلم برده و حقايق را آشكار كردند.ر.ك : جزيره ى خضراء در ترازوى نقد، علامه جعفر مرتضى عاملى ؛ جزيره ى خضراءتحريفى در تاريخ شيعه ، غلام رضا نظرى . از آن جا كه ديدگاه نگارنده در بررسىاين موضوعات قدرى با نظر نويسندگان اين كتاب ها متفاوت بود، پرداختن دوباره بهاين موضوع را مناسب دانستم .
237- بحارالانوار، ج 1، ص 10.
238- كشف الغمة ، ج 1، ص 445.
239- (انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون ). حجر، 9.
240- بحارالانوار، ج 52، ص 170.
241- مانند: درسنامه و تاريخ عصر غيبت (آقايان آقايى ، جبارى ، عاشورى ، حكيم ).
242- مانند: تاريخ الغيبة الكبرى از سيد محمد صدر.
243- كمال الدين و تمام النعمة ، محمدبن على بن بابويه قمى ، ملقّب به شيخصدوق ، به تصحيح : على اكبر غفارى ، قم ، انتشارات جامعه ى مدرّسين ، 1416 ه‍.ق ،ص 476.
244- الغيبة ، ابوجعفر محمدبن حسن طوسى ، ملقّب به شيخ طوسى ، بيروت ،دارالكتاب الاسلامى ، 1412 ه‍.ق ، ص 216.
245- همان ، ص 210.
246- مكتب در فرآيندتكامل ، سيد حسين مدرسى طباطبايى ، ترجمه : هاشم ايزد پناه ، ايالات متحده ، نيوجرسى، نشر داروين ، 1374 ه‍.ش ، ص 15؛تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، جاسم حسين ،ترجمه : سيد محمّد تقى آيت اللّهى ، تهران ، امير كبير، 1367 ه‍.ش ، ص 134؛
Der in ,"imams zwolften des safire ersten beiden Die" .212 p,(1939) xxv,Ali Javad r.D ,Islam
247- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )؛ ص 137؛ مكتب در فرآيندتكامل ، ص 22؛ رجال نجاشى ، ابوالعباس احمدبن على نجاشى ، قم ، داورى ، بى تا،ص 243؛ رجال كشى ، ابوعمرو محمدبن عمربن عبدالعزيز كشى ، انتخاب و تلخيص :شيخ طوسى ، به تصحيح : حسن مصطفوى ، دانشگاه مشهد، 1348 ه‍.ش ، ص 513، ح991 - 992، و ص 549، ح 1038.
248- الكافى ، ابوجعفر محمدبن يعقوب كلينى رازى ، تصحيح : على اكبر غفارى ،تهران ، 1377 ه‍.ش ، ج 1، ص 417، ح 4.
249- الغيبة ، ص 170؛ كمال الدين و تمام النعمة ، ص 487.
250- بحار الانوار، علاّمه محمدباقر مجلسى ، تهران ، 1376 ه‍.ق به بعد، ج 51،ص 300.
251- همان .
252- همان .
253- الغيبة ، ص 244.
254- همان ، ص 245؛ رجال كشى ، ص 438؛ بحار الانوار، ج 51، ص 367.
255- الغيبة ، ص 214؛ مكتب در فرآيندتكامل ، ص 96.
256- الغيبة ، ص 245.
257- همان ، ص 256.
258- همان ، ص 255.
259- همان ، صص 246 - 247.
260- همان ، صص 187 و 251 - 252.
261- بحار الانوار، ج 51، ص 300.
262- الغيبة ، ص 245.
263- همان ، صص 214، 217، 228، 245؛كمال الدين و تمام النعمة ، ص 489.
264- رجال شيخ طوسى ، نجف ، مكتبة الحيدرية ، 1380 ه‍.ق ، ص 496؛ الغيبة ، ص257؛ تنقيح المقال ، علامه مامقانى ، نجف ، مكتبة المرتضوية ، 1357 ه‍.ق ، ج 2، ص 92،از ابواب فاء.
265- بحار الانوار، ج 51، ص 303.
266- الغيبة ، ص 178.
267- همان ، صص 170 و 192.
268- همان ، صص 174 و 187؛ رجال كشى ، ص 450.
269- همان .
270- كمال الدين و تمام النعمة ، صص 382 و 407.
271- الغيبة ، صص 184، 185 و 197؛ الارشاد، شيخ مفيد، بيروت ، مؤ سسةالاعلمى ، 1410 ه‍.ق ، ص 332.
272- الغيبة ، صص 241 - 242.
273- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 502؛ الغيبة ، ص 179.
274- الغيبة ، ص 192.
275- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 503.
276- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، ص 134.
277- كمال الدين و تمام النعمة ، ص 503.
278- الغيبة ، ص 236.
279- همان ، ص 240.
280- بحار الانوار، ج 51، ص 310.
281- براى نمونه ر. ك : جريان گزينش محمّد بن ابراهيم بن مهزيار اهوازى بهوكالت در الغيبة ، ص 170؛ جريان گزينش حسن بن قاسم بن علاء آذربايجانى بهوكالت در الغيبة ، ص 191 و الخرائج و الجرائح ، قطب الدين راوندى ، تحقيق : مؤ سسةالامام المهدى (عج )، قم ، ه‍. ق ، ج 1، ص 467.
282- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، ص 149.
283- الغيبة ، ص 227.
284- همان ، صص 223 و 227.
285- همان ، صص 183 و 248.
286- دو نوع جبر داريم : جبرى طبيعى ؛ يعنى وجود روابط ضرورىِ ثابت در طبيعتكه موجب مى شود وجود هر پديده ى طبيعى مشروط به پديده اى قبلى يا پديده اى همراهباشد. به دليل فراگير بودن نتايج استقراى علمى ، اعتقاد به جبر ضرورى است .اگر اعتقاد نداشته باشيم پديده هاى طبيعى ، مطابق نظام هميشگى است ، نمى توانيمنتايج استقرا را فراگير بدانيم .
نوع دوم ، جبر تاريخى است كه مقصود وقوع ضرورى رخداد يا رويكردى تاريخى است ؛يعنى اگر شرايط فراهم شود، حتما رخداد يا رويكرد تاريخى پيش ‍ خواهد آمد.
در انديشه ى بشرى ، دو نظر در مورد جبر تاريخى هست . نظرى كه معتقد به جبرتاريخى است و به شناسايى احكام كلى كه مى تواند حوادث آينده را پيش گويى كند،فرا مى خواند. نظر بعدى ، منكر جبر تاريخى و مدعى است قوانين كلى تاريخ را نمىتوان شناخت و پيش گويى حوادث يا رويكردهاى تاريخى بر اساس آن ممكن نيست . ر.ك :المعجم الفلسفى ، اصطلاح (الحتمية ) و (التاريخية ) ؛ فلسفة التاريخ ، محمودصبحى ، صص 36 و 41 - 55.
287- انتساب (ماركس ) به يهوديت ، قبل از الحادى بودن وى ، ما را ملزم مى كندفهم وى از جبر را كه (جامعه ى بشرى به مرحله اى مى رسد كه تمامى اختلافاتاجتماعى برطرف شده ، همدلى و صلح حاكم مى شود) به سبب تاءثير (ماركس ) از دينبدانيم كه در مدت طولانى از زندگى اش پاى بند دين بود.
288- در انجيل يوحنا (6،14) هست كه وقتى مردم نشانه اى را كه عيسى آورد ديدند،گفتند: اين مطلب حقى است و وى پيامبرى مى باشد كه به جهان خواهد آمد. در حاشيه ىچاپ دارالمشرق ، محقق چنين مى نويسد: انتظار پيامبر در سده ها و تاريخ اخير، در جوامع ومحيطهاى مختلف رواج داشت .
289-hosson .R by ,chvmash The ,edtion stone The _ first edtionThird ,ziotowitz meir.R ,Scherman .76.P.1994 :impression
(حنان ايل ) (Chananel) نگارنده ى مطلب مذكور، بزرگ علماى يهود در قيروان (1055م / 447 ه‍) و مؤ لف مشهورترين تفسير (تلمود) و اسفار پنج گانه ى نخست توراتاست . مفسران پس از وى ، بسيارى از آرائش راگواه آورده اند، از جمله (بكيا) (Bachya)[1263 - 1340 م /662 - 741 ه‍] تفسير وى دربردارنده ى چهار شيوه ى تفسيرى است :ظاهرى ، كلاسيكى ، فلسفى و صوفى . تفسير وى ، آراى (كنعانايل ) را در بر دارد.
290- ابن تيميه (661 - 729 ه‍) مى گويد: بسيارى از يهوديانى كه به دين اسلامتشرّف پيدا كرده اند، اشتباه نموده و پنداشته اند امامان ، دوازده رهبرى هستند كه فرقه ىرافضه بِدان مى خوانند و از اينان پيروى كرده اند. ر.ك : البداية النهاية ، ابن كثير، ج6، ص 250، چاپ نخست .
291- كافى ، ج 1، ص 277، روايت 1 - 4؛ بصائر الدرجات ، صفار، ص 470،روايت 1 - 2 و 10.
292- شبهات و ردود، سامى بدرى ، ج 3، صص 23 - 24.
293- بيمارى هايى در زمان مسيح ، شيوع داشت ، كه درمانشمشكل بود. وى با لمس بدن و با معجزه ، امراض را درمان مى كرد. با ظهور دوباره ى مسيح، اين كار تكرار مى شود؛ زيرا كمى پيش از ظهورش ، دنيا پر از رفتار ناهنجار اخلاقىخواهد شد، كه سبب آن مثلا به كارگيرى اشعه ى راديوم ، در جنگ هاست . شايد ما در آغازاين مرحله ايم ، به ويژه پس از آن كه اسلحه هاى جديد در جنگ خليج فارس آزمايش شد،آگاهان منتظر حالت هاى ناهنجار اخلاقى به سبب آن تشعشعات هستند.
294- ر.ك : آثار الكامله للامام المهدى السودانى ، ج 1، صص 139 - 149؛ سعادهالمهتدى بسيرة الامام المهدى ، اسماعيل عبدالقادر الكردفانى ، تحقيق : د. محمد ابراهيمابوسليم ، ص 1، چ نخست ، بيروت ، 1972.
295- آثار الكامله ، ج 5، ص 94، نامه ى 40.
296- صحيح ، بخارى ، ج 4، ص 203، دارالفكر، بيروت . بخارى مى گويد:شاذان به نقل از عبدالعزيز بن ابى سلمه الماحشون از عبيداللّه از نافع از ابن عمر مىگويد: در زمان پيامبر، كسى را هم سنگ ابوبكر، سپس عمر و سپس عثمان نمى ديديم واصحاب پيامبر را رها كرده ، در ميان شان ، كسى را برترى نمى داديم .
297- بصائر الدرجات ، ص 299.
298- البُعد الدينى فى السياسة الاميريكية تجاه الصراع العربى الا سرائيلى ،يوسف الحسن . رساله ى دكتراى وى است .
299- مقالة (الصهيونية فى اميركا)، حسن حداد، مجلة شوؤ ن فلسطينية ، ش 92 -93، 10/9/1990.
300- مقالة (الخليج فى الطريق إ لى هرمجيدون )، محمد اسماك ، السفير،10/9/1990.
301- الصهيونية فى اميركا، ش 92 - 93.
302- نوشته ى حاضر، نخستين درس از سلسله درس هاى استاد شيخ نجم الدينطبسى با عنوان (منبع شناسى مهدويّت ) است كه در مركز تخصصى مهدويّت وابسته بهبنياد حضرت مهدى موعود(عج ) در قم براى گروهى از طلاب و دانش ‍ پژوهان ارايه شده ودر نخستين جلسه ، به كتاب غيبت نعمانى پرداخته شده است . در شماره هاى آينده منابعديگر نيز به ترتيب آورده خواهد شد. ان شاءالله .
303- گاهى به ايشان (ابن زينب ) نيز گفته اند.
304- قاموس رجال ، تسترى ، جامعه المدرسين ، قم ، ج 9،ص 442
305- الذريعة الى تصانيف الشيعه ، آقابزرگ تهرانى ، موسسه اسماعيليان ، قم، ج 16، ص 79
306- پرسش اين است كه آيا وى ، همان صدوق است يا مسعودى ؟ پژوهش گر اينكتاب ، آقاى غفارى باور دارد كه وى صدوق است ؛ زيرا اين روايت ها در قم براى نعمانىنقل شده و مسعودى نيز به قم نيامده است .
307- وى با طبرانى معروف يعنى سليمان بن احمد، صاحب كتاب معروف معجم صغيراوسط و كبير تفاوت دارد.
308- وى غيز ابوجعفر اسكافى معروف است كه ابتدا سنى بود و بعدها شيعه شد.
309- معجم رجال الحديث ، ابوالقاسم خويى ، دارالزهرا، بيروت ، ج 1، صص ‍348 و 360.
310- تنقيح المقال ، مامقانى ، مطبعة المرتضوية ، نجف ، 1350، ج 1، ص 666؛مستدركات علم الرجال ، على نمازى ، حيدريان ، تهران ، ج 1، ص 498.
311- البته ممكن است اين بزرگواران داراى توثيق نيز باشند.
312- معجم رجال الحديث ، ج 2، ص 294.
313- الفهرست ، شيخ طوسى ، مكتبة المرتضوية ، ص 29؛رجال شيخ طوسى ، ص 454.
314- قاموس الرجال ، ج 1، ص 626.
315- مستدركات علم الرجال ، ج 1، ص 462.
316- المقدمة ، نعمانى ، ص 25.
317- معجم رجال الحديث ، ج 2، ص 276.
318- رجال مقارن ، نجم الدين طبسى ، ص 7.
319- قاموس الرجال ، ج 9، ص 442.
320- مستدركات علم الرجال ، ج 7، ص 232.
321- قاموسالرجال ، ج 1، ص 60.
322- تطور الفكر السياسى الشيعى من الشورى الى ولاية الفقيه ، ص 209.
323- تطور الفكر السياسى الشيعى من الشورى الى ولاية الفقيه ، ص 208.
324- كمال الدين ، ج 1، صص 2-3.
325- رجال نجاشى ، 230؛ 612؛ منتهىالآمال ، ابوعلى حائرى ، ج 4، ص 286.
326- وسائل الشيعه ، ج 20، صص 65-66.
327- ر.ك : موسوعة الامام المهدى عليه السّلام ، سيد محمد صدر.
328- الرواشح ، ميرداماد، صص 60-61.
329- همان ، صص 61 - 62.
330- - مرآة العقول ، ج 3، ص 61 - 62.
331- منتخب الاءثر، ج 3، صص 345-346.
332- سلسلة الاءحاديث الصحيحة ، ناصرالدين البانى وهابى ، چاپ رياض ، ج 4،ص 358.
333- اصول الكافى ، ج 1، صص 329-330.
334- كمال الدين ، ج 2، ص 441، باب 43.
335- اعراف ، 158.
336- بقره ، 26.
337- اين مقاله در همايش آسيب شناسى تربيت دينى وزارت آموزش و پرورش ‍عرضه گرديده است .
338- (بل نقذف بالحق على الباطل فيدمغه فاذا هو زاهق و لكمالويل مماتصفون .) انبياء، 18.
339- المفضل بن عمر الجعفى قال : سمعت الشيخ - يعنى ابا عبداللّه عليه السّلام -يقول : (اياكم و التنويه ، اءما واللّه ليغيبن سبتا من دهركم و ليخملن حتىيقال : مات ؟ هلك ؟ باءى واد سلك ؟ و لتدمعن عليه عيون المؤ منين و ليكفاءن تكفاءالسفينهفى اءمواج البحر فلا ينجو الا من اءخذاللّه ميثاقه و كتب فى قلبه الايمان و اءيده بروحمنه و لترفعن اثنتا عشرة مشتبهة لا يدرى اءى من اءى ،قال : فبكيت ثم قلت له : كيف تصنع ؟ فقال : يا اءباعبداللّه -ثم نظر الى شمس داخلةفى الصفه - اءترى هذه الشمس ؟ فقلت : نعم ،فقال : لاءمرنا اءبين من هذه الشمس .)، غيبت نعمانى (ترجمه غفارى )، صص 218-219.
340- عن جابر الجعفى قال : (قلت لاءبى جعفر عليه السّلام متى يكون فرجكم ؟فقال : هيهات هيهات لا يكون فرجنا حتى تغربلوا ثم تغربلوا يقولها ثلثا حتى يذهباللّه تعالى الكدر و يبقى الصفو). منتخب الاثر، ص 389.
341- عن النبى صلّى اللّه عليه و آله انهقال : (المهدى رجل من عترتى يقاتل على سنتى كما قاتلت اءنا على الوحى ). ينابيعالمودة ، به نقل از: منتخب الاثر، ص 232.
342- ر.ك : منتخب الاثر، فصل دوم .
343- على بن جعفر عن اءخيه موسى بن جعفر عليه السّلام اءنهقال : (اذا فقد الخامس من ولد السابع فالله اللّه فى اءديانكم لايزيلنكم عنها فانهلابد لصاحب هذاالاءمر من غيبة حتى يرجع عن هذاالامر من كانيقول به ، انما هى محنة من اللّه يمتحن اللّه بها خلقه ...). غيبت نعمانى ، صص 219 -210.
344- ر.ك : پاورقى 3.
345- مفضل بن عمر قال : (قلت لاءبى عبداللّه عليه السّلام : ما علامة القائم ؟قال ، اذا استدار الفلك ، فقيل : مات اءو هلك ؟ فى اءى واد سلك ؟ قلت : جعلت فداك ثميكون ماذا؟ قال : لايظهر الا بالسيف ). نعمانى ، ص 225.
346- عن اءبى بصير قال : سعمت اءبا جعفر الباقر عليه السّلاميقول : (...ويضع السيف على عاتقه ثمانية اءشهر هرجا هرجا حتى يرضى اللّه ...).نعمانى ، ص ‍ 239.
347- فضيل بن يسار عن اءبى عبداللّه عليه السّلام فى حديثقال : (و رجال كاءن قلوبهم زبر الحديد...). بحارالانوار، ج 13، ص 180، بهنقل از: تاريخ ما بعدالظهور، صدر، صص 348 - 349.
348- عن اءبى الجارود عن اءبى جعفر عليه السّلامقال : قال لى : (...اذا سمعتم به فاءتوه و لو حبوا على الثلج ). نعمانى ، ص 222.
349- زائدة بن قدامة عن بعض رجاله عن اءبى عبداللّه عليه السّلامقال : (ان القائم اذا قام يقول الناس : اءنى ذلك ؟ و قد بليت عظامه ). غيبت نعمانى ،صص 222-223.
350- عمرو بن سعد عن اميرالمؤ منين على بن اءبى طالب عليه السّلام اءنهقال يوما لحذيفة بن اليمان : (يا حذيفة لاتحدث الناس بما لايعلمون فيطغوا و يكفروا،ان من العلم صعبا شديدا محمله لو حملته الجبال عجزت عن حمله ، ان علمنااهل البيت سينكر و تقتل رواته ...). غيبت نعمانى ، ص 203.
351- (و رجال كاءن قلوبهم زبر الحديد، لايشوبها شك فى ذات اللّه ، اءشد منالجمر، لو حملوا على الجبال لاءزالوها، لا يقصدون براية بلدة الا اءخربوها. كاءن علىخيولهم العقبان . يتمسحون بسرج الامام عليه السّلام يطلبون بذلك البركة . و يحفونبه يقونه باءنفسهم فى الحروب و يكفونه ما يريد. فيهمرجال لاينامون الليل لهم دوى فى صلاتهم كدوىالنحل ، يبتون قياما على اءطرافهم و يصبحون على خيولهم ، رهبانبالليل ليوث بالنهار.) بحارالانوار، ج 13، ص ‍ 180، بهنقل از: تاريخ ما بعدالظهور، صص 348-349.
352- (ان ربك يعلم انك تقوم اءدنى من ثلثىالليل و نصفه و ثلثه و طائفة من الذين معك ...)مزمل ، 20.
353- تاريخ مابعدالظهور، صص 351-352.
354- نوشته ى حاضر، تقرير سلسله درس هاى (مهدويت و فرقه هاى انحرافى )از استاد جعفر خوشنويس است كه در مركز تخصصى مهدويت وابسته به بنياد حضرتمهدى موعود (عج ) در قم ، براى جمعى از طلاب و دانش پژوهان ارايه شده است . از تلاشحجت الاسلام لارى از دانش پژوهان كوشاى اين دوره براى تدوين اين درس ها، سپاسگزارى مى شود.
355- الاعلى ، 2 و 3.
356- نوشته ى حاضر، تقرير سلسله درس هاى (مرورى بر دعاى ندبه ) ازاستاد سيد مهدى ميرباقرى است كه در مركز تخصصى مهدويت وابسته به بنياد حضرتمهدى موعود (عج ) در قم ، براى جمعى از طلاب و دانش پژوهان ارايه شده است . از تلاشحجت الاسلام فلاح از دانش پژوهان كوشاى اين دوره براى تدوين اين درس ها، سپاسگزارى مى شود.
357- مصباح الزائر، سيد بن طاووس ، ص 446.
358- بحارالانوار، مجلسى ، ج 99، صص 104 - 110.
359- مصباح الزائر، ص 453.
360- اقبال الاعمال ، سيد بن طاووس ، ج 1، ص 504.
361- بحارالانوار، ج 99، ص 110.
362- الذريعه ، شيخ آقا بزرگ تهرانى ، ج 20، ص 324.
363- مستدرك الوسايل ، نورى ، ج 3،صص 368 - 369؛ الذريعة ، ج 20، ص ‍324.
364- در مقدمه ى كتاب مزار كبير بعد از خطبه چنين آمده : (فانى قد جمعت فىكتابى هذا من فنون الزيارات - المشاهد و ما ورد فى الترغيب فى المساجد المباركات والادعية المختارات ... مما اتّصلت به من ثقات الرواة الى السادات ). بهنقل از: مستدرك الوسايل ، ج 3، ص 368؛ الذريعه ، ج 20، ص 324.
365- مستدرك الوسايل ، ج 3، ص 368.
366- معجم الرجال ، آيت اللّه خويى ، ذيل محمد بن مشهدى ، ج 17، ص 259.
367- مستدرك الوسايل ، ج 3 ص 368؛ الذريعه ، ج 20، ص 324.
368- رجال نجاشى ، ص 283.
369- معجم الرجال ، ج 16، ش 10566، ص 9.
370- مصباح الزائر، ص 441.
371- زاد المعاد، علامه مجلسى ، ص 491.
372- كمال الدين ، مناجاتى كه سديرازامام صادق عليه السّلام در رابطه با امامزمان عليه السّلام نقل مى كند.
373- منتخب الاثر، باب 3، فصل 10، ح 4، ص 140. امام رضا عليه السّلام دربيان علت دست بر سر نهادن ، هنگام ذكر نام قائم عليه السّلام در ضمن عبارتى مىفرمايد عبد خاضع هنگام مشاهده ى مولايش ، چنين مى كند و خود امّا رضا عليه السّلام نيزچنين مى كرد، به نحوى كه گويا امام زمان عليه السّلام ، آن حضرت را نيز مشاهده مىكند. البته توجيهاتى مانند اراده ى تعليم به شيعيان در مورد چنين مواردى بجا به نظرمى رسد.
374- بقره ، 257.
375- تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم (عج )، جاسم حسين ، ترجمه : دكتر آيت اللهى، ص 12.
376- مكتب در فرآيند تكامل ، دكتر سيد حسن مدرسى طباطبايى ، ترجمه هاشمايزدپناه ، ص 20.
377- تاريخ عصر غيبت ، (آقايى ، جبارى ، عاشورى حكيم )، ص 185.
378- كمال الدين ، شيخ صدوق قدّس سرّه ، ص 426.
379- شايان ذكر است كه نقل سخن جاسم حسين به معناى پذيرش آن نيست بلكه ازباب نمونه است .
380- اين شماره ها، شماره هاى پى نوشت كتاب است . علاقه مندان مى توانند بهاصل كتاب صص 114 - 115 مراجعه كنند.