1- به نقل از كتاب ((مراحل اساسى انديشه در جامعه شناسى )) ص 27.
2- جامعه و تاريخ ، ص 29.
3- ص 143 و 142. سنت هاى تاريخ در قرآن ، ترجمه سيدجمال الدين موسوى اصفهانى .
4- همان ص 167 و 166.
5- نهج البلاغه فيض السلام و صبحى صالح ، نامه 31.
6- دخان ، 37. در اين آيه ((ان )) علت و سبب را مى رساند.
7- اعراف ، 136. اصل در ((فاء)) عطف ، ترتيب و تعقيب است ولى معناى سببى از آنمنشعب شده است . (مبادى العربيه ، ج 4 ص 365.) لذا معناى معلوليت و نتيجه را از آن درآيات استفاده كرده ايم . ترجمه ((الاتقان فى علوم القرآن )) ص 574 بحث فاء)).
8- سوره سجده ، 22.
9- سنت هاى تاريخ در قرآن ص 167و 166.
10- نهج البلاغه صبحى صالح و فيض الاسلام كتاب 76.
11- تيز كردن : سن السكين : چاقو را تيز كرد.
- گاز گرفتن : سن البعير الناقة : شتر، ناقه را گاز گرفت .
- ريختن : سن الماء: آب را ريخت .
- نقاشى و تصوير كشى : سن الشى : به تصوير در آوردن .
- نصب كردن : سن الرمح : سنان را بر سر نيزه نصب كرد.
- آراستن : سن القول : سخن را آراست .
- مسواك زدن : سن الاسنان : دندانها را مسواك زد.
- پيمودن : سن الطريق : راه را پيمود، در آن راه مى رفت .
- زمينى كه گياهان آن را خورده باشند: مسنونة .
- سرزمينى كه رمل مرتفع و بلندى داشته باشد: سنينة ، جمع آن سنائن .
- تيز شده : مسنون .
- نرم و لطيف و صيقلى شده : مسنون .
- مرد چهره بلند و بينى كشيده : رجل مسنون الوجه .
- دندان : سن ، جمع آن اسنان .
- عمر: سن ، جمع آن اسنان .
- (اقرب الموارد، مفردات ، راغب ، مقائيس اللغه ، المنجد. ماده س ن ن )
12- ج 3 ص79.
13- الميزان ج 9 ص 75.
14- الميزان ج 4 ص 31.
15- تفسير الكبير، ج 9 ص 11
16- مفردات ماده سنن .
17- مجمع البحرين ، ج 6، ماده سنن .
18- مقاييس اللغه ، ج 3 ص 161.
19- اقرب الموارد، ج 1 ص 550.
20- چند كتاب درباره سنت هاى خداوند متعال به رشته تحرير در آمده كه در زمينهخود قابل استفاده محققان مى باشد: ((سنت هااز ديدگاه قرآن )) از مسيح مهاجرى .- ((سنتهاى اجتماعى در قرآن )) از احمد حامد مقدم .- ((سنت هاى تاريخ در قرآن )) از شهيد صدر،ترجمه دكتر سيد جمال موسوى اصفهانى .
21- مفردات ، ص 23.
22- مقاييس اللغة ا. م . م .
23- سوره بقره ، آيه 213.
24- رعد، 30
25- آل عمران ، 104.
26- قصص ، 23.
27- هود، 48.
28- نحل ، 120.
29- انعام ، 38.
30- زخرف ، 23.
31- يوسف ، 45.
32- هود،8.
33- اشاره به ياداشت مرحوم دكتر على شريعتى از امت است .
34- غافر، 5.
35- اعراف ، 160.
36- اعراف ، 168.
37- اعراف ، 159.
38- بطور خلاصه اى از مجموع آيات مذكور و مانند آن امت را مفسران در معانىذيل به كار برده اند:
- دين يا روش
- برهه اى از زمان .
- گروهى كه در انجام كارى مشترك هستند يا در امرى اتحاد دارند.
- جمعيت و گروه و جامعه چه انسانى و چه غير انسانى .
همه نظرهايى كه ما آورده ايم در اين معانى مشتركند و در معانىذيل فرق مى كنند.
- اتفاق بر مذهب فطرى .
- زمان طولانى .
- به تنهايى جماعتى بودن .
- گروهى از علما، اهل بيت پيامبر (ص )، بهترين دينداران .
- انسان بى بديل و بى نظير
با توجه به برداشت خود كه قبلا در بحث ((امت در قرآن )) آورده ايم نيازى بهبرخورد با آراى عنوان شده در اين بخث نيست . فقط نظرهاى آنان را در حاشيه بحث مىآوريم تا براى محققان بهتر قابل دسترسى باشد و خود به برترين نظريه بنگرند.
علامه طباطبايى - الميزان -:
- 213 بقره در اولين اجتماع يك امت بوده است . (ج 2 ص 111)
- 38 انعام : جماعتى از مردم اند كه قصد واحدى آنان را به هم پيوند مى دهدمثل يك دين يا يك سنت يا زمان واحد، مكان واحد.اصل در معناى ام ((قصد)) است در اينجا يك قصد اظطرارى يا اختيارى است كه افراد آنجمع مقصد را قصد مى كنند. (ج 7 ص 73 - 72)
- 160 اعراف : فرقه و جماعت ، در آيه قبل آن ((من قوم امة يهدون الى الحق ))را مىفرمايد بعيد نيست منظور پيامبران بعد از موسى دربنىاسرائيل باشند (ج 8 ص 285).
- 48 هود: امت ها منظور امم درستكارى مى باشند كه اصحاب سفينه بوجود مى آيند و همچنيناز امم ساير جانداران همراه نوح . (ج 10 ص 241- 240).
- 45 يوسف : در اصل به جماعتى گويند كه هدفى رادنبال مى كنند و بيشتر براى جماعت انسان كاربرد دارد ولى در اين آيه براى مجموعه اىاز سالها آمده كه ((مدت نسيان )) را مى رساند. (ج 11 ص 188).
- 120 نخل : فرد قائم مقام جماعت در عبادت اعتقادست - يعنى همان نظر راغب را برگزيدهاست . (ج 12 ص 368).
- 23 زخرف : مواد از امت ، دين است . روشى كه آهنگ آن مى كنند. (ج 18 ص 93).
- درباره آيه 23 قصص نظرى ارائه نفرموده است .
طبرسى - مجمع البيان -، - جوامع الجامع -:
- 213 بقره : در اينجا روش و دين معنا مى دهد ج 1 -2 ص 543.
در جوامع الجامع بر فطرت متفق بوده از ج 1 ص 116).
- 38 انعام : امم را اصناف گرفته است .
- 160 اعراف : بنى اسرائيل را 12 فرقه كه هر يك از اولاد يعقوب بوده اند (12پسريعقوب ). (ج 3- 4 ص ‍ 754).
(در جوامع الجامع 159 توبه كنندگان از از بنىاسرائيل گرفته و آيه 160 را جماعت زياد گفته است . ج 1 ص ‍ 7 - 476).
- 48 هود: جماعت زيادى كه بر روش واحد هستند. (ج 5 - 6 ص 255).
(در جوامع الجامع جمعيت ها ج 2 ص 149).
- 45 يوسف : دوره از زمان ، زمان طولانى . (ج 5 ص 364).
(در جوامع الجامع همين نظر را آورده است ).
- 120 نخل : معناى آن اختلاف است بالفظ قيل : (گفته شد)اقوال ديگران را آورده است .
- پيشوا و معلم براى خبر.
- چون قوام امت به ابراهيم است به او امت گفته شده .
- بر عمل امتش قيام كرده است .
- چون در زمان خودش تنها موحد بوده است . (ج 5-6 ص 603).
(در جوامع الجامع ، به تنهايى امتى از امت هاست چون در صفات خير بهكمال رسيده بود و نقل قول از مجاهد كه در عصر خود تنها موحد و مردم كافر بودند وقول قتاده ، او پيشوا و هبرى است كه به او اقتدا مى شود. ج 2 ص 312).
- 23 قصص : جماعت . (ج 7-8 ص 387).
در جوامع الجامع ، جمعيت زياد، ج 3 ص 214).
- 22 زخرف (و 23 زخرف ): روش و طريقه . (ج 9 - 10 ص 68).
ابن كثير - تفسير القرآن العظيم -:
- 213 بقره : روش و شريعت با نقل قول از ابن جرير طبرى و تفسير ماءثور. (ج 1 ص257).
- 38 انعام : از قول مجاهد: اصناف معنا كرده است .
- 160 اعراف : با ارجاع به آيه 136 بقره جماعت گرفته است . (ج 1 ص 193).
- 48 هود: امم با نوح را، مؤ منين معنا كرده است . (ج 2 ص 464).
- 45 يوسف :مدت . (ج 2 ص 498).
- 120 نحل : امامى كه به او اقتدا مى شود. (ج 2 ص 612).
- 23 قصص : جماعتى . (ج 3 ص 395).
- 23 زخرف : دين . (ج 4 ص 136).
جامع البيان فى تفسير القرآن طبرى :
((طبرى درباره اين واژه مى گويد: امت در اصل به جماعتى گفته مى شود كه داراى دينواحد باشند. گاهى براى دلالت بر معناى ((دين و شريعت )) استفاده مى كنيم اين امربخاطر آن است كه واژه امت بر دين دلالت مى نمايد همچنانكه خداوند فرموده است : ((ولو شاء الله لجعلكم امة واحدة ... ))كه مقصود پيروان دين واحد مى باشد. ابن عباسنيز در تاويل كلام خداوند ((كان الناس واحدة امة واحدة ...))مردم پيرو دين واحدىبودند تا اينكه فرقه فرقه شدند...
عده اى ديگر معتقدند كه تاءويل آيه چنين مى باشد: آدم عليه السلام در راه حق بعنوان امامفرزند خود بود. سپس خداوند انبيا را از ميان فرزندان او مبعوث كرد. بنابراين اين معناىامت را به اطاعت از خداوند دعوت به يكتا پرستى و پيروى از امر خداوند توجيه كرده اندهمانطور كه در كلام خداوند: ((ان ابراهيم كان امة فانتا لله حنيفا، ))((منظور از امتكه به ابراهيم اطلاق شده است ، به امامت و پيشوايى در خبر مى باشد و ديگران به اواقتدا نمود، از او پيروى مى كنند...
فلانى يك امت است ...بخاطر آنكه شخص مذكوربدليل مردم به سوى اخلاق خير سبب اجتماع آنها شده است ، به او امت گفته شده است ،بنابراين چون آدم عليه السلام سبب اجتماع فرزندانش بر دين خويش تا زمان پراكندهشدن آنها بود به وى امت اطلاق شده است .)) (جامعه از ديدگاه نهج البلاغه ص 79-78)
بحارالانوار علامه مجلسى قدس سره :
1- جماعت و گروه :
بحار در روايتى كه از پيامبر اكرم آورده مى فرمايد: ((كل امة اربعماة امة ))هر امتى 400 امت است . به عبارت ديگر يك امت به چهار صد امتتقسيم مى شود. يا رجوع و ماءجوج كه دو طايفه هستند در روايت هر كدام را يك امت بحسابآورده است . (بحارنوار، ج 6 ص 297).
2- دين :
درباره آيه زخرف : ((انا وجدنا اباءنا على امة و انا على آثار هم مقتدرن ))از نامهماءمون آورده است كه امت در اين آيه يعنى : دين . (بحارا الانوار، ج 49 ص 214).
3- رايت و پرچم در امور خير:
درباره آيه 120 نحل : ((ان ابراهيم كان امة ...))از ابن عباس آورده است معناى امت دراينجا علم و پرچم در امور خير است يعنى ويژگى ابراهيم انجام امور خيريه مى باشد واين مطلب او را سر آمد قرار داده است به عبارت ديگر ويژگى برجسته حضرت ابراهيمكه او را امت قرار داده امور خيرى است كه از او سر مى زد. و درباره آيه 181 اعراف : ((ممن خلقنا امة يهدون بالحق ...))از آنكه امتى آفريديم هدايت به حق مى كنند. از ابومعاويه الضرير از اعمش از مجاهد، از ابن عباس آورده است . ((و ممن خلقنا امة ((يعنى من امةمحمد)) يعنى على بن ابى طالب ((يهدون بالحق )) يعنى بعد از تواى پيامبر! على بهحق دعوت مى كند و ((به يعدلون )) بعد از تو در خلاف ، اءمة در اين آيه نيز بعنوان علمپرچم و نشانه در خير استفاده شده است . مثل آنچه درباره ابراهيم گفته شد. (بحارانوار،ج 35 ص 400).
4- اهل بيت پيامبر اسلام :
((كنتم خير اءمة ...))
از جابر، از امام محمد باقر عليه السلام : خير امه يعنىاهل بيت النيى (ص ) از ابو حمزه از امام محمد باقر عليه السلام نحن هم امة ما هستيم . ((انهذه امتكم امة واحدة ...)) از ابى جارود از امام محمد باقر عليه السلامقال آل محمد: امت شما امت واحده اى است منظور آل محمد صلى الله عليه و اله مى باشد.
طبرسى گفته منظور از آيه مذكور. دين است . مجلسى مى گويد:تاءويل امت ، ائمه عليهم السلام هستند. (بحار الانوار ج 24، ص 155.)
همانطور كه در اول بحث درباره امت نظر خود را عرضه كرديم نيازى به بررسى مجددنيست و با دقت در آن مطالب به اين نتيجه مى رسيم كه بغضى از مفسران در بيان مطالبخود در مواردى متاءسفانه بطور سطحى اظهار نظر كرده اند و بعلاوه اگر مطلبى ازديگرى آورده اند منبع خود را ذكر نكرده اند ولى از عبارت معلوم است كه نظر ديگراناستفاده كرده است .
39- جامعه از ديدگاه نهج البلاغه ، ص 88
40- منبع پيشين ، ص 89.
41- همان منبع ، ص 90.
42- - گمان نمى رود اينجا تواضع يعنى فروتنى باشد بلكه پذيرش حالتدشمنى با شياطين در اينجا صحيح به نظر مى رسد يا خود را در وضعيت دشمنى باشيطان قرار دادن . ما به لحاظ امانت در نقل قول عين نوشته كتاب را آورديم .
43- همان منبع ، ص 93 و 94

44- نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه ج 3 ص 60 - 59، محمدباقر
محمودى ، چاپ بيروت .
45- سوره حجرات آيه 11
46- مفردات راغب لغت ((قوم )) همين معانى را بسط داده است . نظر راغب كه آن رابراى گروهى از مردان آورده درست نيست بلكه ((قوم ))، زن و مرد راشامل مى شود.
47- جامعه از ديدگان نهج البلاغه ، ص 69 براى توضيح بيشتر به آن كتابمراجعه شود.
48- سوره ص آيه 13 - 12.
49- جامعه از ديدگاه نهج البلاغه ، ص 73 - 70
50- نهج البلاغه جامعه مدرسين نامه ، ص 28، ص 123
51- كم اهلكنا من قرية...قتلك مسكنهم ...چه بسا قريه اى را نابود كرديماهل آن زندگى را كامرانى گرفته بود پس آن است مساكن آنان كه پس از ايشان افراداندكى آنجا ساكن شدند.
52- مفردات ماده ق ، ر، ى .
53- زخرف ، 31 تفسير ابن كثير ج 4 ص 137.
54- الميزان ج 16 ذيل آيه 59 قصص .
55- كهف ، 59. مفردات راغب ماده ق ، ر، ى .
56- يوسف ، 82.
57- فرهنگ جامع غربى فارسى احمد سياح و القرب الموارد ماده ق ، ر، ن ،
58- قاموس قرآن ، ج 5 ماده ق ، ر، ن .
59- تفسير القرآن الكريم جلد 4 ص 172 -171.
60- ج 1، ص 367.
61- همان ، ج 3، ص 73.
62- فرقان ، 38.
63- نهج البلاغه ، صبحى ، ص 263، خطبه 182.
64- نهج البلاغه صبحى ، ص 290.
65- قاموس قرآن ج 5 ماده ق ، ر، ص . فرهنگ لغات قرآن بااندك تفاوت و ادامه آمده؛ مقراض آلت بريدن است . مفردات راغب ماده فجو، قرض . صاحب قاموس مى توانست معناىبهترى براى آيه بياورد. فجو يعنى جاى وسيع . در اينجا منظور: كف غار پهن و گستردهبود كه براى خوابيدن و جا به جا شدن ياران غار مشكلى پيش نمى آمده است .
66- اقرب الموارد، المنجد و المعجم الوسيط و...
67- مفردات راغب ، ماده هلك
68- جاثيه ، 24
69- قصص ، 88.پ
70- غافر(مومن )،34.
71- فرهنگ لغات قرآن ، ماده هلك .
72- قاموس قرآن . ماده هلك .
73- نهج البلاغه ، صبحى صالح ، ص 436.
74- مفردات راغب . ماده دمر.
75- ج 2 ص 321.
76- فرقان ، 36.
77- مؤ منون ، 48.
78- فرقان ، 39.
79- مفردات ماده تبر، (ماده تبر، معناى هلاك و مردن را مى دهد كه در قرآن پنج باربكار رفته است ).
80- عظمت و انحطاط اروپا، ص 24 ، مؤ لف : اى . جى . پى . تيلر، ترجمه هرمزعبداللهى . انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى . تهران 1370.
81- الديه على موضوعات نهج البلاغه ، (نهج البلاغه موضوعى ) مولف : علىانصاريان ، مترجم : اسماعيل تاجبخش ص 1967 - 1966. نهج صبحى ص 299 - 298.
82- اشاره به بيان امام على عليه السلام كه مى فرمايد: ((لابد للناس من اءميربر اءو فاجر ))- خ 40 ص 82 نهج البلاغه ، صبحى صالح .
83- غرر الحكم .
84- شرح ابن ابى الحديد ج 9 ص 96.ابن ابى الحديد در شرح بيان حضرت مىگويد: نخى كه دانه هاى گرد نبند را جمع مى كند ((نظام ))آن گويند و ((خرز)) دانههايى است كه وسط آنها سوراخ شده است .
85- اشاره به روايت دهم از باب فرض طاعة الائمةاصول كافى جلد 1 چاپ انتشارات اسوه وزارت اوقاف ص 209.
86- 1- سوره نساء آيه 80.
87- سوره آل عمران آيه 132.
88- 3- سوره آل عمران آيه 31-
89- سوره انفال آيه 46.
90- اشاره به آيه 52 سوره نور و 71 سوره احزاب مى باشد.
91- آل عمران ، 159.
92- سوره مجادله آيه 21، 20، 5 ،
93- سوره حشر آيه 7.
94- سوره نساء آيه 59.
95- روايات 16، 7، باب فرض طاعه الائمهاصول كافى جلد اول ، انتشارات اسوه وزارت اوقاف چاپ 1376.
96- ولى اگر دستور خلاف شرع از طرف نمايندگان و جانشينان ائمه عليهمالسلام صادر شد، از طرف مردم وزير مجموعه آنان زمينه اطاعت و فرمانبردارى معنا ندارد.امام على عليه السلام فرمود: هيچ فرمانبردارى و اطاعتى در معصيت اعتقاد براى هيچمخلوقى وجود ندارد؛ لا طاعة لمخلوق فى معصية الخاتق . (نهج صبحى . ص 500 حكمت165).
97- سوره احزاب آيه 71 - 69.
98- سوره مزمل آيه 16.
99- سوره اعراف آيه 137.
100- - سوره قصص آيه 40.
101- كتاب موسى از ديدگاه قرآن ، محسن بينا ص 84 - 80.
بحث تكميلى مخالفت بنى اسرائيل با دستورهاى حضرت موسى و اثراتى كه از ايننافرمانى نصيب آنها گرديد كتاب با ارزش ((عقايد اسلام در قرآن كريم )) ج 2صفحات 370 - 359، اثر حضرت علامه مرتضى عسكرى دام ظله و كتاب ((موسى ازديدگاه قرآن )) صفحات 187- 170 آمده است .
102- آيه 61 بقره در اين آيه ((بان )) علت و سبب را مى رساند.
103- آيه 54 انفال .
104- نهج البلاغه انتشارات جامعه مدرسين ص 81 (خطبه 180).
105- ترجمهبا بهره گيرى از نهج البلاغه موضوعى ص 129. به فرمايش امام دقت شود كه خشم ورنجش مردم از حاكم باعث تجمع ضديت و مخالفت ها با او مى شود.
106- نهج البلاغه انتشارات جامعه مدرسين ص 12 خطبه 25.
107- نهج البلاغه انتشارات جامعه مدرسين ص 82 خطبه 182.
108- همان منبعص 75 خطبه 166.
109- سوره جن آيه 17-16.
110- سوره مائده آيه 66.
111- نهج البلاغه انتشارات جامعه مدرسين خطبه 192 ص 94.نهج البلاغه فيضالاسلام خطبه 234 ص 775.
112- نهج البلاغه موضوعى ص 602.
113- نهج البلاغه فيض الاسلام ص 114 خطبه 34.
114- مفردات راغب ، قاموس قرآن ماده نصح ، تفسير ابن كثير درذيل آيه 12 قصص .
115- آيه 62 سوره اعراف .
116- آيه 12 سوره قصص .
117- سوره تحريم آيه 8.
118- (1) خطبه 34 ص 114 نهج البلاغه فيض الاسلام .
119- خطبه 34 ص 114 نهج البلاغه فيض الاسلام .
120- نهج البلاغه موضوعى ص 616.
121- نهج لبلاغه موضوعى 618.
122- نهج البلاغه خطبه 35 (بعد از حكمت ) ترجمه دكتر شهيدى .
123- مفردات راغب . مولوى هم مى گويد: