فضليت و اهميت دعا و آداب آن
براى تكميل اين بحث دو موضوع مورد بررسى قرار مى گيرد:
1 - فضليت و اهميت دعا
روايات و آيات در فضليت و اهميت دعا بسيار است از آن جمله در سوره بقره آيه 182 مىفرمايد: (و اذا سئلك عبادى عنى فانى قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان فليستجيبوالىوليومنوا بى لعكم يرشدون
اى پيغمبر! هرگاه بندگان من از من سؤ ال كنند پس به تحقيق كه من نزديكم اجابت مى كنمدعاى دعا كننده را هنگامى كه مرا مى خواند پس بايد اجابت كنند از من و ايمان بياورند بهمن شايد ارشاد شوند).
و اما روايات :
1 - پيغمبر اكرم مى فرمايد (الدعا مخ العبادة ⁽⁹⁾
دعا مغز عبادت است ).
2 - و نيز مى فرمايد: (ان لايخطئه من الدعا احدى ثلاثه اما ذئب يغفرله و اما خيريعجل له و اما خير يدخرله ⁽¹⁰⁾
بنده مومن از دعا بى بهره نمى ماند بلكه يكى از سه چيز عايد او مى شود؛ يا گناهى ازاو آمرزيده مى شود و يا خير دنيا و يا ذخيره و خير آخرت به او مى رسد).
3 - و نيز مى فرمايد: (سلوالله من فضله فانه يحب انيسال واءفضل العبادة انتظار الفرج ⁽¹¹⁾ ازفضل خداى تعالى در خواست كنيد زيرا خدا دوست دارد كه از او بخواهند، و بهترين عبادتانتظار فرج است ).
4 - از حضرت امام محمد باقر عليه السلام سؤال كردند (اى العبادة افضل ؟ فقال : ما من شى ءافضل عندالله من ان يسال و يطلب مما عندة و ما احد ابغض الى الله ممن يستكبر عن عبادته ولا يسال ما عنده ⁽¹²⁾
چه عبادتى بهتر است ، حضرت فرمود هيچ چيز بهتر نزد خداى تعالى نيست از كسيكه ازعبادت خداوند تكبر مى ورزد و از آنچه نزد او است سؤال نمى كند).
5 - باز از حضرت باقر نقل نموده اند كه فرمود: (عليكم بالدعا فانكم لاتقربون بمثله ولا تتركوا صغيرة لصغرها اءن تدعوا بها ان صاحب الصغار هو صاحبالكبار
بر شما باد به دعا كردن ، زيرا شما به هيچ عبادتى مانند دعا به خدا نزديك نمىشويد. و دعاى كوچك را ترك نكنيد به واسطه كوچكى آن و آن را بخوان به تحقيق كهصاحب دعاى كوچك همان صاحب دعاى بزرگ است .
6 - حضرت صادق به ميسر كه يكى از يارانش بود فرمود: (يا ميسر، ادع ولاتقل اءن الامرقد فرغ منه ان عندالله منزله لا تنال الا بمسلة ولو ان عبدا سدفاه ولميسل لم يعط شيئا فسل تعط يا ميسر انه ليس من باب يقرع الا يوشك ان يفتح لصاحبه⁽¹³⁾
اى ميسر! دعا كن مگو كه كار گذشته است ، به تحقيق نزد خداى تعالى منزلت و مقامىاست كه به آن نمى رسى مگر به وسيله سؤال و دعا كردن و اگر چنانچه بنده اى دهانش از دعا بسته شود و دعا نكند چيزى به او دادهنخواهد شد، پس از خدا بخواهيد به شما عطا مى كند. اى ميسر هر درى كوبيده شده اميد استكه به روى صاحبش باز شود).
7 - (قال اميرالمؤ منين ان احب الاعمال الى الله تعالى فى الارض ‍ الدعاء واءفضل العبادة العفاب و قال : و كان اميرالمؤ منين عليه السلام وجلا دعاء ⁽¹⁴⁾
محبوب ترين اعمالنزد خدا در زمين دعا است و بهترين عبادت عفت است . بعد حضرت صادق فرمود اميرالمؤ منينعليه السلام مردى بود بسيار دعا كننده ).
8 - و نيز از حضرت صادق نقل شده است كه فرمود: (من لميسل الله من فضله افتقر ⁽¹⁵⁾
كسى كه از فضل خداوندى سوال نكند نيازمند مى شود).
9 - (قالرسول الله (صلى الله عليه و آله ): (الدعاء سلاح المومن و عمود الدين و نوراالسموات و الارض ⁽¹⁶⁾
دعا اسلحه مومن عمود دين و نور آسمانها و زمين است ).
10 - (قال اميرالمؤ منين عليه السلام : الدعاء مفاتيح النجاح و مقاليد الفلاح و خيرالدعا ما صدر عن صدر نقى و قلب و فى المناجاة و سبب النجاة و بالا خلاص يكونالخلاص فاذا اشتد الفرع فالى الله المفزع ⁽¹⁷⁾
دعا كليد موفقيت و راه گشا به سوى رستگارى است ، و بهترين دعا آن دعائى است كه ازسينه پاك و دل با تقوى بيرون مى آيد، و در مناجات است كه دعا وسيله رستگارى است وبه سبب اخلاص انسان از بلاهاى دنيا و عذاب آخرت خلاصى مى يابد، پس در هنگامناراحتى و فرغ شديد به خدا پناه ببريد).
11 - (قال اميرالمؤ منين الدعاء ترس المومن و متى تكثر قرع الباب يفتح لك⁽¹⁸⁾
دعا سپر مومن است از بلا و هر گاه كوبيدن درى زياد شد در به روى تو باز مى شود).
12 - (الدعاء انفد من السنان الحديد
دعا از نيزه آهنين كارگرتر است ).
13 - عمر بن يزيد گويد از حضرت موسى بن جعفر شنيدم كه فرمود: (ان الدعايردماقدر و مالم يقدر قلت ماقد قدر قد عرفته فمالم يقدرقال حتى لايكون ⁽¹⁹⁾
دعا رد مى كند بلائى را كه مقدر شده و بلائى را كه مقدر نشده . راوى عرض ‍ مى كندبلائى كه مقدر شده معلوم است و اما بلائى كه مقدر نشده چيست ؟ حضرت فرمود چيزى كهمقدر نشده آن بلائى است كه بايد مقدر بشود و دعا سبب مى شود كه مقدر نشود).
14 - حضرت صادق به يكى از ياران خود فرمود: (عليك بالدعا. فان فيه شفاءمن كل داء ⁽²⁰⁾
بر تو باد به دعا زيرا شفاى هر دردى است ).
2 - آداب دعا
فيض كاشانى - بر اساس روايات - ده چيز را از آداب دعا ذكر نموده است :
1 - مترصد بودن اوقات شريفه ؛ از روزها مانند روز عرفه كه روز نهم ذيحجه است . واز ماه ها ماه رمضان و از ايام هفته روز جمعه و از اوقات هنگام سحر يعنى آخر شب نزديك بهصبح كه در فضيلت تمام اين اوقات روايت شده است و در اين مواقع دعا به اجابت مىرسد.
2 - غنيمت شمردن حالات شريفه ، مانند حالى كه دوصف كفر و اسلام روبرو مى شوند و آنحالت انقطاع است و دعا در آن حال به اجابت مى رسد. روايت شده است از حضرت صادقعليه السلام كه فرمود: (اطلبواالدعا فى اءربع ساعات عند هبوب الرياح وزوال الافياء و نزول المطر و اول قطرة من دمالقتيل المومن فان ابواب السماء تقتح عندهذة الاشياء ⁽²¹⁾))
در چهار ساعت (وقت ) دعا كنيد و وخواسته هاى خود را از خد بخواهيد: هنگام وزش بادهاو هنگام زوال ظهر و هنگام نزول باران و هنگامى كهاول قطره خون شهيد در راه خدا به زمين ريخته مى شود كه در اين اوقات درهاى آسمانگشوده مى شود).
و همچنين هنگام اقامه نماز و بين اذان و اقامه و درحال روزه كه در تمام اين حالات دعا مستجاب است .
3 - روبه قبله دعا كند و دستهاى خود را طورى بلند كه زيربغل او ظاهر گردد، سلمان نقل مى كند كه پيغمبر اكرم فرمود: (ان ربكم حى كريميستحى من عبده اذا رفع يديه اليه ام يردهما صفرا ⁽²²⁾
پروردگار شما زنده و حيات بخش و بزرگوار است ، از بنده خود حياء مى كند كه دست اوبه طرفش بلند شود و او را دست خالى برگرداند).
4 - (خفض الصوت ) يعنى در هنگام دعا كردن نه آواز خود را خيلى بلند و نه خيلىآهسته بلكه حال متوسط داشته باشد. در روايت دارد هنگامى كه پيغمبر اكرم به مدينهمهاجرت كرد وقتى نزديك مدينه رسيدند مردم صداى خود را به تكبير بلند كردند،حضرت فرمود:
(يا ايها الناس ان الذى تدعون ليس باصم ولا غائب ان الذى تدعون بينكم و بيناعناق ركابكم ⁽²³⁾
آن خدايى را كه شما مى خوانيد نه كر است و نه غائب و به تحقيق آن كس را كه شما مىخوانيد هميشه با شما است و از رگ كردن به شما نزديكتر است ).
5 - در دعا خود را به زحمت قافيه سنجى مقيد نكند؛ زيراحال دعا كننده حال تضرع است و تضرع با تكلف سازگار نيست چنانچه خداى تعالى مىفرمايد: (ادعواربكم تضرعا و خفيه انه لايحب المعتدين ⁽²⁴⁾
خدا را با تضرع و پنهانى بخوانيد كه خدا متجاوزين را دوست ندارد).
تجاوز در دعا را اميرالمؤ منين بيان فرموده است كه : اى دعا كننده چيزى كه نشدنى و چيزىكه مشروع نيست از خدا تقاضا مكن ).
غزالى مى گويد مقصود از آيه اين است كه دعا كننده از دعاهاى ماءثور تجاوز نكند، يعنىدعاهايى كه از پيغمبر و ائمه معصومين رسيده از آنها تجاوز نكند.
6 - تضرع وزارى كردن در دعا، چنانكه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود: (اذا احب الله تعالى عبدا ابتلاه حتى يسمع تضرعه ⁽²⁵⁾ وقتى خداى تعالىبنده اى را دوست بدارد او را مبتلا مى كند تا تضرع وزارى او را بشنود).
و در فقره دعا است كه : (ولا ينجينى منك الالتضرع اليك ⁽²⁶⁾
رهايى نمى دهد مرا از بلاها مگر تضرع وزارى به سوى ذات مقدس تو).
7 - يقين داشته باشد كه دعاى او اجابت مى شود چنان كه پيغمبر اكرم فرمود: ادعواالله تعالى و انتم موقنون بالا جابة و اعلموا ان الله سبحانة لا يستجيب دعاء من قلبغافل ⁽²⁷⁾ خدا را بخوانيد در حالى كه يقين داشته باشيد كه خدا شما را اجابت مىكند و بدانيد كه خداى تعالى اجابت نمى كند دعا را ازدل انسان غافل ).
در حديث ديگر از اميرالمؤ منين نقل شده كه (اذا دعوت اللهفاقبل بقلبك وظن ام حاجتك بالباب ⁽²⁸⁾
هنگام دعا با حضور قلب دعا كن و اطمينان داشته باش كه حاجت تو بر در خانه است ).
8 - الحاح و اصرار در دعا كردن و دعا را سه مرتبه تكرار كردن . ابن مسعودنقل مى كند كه پيغمبر اكرم وقتى دعا مى كرد سه مرتبه آن را تكرار مى كرد. از حضرتباقر عليه السلام نقل شده كه فرمود: (و الله لايلح عبد مومن على الله فى حاحتهالا قضاها له ⁽²⁹⁾ قسم به خدا كه بنده مومن اصرار نمى كند در دعا مگر آنكهخداى تعالى حاجت او را بر آورده مى كند).
9 - دعا را با ذكر خدا شروع كند، كه از حضرت صادقنقل شده كه به حارث بن مغيره فرمود:
(اياكم اذا اراد ان يسال احدكم ربه شيئا من حوائج الدنيا حتى يبدا بالثناء علىالله عزوجل و المدحة له و الصلاة على النبى (صلى الله عليه و آله ) ثميسل الله حاجتة ⁽³⁰⁾
بر شما باد كه هر گاه خواستيد چيزى از امور دنيا بخواهيداول به حمد و ثناى خداى تعالى و درود و صلوات بر پيغمبر ابتدا كنيد سپس حاجت خود رااز خدا بخواهيد).
يعنى از شرائط دعا است كه اول به حمد ثناى الهى شروع كند و بعدمشغول دعا شود به خصوص صلوات بر محمد وآل او؛ زيرا معصوم مى فرمايد: قبل از دعا صلوات بفرستيد و بعد از دعا نيز صلواتبفرستيد دعاى شما مستجاب مى شود به واسطه آنكه صلوات دعايى است كه اجابت مىشود و ذات مقدس منزه است كه دعاى اول آخر را اجابت كند و دعاى وسطى را رد كند.
هشام بن سالم از حضرت صادق عليه السلامنقل كرده كه فرمود: (لايزال الدعاء محجوبا حتى يصلى على محمد وآل محمد ⁽³¹⁾
دعا به آسمان بالا نمى رود مگر هنگامى كه دعا كننده بر محمد و آلش ‍ صلواتبفرستد).
10 - آداب باطنى است كه در اجابت دعا نقش مهم و موثرى دارند مانند توبه ورد مظالم وتوجه به طرف خداى تعالى به تمام وجود، لذا در روايت وارد شده كه پيغمبر اكرمفرمود: (من احب ان يستجاب دعاءه فليطب مطعمه و كسبه ⁽³²⁾ كسى كه دوستدارد دعاى او مستجاب شود بايد اجابت دعا را در خوراك و كاسبى خود جستجو كند).
و نيز پيغمبر اكرم فرمود: (ترك لقمه حرام احب الى الله من الفى ركعة تطوعاورد دانق حرام يعدل عندالله سبعين حجة مبرورة ⁽³³⁾
ترك يك لقمه حرام نزد خداوند متعال محبوب تر است از دو هزار ركعت نماز مستحبى ، و يكدانه حرام را رد كردن نزد خداى تعالى برابر است با هفتاد حج پسنديده و مبرور).
و همچنين پيغمبر اكرم فرمود: (العبادة معاكل الحرام كالبناء على الرمل ⁽³⁴⁾
عبادت با حرام خوردن مانند ساختمانى است كه بر روى شن بنا شده باشد) و در بعضىاز روايات دارد: مانند ساختمانى اسن بر روى آب بنا شده باشد. علامه فيض مى فرمايد:از اين اخبار ده ادب ديگر استفاده مى شود، بعد به اين ترتيب آنها را مى شمرد:
1 - بيان حاجت و نام بردن آن در دعا، چنانچه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: خداىتعالى اراده بنده را مى داند ولى دوست دارد كه حوائج نزد او ذكر شود.
2 - تعميم در دعا؛ يعنى دعاى عمومى كردن .
3 - پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) مى فرمايد: اگر يكى از شما دعا مى كند بايدعمومى دعا كند. مثلا براى همه از خدا طلب سلامت و سعادت و روزى بنمايد.
4 - اجتماع در دعا؛ يعنى دستجمعى دعا كردن ، چنانچه از امام سجاد روايت شده كه : هيچجمعيت چهل نفرى خدا را نمى خوانند مگر آن كه خداى تعالى ايشان را اجابت مى كند.
و اگر چهل نفر نبودند چهار نفر ده مرتبه خدا را بخوانند و اگر چهار نفر نبودند يك نفرچهل مرتبه تكرار كند، خداوند عزيز جبار دعاى ايشان را اجابت مى كند.
5 - گريه كردن در حال دعا. سيد بن طاووس در كتاب (عدة الداعى ) گويد اين ازبزرگترين آداب و نقطه اوج آداب در دعا كردن است لذا حضرت صادق عليه السلام مىفرمايد:
(اذا اقشعر جلدك ودمعت عيناك و وجل قلبك فدونك فقد قصد ولان جمود العين من قساوةالقلب على ما ورد به الخبر وهو يوذن بالسعد من الله سبحانه و فيما اوحى الله تعالىالى موسى يا موسى لاتطول فى الدنيا املك فيقسو قلبك وقاسى القلب منى بعيد⁽³⁵⁾
هرگاه پوست بدن تو لرزيد و اشك چشمت جارى شد ودل تو لرزيد در آن هنگام از آن حال استفاده كن و بدان به مقصود خودنائل شده اى زيرا خشكى چشم از قساوت قلب است چنان كه در روايت وارد شده و همانحال اعلام مى كند كه بنده از خدا دور است و از چيزهايى كه به موسى وحى شده كه اىموسى آرزوى خود را در دنيا دراز مكن تا گرفتار سنگ دلى شوى چون كسى كه سنگدل شود از من دور است ).
6 - اعتراف به گناه كه منشاء دو چيز است :
اء - انقطاع الى الله ؛ يعنى منقطع شدن از مردم و توجهكامل به خداوند متعال .
ب - شكسته نفسى و تواضع در مقابل عظمت حق تعالى چنان كه معصوم مى فرمايد (من تواضع لله رفعه الله ⁽³⁶⁾
كسى كه براى خداى تعالى تواضع كند خدا او را بلند مى گرداند) و خداى تعالىنزد دلهاى شكسته است ).
حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد: (اذارق احدكم فليدع فان القلب لايرق الاحين يخلص ⁽³⁷⁾
هر زمانى كه حالت رقت بر شما دست داد دعا كنيد زيرا قلب رقت پيدا نمى كند مگر هنگامىكه خالص شود).
وشكس نيست كه گناه مانع استجابت دعا است . و در روايت از حضرت صادقنقل شده كه درباره دعا مى فرمايد: (انما هى المدحة ثم الثناء ثم الاقرار بالذنبثم المسئلة انه والله ما خرج عبد من ذنب الا بالاقرار)⁽³⁸⁾ كه در اين حديث دعا رابه مراتبى تقسيم مى كند:
اء - مدح و ثناى خداى تعالى
ب - اقرار به گناهان
ج - حاجت خواستن
سپس معصوم مى فرمايد: قسم به خدا به كسى از گناهان بيرون نمى رود مگر به وسيلهاقرار به گناهان .
6 - توجه قلبى ؛ يعنى در حال دعا تمام اقبال و توجهش به طرف ذات مقدس ‍ باشد،زيرا كسى كه توجه به او نكند شايسته آن نيست كه به او توجه نمائى همان طور كهاگر كسى با تو سخن بگويد در حالى كه مى دانى توجهش به طرف تو نيست او مستحقاست كه تو نيز به او توجه نداشته باشى ، لذا اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايد: (لا يقبل الله دعاء قلب لاه ⁽³⁹⁾
خدا قبول نمى كند دعا را از دلى كه به غير اومشغول است و نيز حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد: (اذا دعوت اللهفاقبل بقلبك ⁽⁴⁰⁾
هر گاه دعا مى كنى با دل خود توجه به خداى تعالى كن ).
7 - اول دعا بعد حاجت خواستن . پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) به ابوذر فرمود: (الا اعلمك كلمات ينفعك الله عزوجل بهن قال بلىرسول الله ، قال : احفظ الله تجده امامك تعرف الى الله فى الرخاء يعرفك فى الشدة⁽⁴¹⁾
اى ابوذر تعليم ندهم به تو كلماتى كه به وسيله آنها خداوند بتو سود مى رساند؟عرض كرد بلى يا رسول الله . حضرت فرمود خدا را فراموش ‍ نكن هميشه او را جلو خودمى بينى (يعنى ترا از بلاها حفظ مى كند) در هنگام آسايش خدا را بشناس در شدت به دادتو مى رسد).
اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود: كسى كه از بلا و مصيبتى مى ترسد وقبل از نزول مصيبت دعا كند آن مصيبت بر او وارد نمى شود.
8 - دعا براى برادران و در خواست دعا از ايشان ، لذا از حضرت صادق عليه السلامنقل شده كه فرمود: (من قدم اربعين من المؤ منين ثم دعا استجيب له ⁽⁴²⁾
كسى كه اول براى چهل نفر از مومنين دعا كند بعد براى خودش دعا كند خدا دعاى او را اجابتمى نمايد). پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود: هيچ دعائى سريعتر از دعاىمومنى كه براى برادر غائبش مى كند به اجابت نمى رسد.
و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود: (دعاءالرجل لاخيه بظهر الغيب يدر الرزق و يدفع المكروه ⁽⁴³⁾
دعاى شخصى پشت سر برادرش سبب زيادتى رزق و دفع شدت و مكروه مى شود).
9 - در حوائج خود بر غير از خدا تكيه نكند، چنان كه خداى تعالى مى فرمايد: (ومن يتوكل على الله فهو حسبه )⁽⁴⁴⁾
كسى كه بر خدا تكيه كند خدا امر او را كفايت مى كند.
و نيز حفض بن غياث از امام صادق عليه السلامنقل مى كند كه فرمود: (اذا اراد احدكم ان لايسل ربه شيئا الا اعطاه فليياس من الناس كلهم ولايكون له رجاء الا [من ] عندالله فاذا علمالله ذلك من قلبه لم يسله شيئا الا اعطاه ⁽⁴⁵⁾
هر گاه مى خواهيد يكى از شما هر چه از خدا بخواهد خدا به او عطا فرمايد بايد از تماممردم ماءيوس شود و اميدى جز به خدا نداشته باشد وقتى كه اين حالت را خداى تعالىدر باطن او يافت هر چه از او بخواهد به او عنايت مى كند).
10 - از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: در دعا رعايت ادب كن و ببين چهكسى را مى خوانى و چگونه مى خوانى و براى چه مى خوانى و عظمت و كبريائى او را درنظر بگير كه بر سر و باطن تو آگاه است و آنچه از حقباطل در دل تو هست آنها را مى داند، و ضمنا هلاك و نجات خود را بشناس تا گاهى بهعوض اين كه دعا براى نجات خود كنى دعا براى هلاك خود ننمايى ، و بدان اگر چنانچهخدا ما را امر به دعا نمى كرد ولى خالصانه او را مى خوانديم ما را اجابت مى نمود پسبه طريق اولى ما را اجابت مى كند در صورتى كه ما را امر كرده به دعا نمودن . ازپيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) سوال كردند كه (اسم اعظم ) كدام است فرمود: (كل اسم من اسماء الله اعظم و فرغ قلبك عنكل من سواه و ادعه باى اسم شئت ⁽⁴⁶⁾
هر اسمى از اسماء خداى تعالى اسم اعظم است ،دل خود را از غير خدا خالى كن و به هر اسمى مى خواهى او را بخوان ترا اجابت مى كند.