اين را نيز مى دانيم ساره مادر اسحاق است و ابراهيم قبلا از هاجر (همان كنيزى كه بههمسرى انتخاب كرده بود) صاحب پسرى بناماسماعيل شده بود.
ولى ابراهيم به خوبى مى دانست كه از نظر موازين طبيعى تولد چنين فرزندى از اوبسيار بعيد است ، هر چند در برابر قدرت خدا هيچ چيزىمحال نيست ، ولى توجه به موازين عادى و طبيعى تعجب او را برانگيخت ، لذا (گفت : آياچنين بشارتى به من ميدهيد در حالى كه من به سن پيرى رسيده ام )؟!(قال ابشرتمونى على ان مسنى الكبر).
(راستى به چه چيز مرا بشارت مى دهيد)؟ (فبم تبشرون ).
آيا به امر و فرمان خدا است اين بشارت شما يا از ناحيه خودتان ؟ صريحا بگوئيد تااطمينان بيشتر پيدا كنم !
تعبير به (مسنى الكبر) (پيرى مرا لمس كرده است ) اشاره به اين است كه آثار پيرىاز موى سپيدم ، و از چينهاى صورتم ، نمايان است ، و آثار آن را در تمام وجود خود بهخوبى لمس مى كنم .
ممكن است گفته شود كه ابراهيم از اين نظر آدم خوش سابقه اى بود چرا كه در همين سنپيرى فرزندش اسماعيل متولد شده بود، و با توجه به آن نبايد ديگر در مورد مولودجديد يعنى اسحاق تعجب كند، ولى بايد دانست كه اولا در ميان تولداسماعيل و اسحاق به گفته بعضى از مفسران بيش از دهسال فاصله بود و با گذشتن ده سال آن هم در سن بالا،احتمال تولد فرزند بسيار كاهش مييابد، ثانيا وقوع يك مورد بر خلاف موازين عادى كهممكن است جنبه استثنائى داشته
باشد مانع از تعجب در برابر موارد مشابه آن نخواهد بود، زيرا به هرحال تولد فرزند در چنين سن و سال امر عجيبى است .
ولى به هر حال فرشتگان مجال ترديد يا تعجب بيشترى به ابراهيم ندادند، با صراحتو قاطعيت به او گفتند كه ما تو را به حق بشارت داديم (قالوا بشرناك بالحق ).
بشارتى كه از ناحيه خدا و به فرمان او بود و به هميندليل ، حق است و مسلم .
و به دنبال آن براى تاكيد - به گمان اينكه مباداء ياس و نااميدى بر ابراهيم غلبهكرده باشد - گفتند اكنون كه چنين است از ماءيوسان مباش ) (فلا تكن من القانطين ).
ولى ابراهيم بزودى اين فكر را از آنها دور ساخت كه ياس و نوميدى از رحمت خدا بر اوچيره شده باشد، بلكه تنها تعجبش ‍ روى حساب موازين طبيعى است ، لذا با صراحت گفت :چه كسى از رحمت پروردگارش ماءيوس مى شود جز گمراهان ؟!(قال و من يقنط من رحمة ربه الا الضالون ).
همان گمراهانى كه خدا را بدرستى نشناخته اند و پى به قدرت بى پايانش نبرده اند،خدائى كه از ذره اى خاك ، انسانى چنين شگرف مى آفريند، و از نطفه ناچيزى فرزندىبرومند به وجود مى آورد، درخت خشكيده خرما به فرمانش به بار مى نشيند، و آتشسوزانى را به گلستانى تبديل ميكند، چه كسى مى تواند
در قدرت چنين پروردگارى شك كند يا از رحمت او ماءيوس گردد؟!
ولى به هر حال ابراهيم (عليهالسلام ) پس از شنيدن اين بشارت ، در اين انديشه فرورفت كه اين فرشتگان با آن شرائط خاص ، تنها براى بشارت فرزند نزد او نيامدهاند، حتما ماءموريت مهمترى دارند و اين بشارت تنها گوشهاى از آن راتشكيل ميدهد، لذا در مقام سؤ ال بر آمد و از آنها پرسيد شما اى رسولان خداوند بگوئيدببينم براى چه ماءموريت مهمى فرستاده شده ايد:(قال فما خطبكم ايها المرسلون ).
(گفتند ما به سوى يك قوم گنهكار فرستاده شده ايم ) (قالوا انا ارسلنا الى قوممجرمين ).
و از آنجا كه ميدانستند ابراهيم با آن حس كنجكاويش مخصوصا در زمينه اين گونهمسائل به اين مقدار پاسخ قناعت نخواهد كرد، فورا اضافه كردند كه اين قوم مجرم كسىجز قوم لوط نيست ما ماموريم اين آلودگان بى آزرم را در هم بكوبيم و نابود كنيم (مگرخانواده لوط كه ما همه آنها را از آن مهلكه نجات خواهيم داد) (الاآل لوط انا لمنجوهم اجمعين ).
ولى از آنجا كه تعبير به آل لوط آن هم با تاءكيد به اجمعينشامل همه خانواده او حتى همسر گمراهش كه با مشركان هماهنگ بود ميشد، و شايد ابراهيمنيز از اين ماجرا آگاه بود، بلافاصله او را استثناء كردند و گفتند: بجز همسرش كه مامقدر ساختهايم از بازماندگان در شهر محكوم به فنا باشد و نجات نيابد (الا امراتهقدرنا انها لمن الغابرين ).
تعبير به قدرنا (ما مقدر ساختيم ) اشاره به ماءموريتى است كه از ناحيه خداوند در اينزمينه داشتند.
در مورد ملاقات فرشتگان با ابراهيم ، و داستان بشارت تولد اسحاق به او، و همچنينگفتگو با آنها در زمينه قوم لوط، مشروحا درذيل آيات 69 تا 76 سوره هود بحث كرديم (به جلد نهم تفسير نمونه صفحه 167 بهبعد مراجعه كنيد)!
آيه و ترجمه

ترجمه :

61 - هنگامى كه فرستادگان (خدا) به سراغ خاندان لوط آمدند...
62 - (لوط) گفت شما گروه ناشناسى هستيد!
63 - گفتند ما همان چيزى را براى تو آورده ايم كه آنها (كافران ) در آن ترديد داشتند(ما ماءور عذابيم ).
64 - ما واقعيت مسلمى را براى تو آورده ايم و راست ميگوئيم .
65 - بنابر اين خانواده ات را در اواخر شب با خود بردار و از اينجا ببر، توبدنبال سر آنها حركت كن ، احدى از شما به پشت سر خويش ننگرد. و به همانجا كهماءمور هستيد برويد.
66 - و ما به لوط اين موضوع را وحى فرستاديم كه صبحگاهان همه آنها ريشه كنخواهند شد.
67 - (از سوى ديگر) اهل شهر (با خبر شدند و به سوى خانه لوط) آمدند در حالى كهبه يكديگر بشارت ميدادند.
68 - (لوط) گفت اينها ميهمانان منند، آبروى مرا نريزيد!
69 - و از خدا بپرهيزيد و مرا شرمنده نسازيد!
70 - گفتند مگر ما تو را از جهانيان نهى نكرديم (و نگفتيم احدى را به ميهمانى نپذير!).
71 - گفت دختران من حاضرند اگر مى خواهيد كار صحيحى انجام دهيد (با آنها ازدواج كنيدو از گناه و آلودگى بپرهيزيد).
72 - بجانت سوگند اينها در مستى خود سرگردانند (وعقل و شعور خود را از دست داده اند).
73 - سرانجام بهنگام طلوع آفتاب صيحه (مرگبار، بصورت صاعقه يا زمين لرزه ) آنهارا فرو گرفت .
74 - سپس (شهر و آبادى آنها را زير و رو كرديم ) بالاى آنرا پائين قرار داديم وبارانى از سنگ بر آنها فرو ريختيم .
75 - در اين (سرگذشت عبرت انگيز) نشانه هائى است براى هوشياران . 76 - و ويرانههاى سرزمين آنها بر سر راه (كاروانها) همواره ثابت و برقرار است .
77 - در اين نشانهاى است براى مؤ منان .
تفسير :
سرنوشت گنهكاران قوم لوط
در آيات گذشته داستان ملاقات فرشتگان ماءمور عذاب قوم لوط را با ابراهيم خوانديم ،و در اين آيات داستان خارج شدن آنها از نزد ابراهيم و آمدن به ملاقات لوط را مى خوانيم.
نخست مى گويد: (هنگامى كه فرستادگان خداوند نزد خاندان لوط آمدند) (فلما جاءآل لوط المرسلون )...
لوط (به آنها گفت شما افرادى ناشناخه ايد(قال انكم قوم منكرون ) مفسران مى گويند اين سخن را به اين جهت به آنها گفت كه آنانبه صورت جوانانى خوش صورت و زيبا نزد او آمدند، او كه مى دانست محيطش تا چه حدآلوده گناه انحراف جنسى است ، فكر ميكرد مبادا ورود اين ميهمانان مايه دردسر براى اوگردد، از يكسو ميهمان است و محترم و قدومش مبارك ، و از سوى ديگر محيطى است ننگين وآلوده و پر از مشكلات .
لذا در آيات سوره هود كه همين داستان به مناسبت ديگرى در آن آمده است ، تعبير به(سيى ء بهم ) ميكند، يعنى اين موضوع بر لوط پيامبر بزرگ خدا سخت ناگوار آمد، واز آمدنشان ناراحت شد، سپس گفت امروز روز سختى در پيش دارم !.
ولى فرشتگان زياد او را در انتظار نگذاردند، با صراحت (گفتند: ما چيزى را براى توآورده ايم كه آنها در آن ترديد داشتند) (قالوا0بل جئناك بما كانوا فيه يمترون ).
يعنى ماءمور مجازات دردناكى هستيم كه تو كرارا به آنها گوشزد كردهاى ولى هرگزآنرا جدى تلقى نكردند؟
سپس براى تاءكيد گفتند (ما واقعيت مسلم و غيرقابل ترديدى را براى تو آورده ايم ) يعنى عذاب حتمى و مجازات قطعى اين گروهبيايمان منحرف (و اتيناك بالحق ).
باز براى تاكيد بيشتر اضافه كردند ما مسلما راست مى گوئيم ) (و انا لصادقون ).
يعنى اين گروه تمام پلها را پشت سر خود خراب كرده اند و جائى براى
شفاعت و گفتگو در مورد آنها باقى نمانده است ، تا لوط حتى به فكر شفاعت نيفتد وبداند اينها ابدا شايستگى اين امر را ندارند.
و از آنجا كه بايد گروه اندك مؤ منان (خانواده لوط بجز همسرش ) از اين مهلكه جان بهسلامت ببرند دستور لازم را به لوط چنين دادند: (تو شبانه هنگامى كه چشم مردم گنهكاردر خواب است و يا مست شراب و شهوت ، خانواده ات را بر دار و از شهر بيرون شو)(فاسر باهلك بقطع من الليل ).
ولى (تو پشت سر آنها باش تا مراقب آنان باشى و كسى عقب نماند) (و اتبع ادبارهم).
ضمنا هيچيك از شما نبايد به پشت سرش نگاه كند (و لا يلتفت منكم احد).
(و به همان نقطه اى كه دستور به شما داده شده است (يعنى سرزمين شام يا نقطهديگرى كه مردمش از اين آلودگيها پاك بوده اند) برويد)و امضوا حيث تؤ مرون ).
سپس لحن كلام تغيير مى يابد و خداوند مى فرمايد (ما به لوط چگونگى اين امر را وحىفرستاديم كه به هنگام طلوع صبح همگى ريشه كن خواهند شد، به گونهاى كه حتى يكنفر از آنها باقى نماند)و قضينا اليه ذلك الامر ان دابر هؤ لاء مقطوع مصبحين ).
(دقت كنيد) سپس قرآن داستان را در اينجا رها كرده و به آغاز باز ميگردد ، و بخشى را كهدر آنجا ناگفته مانده بود به مناسبتى كه بعدا اشاره خواهيم كرد بيان مى كند و مىگويد:
(مردم شهر از ورود ميهمانان تازه وارد لوط آگاه شدند و به سوى خانه او حركتكردند، و در راه به يكديگر بشارت ميدادند) (و جاءاهل المدينة يستبشرون ).
آنها در آن وادى گمراهى و ننگين خود فكر ميكردند طعمه لذيذى به چنگ آورده اند،جوانانى زيبا و خوشرو، آنهم در خانه لوط!
تعبير به (اهل المدينة ) نشان ميدهد كه حداقل گروه زيادى از مردم شهر به سوى خانهلوط حركت كردند و اين امر روشن مى سازد كه آنها تا چه حد وقيح و رسوا و جسور شدهبودند، مخصوصا كه جمله يستبشرون يكديگر را بشارت مى دادند) حكايت از عمق آلودگىآنها ميكند، چرا كه اين عمل ننگين را شايد كمتر كسى در ميان حيوانات و چارپايان نظيرشرا ديده است ، اگر كسى هم انجام دهد، لااقل با كتمان و اختفاء و احساس شرمسارى است امااين ملت زشتكار و فرومايه آشكارا به يكديگر تبريك مى گفتند!!
(لوط) كه سر و صداى آنها را شنيد در وحشت عجيبى فرو رفت و نسبت به ميهمانان خودبيمناك شد، زيرا هنوز نميدانست كه اين ميهمانان ماءموران عذابند و فرشتگان خداوند قادرقاهرند، لذا در مقابل آنها ايستاد و (گفت : اينها ميهمانان منند، آبروى مرا نريزيد)(قال ان هؤ لاء ضيفى فلا تفضحون ).
يعنى از مساءله خدا و پيغمبر و جزا و كيفر، اگر صرف نظر كنيم ،حداقل اين مساءله انسانى و سنتى كه ميان همه افراد بشر اعم از مؤ من و كافر وجود داردمى گويد كه به ميهمان احترام بايد گذارد شما چگونه بشرى هستيد كه حتى ساده ترينمسائل انسانى را نميفهميد، اگر دين نداريد لااقل آزاده باشيد!
سپس اضافه كرد بيائيد و از خدا بترسيد و مرا در برابر ميهمانانم شرمنده نسازيد (واتقوا الله و لا تخزون ).
ولى آنها چنان جسور و به اصلاح پر رو بودند كه نه تنها احساس شرمندگى در خويشنميكردند بلكه از لوط پيامبر، چيزى هم طلبكار شده بودند، گوئى جنايتى انجام داده ،زبان به اعتراض گشودند و گفتند :(مگر ما به تو نگفتيم احدى را از مردم جهان بهمهمانى نپذيرى و به خانه خود راه ندهى ) (قالوا ا و لم ننهك عن العالمين )
چرا خلاف كردى ، و به گفته ما عمل ننمودى ؟!
و اين به خاطر آن بود كه قوم و جمعيت مزبور افرادى خسيس وبخيل بودند، و هرگز كسى را به خانه خود ميهمان نميكردند، و اتفاقا شهرهاى آنها درمسير قافله ها بود و مى گويند آنها براى اينكه كسى در آنجا توقف نكند، اينعمل شنيع را با بعضى از واردين انجام داده بودند، و كم كم براى آنها عادتى شده بود،لذا گويا هر گاه لوط پيامبر با خبر ميشد كه شخص غريبى به آن ديار گام نهاده براىاينكه گرفتار چنگال آنها نشود وى را به خانه خود دعوت ميكرد اما آنها پس از آنكه ازاين جريان آگاه شدند خشمگين گشتند و به او صريحا گفتند حق ندارى بعد از اينميهمانى به خانه خود راه دهى !
بنابر اين به نظر ميرسد كه كلمه (عالمين ) در آيه فوق اشاره به رهگذران وافرادى است كه اهل آن شهر و ديار نبودند و گذارشان به آنجا مى افتاد.
به هر حال لوط كه اين جسارت و وقاحت را ديد از طريق ديگرى وارد شد، شايد بتواندآنها را از خواب غفلت و مستى انحراف و ننگ ، بيدار سازد، رو به آنها كرده گفت : چراشما راه انحرافى ميپوئيد، اگر منظورتان اشباع غريزه جنسى است چرا از طريق مشروع وازدواج صحيح وارد نمى شويد اينها دختران منند (آماده ام آنها را به ازدواجتان در آورم )اگر شما ميخواهيد كار صحيحى انجام دهيد راه اين است(قال هؤ لاء بناتى ان كنتم فاعلين ).
بدون شك دختران لوط تعداد محدودى بودند، و آن جمعيت افراد زيادى ، ولى هدف لوط اينبود كه به آنها اتمام حجت كند و بگويد من تا اين حد نيز آماده فداكارى براى حفظ حيثيتمهمانان خويش ، و نجات شما از منجلاب فساد هستم .
بعضى نيز گفته اند منظور از (هؤ لاء بناتى ) اشاره به دختران شهر است ، كه بهعنوان يك پدر روحانى و معنوى همه را دختر خويش ميخواند (ولى تفسيراول به معنى آيه نزديكتر است ).
ناگفته پيدا است كه لوط نميخواست دختران خود را به ازدواج مشركان گمراه در آوردبلكه هدفش اين بود كه بيائيد و ايمان بياوريد و بعد هم دختران خودم را به ازدواج شمادر مى آورم .
اما و اى از مستى شهوت ، مستى انحراف ، و مستى غرور و لجاجت ، اگر ذرهاى از اخلاقانسانى و عواطف بشرى در آنها وجود داشت ، كافى بود كه آنها را در برابر چنين منطقىشرمنده كند، لااقل از خانه لوط باز گردند و حيا كنند،
اما نه تنها منفعل نشدند، بلكه بر جسارت خود افزودند و خواستند دست به سوىميهمانان لوط دراز كنند!!
اينجاست كه خدا روى سخن را به پيامبر اسلام كرده ، مى گويد: (قسم به جان و حياتتو كه اينها در مستى خود سخت سرگردانند)! (لعمرك انهم لفى سكرتهم يعمهون ).
و در سوره هود به دنبالبحثى مشابه همين بحث خوانديم كه فرشتگان پرده از روى كار خود برداشتند، رو بهسوى لوط كرده ، گفتند: نترس آنها به تو آسيبى نميرسانند. و در آيه 37 سوره قمرميخوانيم : هنگامى كه آنها بر جسارت خويش افزودند و تصميم بر تجاوز به ميهمانانگرفتند چشمانشان را نابينا ساختيم و لقد راودوه عن ضيفه فطمسنا اعينهم و چنانكه دربعضى از روايات آمده يكى از فرشتگان مشتى خاك به صورت آنها پاشيد، همه نابيناشدند، (و فرياد زنان باز گشتند).
در اينجا سخن الهى درباره اين قوم اوج ميگيرد و در دو آيه فشرده و كوتاه سرنوشت شومآنها را به صورتى قاطع و كوبنده و بسيار عبرتانگيز بيان ميكند، و مى گويد:سرانجام فرياد تكان صيحه وحشتناكى به هنگام طلوع آفتاب ، همه را فرا گرفت(فاخذتهم الصيحة مشرقين ).
اين صيحه ممكن است صداى يك صاعقه عظيم و يا صداى يك زلزله وحشتناك بوده باشد، وبه هر حال فريادى بود كه از وحشت آن همگى بيهوش شدند، و يا جان خويش را از دستدادند، و ميدانيم امواج صوتى هنگامى كه از حد معينى بگذرد، آزار دهنده و وحشتانگيز، و ازآنهم كه فراتر برود انسان را مدهوش مى كند، و يا ارگانهاى حياتى را به كلى از كارمى اندازد، و حتى
ممكن است ساختمانها را ويران سازد.
ولى به اين اكتفا ننموديم بلكه شهر آنها را به كلى زير و رو كرديم بالاى آن راپائين و پائين را بالا قرار داديم !) (فجعلنا عاليها سافلها).
اين مجازات نيز براى آنها كافى نبود (بهدنبال آن بارانى از سجيل (گلهاى متحجر شده ) بر سر آنان فرو ريختيم !) (و امطرناعليهم حجارة من سجيل ).
ريزش اين باران سنگ ، ممكن است براى هدفگيرى كسانى بوده باشد كه از آن صيحهوحشتناك نابود نشده و يا زير آوار نرفته بودند، و نيز ممكن است براى محو اجساد پليدو آثار اين قوم بوده است ، آنچنان كه پس از اين باران سنگ اگر كسى از آن ديار ميگذشتنميتوانست به آسانى باور كند كه روزى در اين منطقه شهرهاى آبادى بوده است !
نازل شدن اين عذابهاى سه گانه (صيحه وحشتناك - زير و رو شدن - بارانى از سنگ )هر كدام به تنهائى كافى بود كه قومى را به هلاكت برساند، اما براى شدت گناه وجسور بودن آنها در تن دادن به آلودگى و ننگ ، و همچنين براى عبرت ديگران ، خداوندمجازات آنها را مضاعف كرد.
اينجاست كه قرآن به نتيجهگيرى تربيتى و اخلاقى پرداخته مى گويد در اين داستاننشانه هائى است براى افراد با هوش )! (ان فى ذلك لايات للمتوسمين )،
آنها كه با فراست و هشيارى و بينش مخصوص خود از هر علامتى جريانى را كشف ميكنند واز هر اشارهاى حقيقتى و از هر نكتهاى ، مطلب مهم و آموزنده اى را.
اما تصور نكنيد كه آثار آنها به كلى از ميان رفته ، نه (بر سر راه كاروانيان و گذركنندگان همواره ثابت و برقرار است ) (و انهالبسبيل مقيم ).
اگر باور نداريد برخيزيد و برويد و ويرانه هاى اين شهرهاى بلا ديده را كه بر سرراه مسافران در طريق شام (از سوى مدينه قرار دارد بنگريد و بينديشيد، بينديشيد وعبرت گيريد، عبرت گيريد و به سوى خدا باز گرديد، و راه توبه را پيش گيريد، وآلودگيها را از دل و جان خود بشوئيد.
باز هم به عنوان تاكيد بيشتر و دعوت افراد با ايمان به تفكر و انديشه در اين داستانعبرت انگيز اضافه ميكند كه در اين داستان نشانهاى است براى افراد با ايمان (ان فىذلك لاية للمؤ منين ).
چگونه ممكن است انسان ايمان داشته باشد و اين سرگذشت تكان دهنده را بخواند وعبرتها نگيرد؟!
درباره معنى (سجيل ) و اينكه چرا بر اين قوم آلوده ، بارانى از سنگ فرود آمد، و چراشهر آنها زير و رو شد، و چرا لحظه نزول عذاب ، صبحگاهان بود و چرا به خانواده لوطدستور داده شد كه به پشت سر خود نگاه نكنند، و همچنين در زمينه تحريم همجنسگرائى دراديان آسمانى ، و فلسفه آن ، و نيز اخلاق قوم لوط، درذيل آيات سوره هود بحث كافى كرديم (به جلد 9 تفسير نمونه صفحه 189 تا 198مراجعه فرمائيد).
ولى باز نكته هائى باقى مانده كه ذيلا از نظرتان ميگذرد.
نكته ها :
1 - منظور از قطع من الليل چيست ؟
(قطع ) به معنى تاريكى شب است ، مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى گويد: گوياقطع جمع (قطعه ) است ، و به همين دليل از اين تعبير در آيه فوق گذشتن قسمت عمدهشب را فهميده است ،
ولى از گفته راغب در مفردات بر مى آيد كه قطع به معنى قطعه و مفرد است .
اما بسيارى از مفسران اين كلمه را به معنى اواخر شب و هنگام سحر گرفته اند، شايد اينتفسير به خاطر بعضى ديگر از آيات قرآن است كه صريحا دربارهآل لوط مى گويد: نجيناهم بسحر (ما آنان را سحرگاهان نجات بخشيديم سوره قمر آيه34).
يعنى در همان هنگام كه شهوت پرستان آلوده دامان در خواب غفلت فرو رفته بودند ومستى شراب و غرور و شهوت در وجودشان بهم آميخته بود، و شهر براى خارج شدنخاندان لوط كاملا آماده بود خارج شدند.
و عجب اينكه شروع مجازات كوبنده آنها نيز در هنگام صبح ، وقت طلوع آفتاب بود، وشايد انتخاب اين وقت به خاطر آن بوده است كه گروه مهاجم هنگامى كه نابينا شدند وبه خانه هاى خود بازگشتند كمى در فكر فرو رفتند به همين جهت آن شب را به آنهامهلت داد شايد توبه كنند و باز گردند، و در مقام جبران بر آيند.
از بعضى از روايات نيز استفاده ميشود بعضى از آنها هنگامى كه به خانه هاى خودبازگشتند سوگند ياد كردند كه ما صبحگاهان حتى يكنفر از خانواده
لوط را زنده نخواهيم گذارد، اما پيش از آنكه بتوانند گامى در اين راه بردارند عذابالهى آنها را درو كرد!
2 - تفسير جمله (و امضوا حيث تؤ مرون ).
گفتيم فرشتگان به خاندان لوط توصيه كردند كه در آخر شب به همان نقطهاى كه بهشما دستور داده شده است حركت كنيد، ولى در آيات قرآن توضيح بيشترى درباره ايننقطه ديده نميشود، به همين دليل مفسران بيانات گوناگونى دارند: بعضى گفته اندآنها مامور بودند به سوى سرزمين شام بروند كه محيط آن نسبتا پاك بود.
بعضى ديگر گفته اند كه فرشتگان قريه معينى را مشخص كردند و به آنها توصيهنمودند به آنجا برويد، و در تفسير الميزان همين قدر از اين جمله استفاده شده كه آنهايكنوع هدايت الهى و راهنماى واقعى در مسيرشان با خود داشتند و طبق آن رفتار نمودند.
3 - رابطه (متوسم ) و (مومن )
در آيات فوق ديديم كه گاهى مى گويد در سرگذشت عبرت انگيز قوم لوط، نشانههائى براى متوسمين است و گاه مى گويد براى مؤ منين است جمع ميان اين دو تعبير به ماميفهماند كه مومنان راستين ، متوسم هستند يعنى با فراست ، سريعالانتقال و كاملا هوشيار.
در روايتى از امام باقر (عليهالسلام ) ميخوانيم : كه تفسير ان فى ذلك لايات للمتوسمينرا از آنحضرت سؤ ال كردند، فرمود: (منظور امت اسلام است سپس اضافه كرد(قال رسول الله اتقوا فراسة المؤ من ، فانه ينظر بنور الله عز وجل ! (پيامبر فرمود: از فراست مؤ من بپرهيزيد چرا كه به نور خدا
مى بيند!.
در روايت ديگرى ميخوانيم كه امام صادق (عليهالسلام ) فرمود: متوسمين ، امامانند. و از اميرمؤ منان على (عليهالسلام ) نقل شده كه فرمود: متوسم ، پيامبر بود، و من بعد از او و سپسامامان از دودمان من .
4 - مستى شهوت و غرور!
گر چه مستى شراب مشهور است ولى مستيهائى بدتر از مستى شراب نيز پيدا ميشود كهاز آن جمله مستى مقام و مستى شهوت است ، در آيات فوق خوانديم كه خداوند به جانپيامبرش سوگند ياد ميكند كه اين گروه در مستى خود سرگردان و حيرانند، آنچنان كهروشنترين جاده نجات را نميبينند، كار به جائى ميرسد كه پيامبر بزرگى همچون لوطحاضر ميشود دختران خود را به ازدواج آنها در آورد تا از طريقحلال و مشروع اشباع شوند و از گناه و آلودگى و ننگ رهائى يابند اما باز هم آنها دسترد بر سينه او ميگذارند!
ضمنا اين پيامبر بزرگ ، اين درس آموزنده را به ما ميدهد كه براى مبارزه با مفاسد تنهاروى نفى تكيه نكنيد، بلكه روى اثبات هم بايد تكيه كرد، يعنى بايد غرائز بشر را ازطريق صحيح اشباع نمود تا به فساد نگرايد، گرچه قوم لوط افراد فاسد استثنائىبودند كه اين برنامه در آنها مؤ ثر نيفتاد، ولى معمولا اين روش يكى از مؤ ثرترينروشهاست .
هنگامى كه بخواهيم با سرگرميهاى غير سالم مبارزه كنيم بايد در درجهاول بكوشيم و سرگرمى سالم براى مردم فراهم سازيم ، همين گونه در برنامه هاىديگر.
جالب اينكه در بعضى از روايات ميخوانيم ، لوط اين پيامبر پر استقامت حدود سىسال در ميان اين جمعيت پست و فرومايه به تبليغمشغول بود اما هيچكس جز خانواده اش به او ايمان نياوردند (به استثناى همسرش ).
چه پرشكوه است اينهمه استقامت ، آنهم در ميان اين چنين فرومايگان كه انسان حتى ازيكساعت زندگى در ميان آنها به ستوه مى آيد، و چه درد آور است با چنين همسرى ساختن !
در سوره ذاريات آيه 35 و 36 ميخوانيم : فاخرجنا من كان فيها من المؤ منين فما وجدنافيها غير بيت من المسلمين ؟ ما تمام كسانى را كه ايمان داشتند از آن سرزمينقبل از نزول بلا بيرون برديم ، اما جز يك خانواده با ايمان در آن وجود نداشت !.
و از اينجا نيز روشن ميشود كه مجازات الهى خشك و تر را هرگز با هم نمى سوزاند، حتىاگر يك نفر مؤ من راستين و وظيفه شناس باشد او را نجات ميبخشد.
آيه و ترجمه

و إ ن كان اءصحب الا يكة لظلمين(78) فانتقمنا منهم و إ نهما لبإ مام مبين(79) و لقد كذب اءصحب الحجر المرسلين(80) و ءاتينهم ءايتنا فكانوا عنها معرضين(81) و كانوا ينحتون من الجبال بيوتا ءامنين(82) فأ خذتهم الصيحة مصبحين(83) فما اءغنى عنهم ما كانوا يكسبون(84)

ترجمه :

78 - اصحاب الايكه (صاحبان سرزمينهاى پر درخت - قوم شعيب ) مسلما قوم ستمگرىبودند.
79 - ما از آنها انتقام گرفتيم و اين دو (قوم لوط و اصحاب ايكه ) شهرهاى ويران شدهشان بر سر راه آشكار است !
80 - اصحاب الحجر (قوم ثمود) پيامبران را تكذيب كردند.
81 - ما آيات خود را براى آنهاى فرستاديم ولى آنها از آن روى گرداندند.
82 - آنها خانه هاى امن و امانى در دل كوهها مى تراشيدند.
83 - اما سرانجام صيحه (مرگبار) صبحگاهان آنها را فرو گرفت .
84 - و آنچه را بدست آورده بودند آنان را از عذاب الهى نجات نداد.
تفسير :
پايان زندگى دو قوم ستمگر
در اين آيات ، قرآن به دو بخش ديگر از سرگذشت اقوام پيشين تحت عنوان (اصحابالايكه ) و (اصحاب الحجر) اشاره ميكند، و بحثهاى عبرت انگيزى را كه در آياتپيشين پيرامون قوم لوط بود تكميل مى نمايد.
نخست مى گويد: اصحاب الايكه مسلما مردمى ظالم و ستمگر بودند (و ان كان اصحابالايكة لظالمين ).
(و ما از آنها انتقام گرفتيم ) و در برابر ظلمها و ستمگريها و سركشيها ، مجازاتشاننموديم (فانتقمنا منهم ).
و سرزمينهاى اين گروه و قوم لوط كه داستانشان گذشت ، بر سر راه شما قرار داد وآشكار است ، (و انهما لبامام مبين ).
چشم باز كنيد و سرنوشت آنها را بنگريد سپس عبرت گيريد.
اصحاب الايكه كيانند؟
بسيارى از مفسران و ارباب لغت گفته اند كه (ايكه ) به معنى درختان در هم پيچيده ويا بيشه است و اصحاب الايكه همان قوم شعيبند كه در سرزمينى پر آب و مشجر در ميانحجاز و شام زندگى مى كردند.
آنها زندگى مرفه و ثروت فراوانى داشتند و به همين جهت ، غرور و غفلت آنها را فراگرفته بود و مخصوصا دست به كمفروشى و فساد در زمين زده بودند. شعيب آن پيامبربزرگ ، آنها را از اين كارشان بر حذر داشت و دعوت به توحيد
و راه حق نمود، اما همانگونه در آيات سوره هود ديديم ، آنها تسليم حق نشدند و سرانجامبر اثر مجازات دردناكى نابود گشتند، گرماى شديدى چندين روز پى در پى آنها رافرو گرفت ، و در آخرين روز ابر بزرگى در آسمان نمايان شد، آنها به سايه ابرپناه بردند، اما صاعقهاى فرود آمد، و آن بيدادگران را نابود كرد.
شايد تكيه كردن قرآن روى كلمه (اصحاب الايكه ) (صاحبان سرزمينهاى پر درخت )به خاطر اين باشد كه ميخواهد بگويد با اينهمه نعمتى كه به آنها بخشيده بوديم بازبجاى شكران ، كفران كردند، و ظلم و ستم بنياد نمودند و صاعقه آنها و درختانشان را ازميان برد.
شرح بيشتر حالات آنها - با تصريح بنام شعيب - در سوره شعراء از آيه 176 تا 190آمده است .
ضمنا بايد توجه داشت كه جمله (فانتقمنا منهم ) (آنها را مجازات كرديم ) ممكن استاشاره هم به قوم لوط باشد و هم اصحاب الايكه ، زيرا بلافاصله بعد از اين جمله مىخوانيم ، و (انهما لبامام مبين ): سرزمينهاى اين دو بر سر راه شما آشكار است .
در تفسير جمله انهما لبامام مبين مشهور و معروف همين است كه اشاره به شهر قوم لوط وشهر اصحاب الايكه مى باشد، و كلمه (امام ) به معنى راه و جاده است (زيرا از ماده (ام) بى معنى قصد كردن گرفته شده ، چون انسان براى رسيدن به مقصد، از راهها عبورميكند).
اين احتمال را نيز بعضى داده اند كه منظور از (امام مبين ) همان لوح محفوظ باشد بهقرينه آيه 12 سوره يس ، ولى اين احتمال بسيار بعيد است ، چرا كه قرآن ميخواهد براىمردم درس عبرت بيان كند، و بودن نام اين دو شهر،
در لوح محفوظ نميتواند تاءثيرى در عبرت گيرى مردم داشته باشد، در حالى كه بودناين دو شهر بر سر راه كاروانها و ساير رهگذران مى توانست اثر عميقى در آنها بگذارد،لحظهاى در آنجا درنگ كنند، و بينديشند و دل عبرتبينشان از ديده نظر كند، و اين سرزمينبلا ديده را آينه عبرت داند، گاهى در كنار سرزمين قوم لوط و گاهى در كنار سرزميناصحاب الايكه ، سرانجام سيلاب اشك را بر سرنوشت آنها از ديده روان سازند!
و اما در مورد (اصحاب الحجر)، همان قوم سركشى كه در سرزمينى به نام حجر،زندگى مرفهى داشتند و پيامبر بزرگشان (صالح ) براى هدايت آنها مبعوث شد،چنين مى گويد:
(اصحاب حجر، فرستادگان خدا را تكذيب كردند) (و لقد كذب اصحاب الحجرالمرسلين )!
در اينكه اين شهر در كجا واقع شده بود، بعضى از مفسران و مورخان چنين نگاشته اند كهشهرى بود در مسير كاروان مدينه و شام در يك منزلى وادى القرى و در جنوب تيمه وامروز تقريبا اثرى از آن نيست .
مى گويند اين شهر در گذشته يكى از شهرهاى تجارى عربستان بوده ، و تا آنجا اهميتداشته كه (بطلميوس ) در نوشته هايش ‍ به عنوان يك شهر تجارى از آن نام برده است، و (پلين ) جغرافيدان رومى از آن بنام حجرى ياد ميكند. در روايتى ميخوانيم كه درسال نهم هجرت كه پيامبر براى دفع سپاه روم به تبوك لشگر كشى كرد، سربازاناسلام ميخواستند در اين منزل توقفى كنند، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) مانعآنها شد و فرمود: اينجا همان منطقه قوم ثمود است كه عذاب الهى
بر آنها فرود آمد. اين نكته نيز قابل توجه است كه قرآن در مورد اصحاب الحجر (وهمچنين در مورد قوم نوح و قوم شعيب و قوم لوط در آيات سوره شعراء به ترتيب آيه105 و 123 و 160 و بعضى ديگر از اقوام پيشين ) مى گويد آنها پيامبران را تكذيبكردند، در حالى كه ظاهر امر چنين نشان ميدهد كه هر كدام يك پيامبر بيشتر نداشتند و تنهااو را تكذيب نمودند.
اين تعبير شايد به خاطر آنست كه برنامه و هدف پيامبران ، آنچنان با يكديگرپيوستگى دارد كه تكذيب يكى از آنها تكذيب همه آنها خواهد بود.
اين احتمال را نيز داده اند كه اين اقوام پيامبران متعددى داشته اند كه از ميان آنها يك نفرسرشناستر و معروفتر بود، ولى تفسير اول صحيحتر به نظر ميرسد.
به هر حال قرآن درباره اصحاب الحجر چنين ادامه ميدهد: ما آيات خود را براى آنهافرستاديم ولى آنها از آن روى گرداندند (و آتيناهم آياتنا فكانوا عنها معرضين ).
تعبير به اعراض (روى گرداندن ) نشان ميدهد كه آنها حتى حاضر نبودند اين آيات رابشنوند و يا به آن نظر بيفكنند.
اما به عكس در كار زندگى دنيايشان آنقدر سختكوش بودند كه : براى خود خانه هاى امنو امانى در دل كوهها مى تراشيدند (و كانوا ينحتون منالجبال بيوتا آمنين ).
و اين نشان ميدهد كه اولا منطقه آنها يك منطقه كوهستانى بوده ، و ثانيا
تمدن مادى پيشرفتهاى داشتند كه به آنها امكان ميداد در درون كوهها خانه هاى امن تهيهكنند كه در برابر طوفانها و سيل و حتى زلزله ها كاملا، مقاومت داشته باشد.
عجيب است كه انسان براى چند روز زندگى دنيا اينهمه محكم كارى ميكند، ولى براىزندگى جاويدان و ابديش آنچنان سهل انگار است كه حتى گاهى حاضر به شنيدن سخنخدا و نظر افكندن در آيات او نيست !
خوب ، چه انتظارى درباره چنين قومى ميتوان داشت ، جز اينكه طبق قانون انتخاب اصلحالهى و ندادن حق ادامه حيات به اقوامى كه به كلى فاسد و مفسد مى شوند، بلاى نابودكنندهاى بر سر آنها فرود آيد و نابودشان سازد، لذا قرآن مى گويد: (سرانجامصيحه آسمانى صبحگاهان دامانشان را گرفت (فاخذتهم الصيحة مصبحين ).
اين صيحه صداى صاعقه مرگبارى بوده كه بر خانه هاى آنها فرود آمد و آنچنان كوبندهو تكان دهنده و وحشتناك بود كه اجساد بى جانشان را به روى زمين افكند.
شاهد اين سخن آيه 13 سوره فصلت مى باشد فان اعرضوافقل انذرتكم صاعقة مثل صاعقة عاد و ثمود.
نه آن كوههاى سر به آسمان كشيده و نه آن خانه هاى امن و امان و نه اندام نيرومند اين قومسركش و نه آن ثروت سرشار، هيچكدام نتوانستند در برابر اين عذاب الهى مقاومت كنند،لذا در پايان داستان آنها مى فرمايد: آنچه را بدست آورده بودند، آنان را از عذاب الهىنجات نداد (فما اغنى عنهم ما كانوا يكسبون ).
در سوره شعراء ضمن آياتى از 141 تا 158 حالات آنها به طور مشروحتر بيان شدهاست كه بخواست خدا در تفسير اين آيات خواهد آمد.
آيه و ترجمه

و ما خلقنا السموت و الا رض و ما بينهما إ لا بالحق و إ ن الساعة لاتية فاصفح الصفحالجميل(85) إ ن ربك هو الخلق العليم(86) و لقد ءاتينك سبعا من المثانى و القرءان العظيم(87) لا تمدن عينيك إ لى ما متعنا به اءزوجا منهم و لا تحزن عليهم و اخفض جناحك للمؤ منين(88) و قل إ نى اءنا النذير المبين(89) كما اءنزلنا على المقتسمين(90) الذين جعلوا القرءان عضين(91)

ترجمه :

85 - ما آسمان و زمين و آنچه ميان آن دو است ، جز به حق نيافريديم ، و ساعت موعود
(قيامت ) قطعا فرا خواهد رسيد، از آنها (دشمنان ) به خوبى صرفنظر كن (و آنها را بهنادانيهايشان ملامت ننما).
86 - پروردگار تو آفريننده آگاه است .
87 - ما به تو سوره حمد و قرآن عظيم داديم .
88 - (بنابراين ) هرگز چشم خود را به نعمتهاى (مادى ) كه به گروههائى از آنها(كفار) داديم ميفكن ، و بخاطر آنچه آنها دارند غمگين مباش وبال و پر خود را براى مؤ منين فرود آر.
89 - و بگو من انذار كننده آشكارم .
90 - (ما بر آنها عذابى مى فرستيم ) همانگونه كه بر تجزيه گران (آيات الهى )فرستاديم .
91 - همانها كه قرآن را تقسيم كردند (آنچه را به سودشان بود پذيرفتند، و آنچه برخلاف هوسهايشان بود ترك نمودند)!
تفسير :
تجزيه گران و التقاطيها!
از آنجا كه گرفتارى هميشگى انسان به خاطر نداشتن يك ايده ئولوژى و عقيده صحيح وخلاصه پاى بند نبودن به مبدء و معاد است ، پس از شرح حالات اقوامى همچون قوم لوطو قوم شعيب و صالح كه گرفتار آنهمه بلا شدند، به مساءله (توحيد) و (معاد)باز مى گردد و در يك آيه به هر دو اشاره مى كند) ما آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دواست جز به حق نيافريديم ) (و ما خلقنا السماوات و الارض و ما بينهما الا بالحق ).
هم نظام حاكم بر آنها حق است و حساب شده ، و هم هدف آفرينش آنها حق است ، و به هميندليل اين نظم شگرف ، و آفرينش ‍ دقيق و منظمدليل روشنى است بر آفريدگار دانا و توانائى كه او هم حق است ، بلكه حقيقت حق او است، و هر حقى تا آنجا حق است كه با وجود بى پايانش هماهنگ است و هر چه جز او
است و با او پيوندى ندارد باطل و بيهوده است .
اين در مورد توحيد، سپس در رابطه با معاد مى گويد: (ساعت موعود سرانجام به طورمسلم خواهد آمد) (و ان الساعة لاتية ).
و اگر دير آيد عاقبت بيايد.
بعيد نيست كه جمله اول به منزله دليلى بر جمله دوم بوده باشد چرا كه حق بودن اينجهان پهناور در صورتى خواهد بود كه تنها براى اين چند روز زندگى مملو از ناراحتيهاآفريده نشده باشد، بلكه هدفى عاليتر كه بتواند اين آفرينش بزرگ را توجيه كنددر نظر باشد، بنابراين حق بودن آفرينش آسمان و زمين و عالم هستى خود دليلى است براينكه رستاخيزى در پيش خواهيم داشت وگرنه آفرينش بيهوده بود. (دقت كنيد).
و به دنبال آن به پيامبرش دستور مى دهد كه در برابر لجاجت ، نادانيها، تعصبها،كارشكنيها و مخالفتهاى سرسختانه آنان ، ملايمت و محبت نشان ده ، و (از گناهان آنهاصرف نظر كن ، و آنها را ببخش ، بخششى زيبا كه حتى توام با ملامت نباشد) (فاصفحالصفح الجميل ).
زيرا تو با داشتن دليل روشن در راه دعوت و رسالتى كه به آن ماءمورى ، براى تحكيمپايه هاى مبدء و معاد در قلوب مردم ، نيازى به خشونت ندارى ، چرا كه منطق وعقل با تو است ، به علاوه خشونت در برابر جاهلان ، غالبا موجب افزايش خشونت و تعصبآنها است .
(صفح ) به معنى روى هر چيزى است مانند صفحه صورت و به همين جهت (فاصفح) به معنى روى بگردان و صرف نظر كن آمده است و از آنجا كه
روى گرداندن از چيزى گاهى به خاطر بى اعتنائى و قهر كردن و مانند آنست ، و گاهىبه خاطر عفو و گذشت بزرگوارانه ، لذا در آيه فوق بلافاصله آنرا با كلمهجميل (زيبا) توصيف مى كند تا معنى دوم را برساند.
در روايتى از امام على بن موسى الرضا (عليهماالسلام ) مى خوانيم كه در تفسير اين آيهفرمود: العفو من غير عتاب : (منظور، عفو كردن خالى از مؤ اخذه و سرزنش است ).
نظير اين حديث از امام زين العابدين (عليهالسلام ) نيزنقل شده است .
آيه بعد - به طورى كه جمعى از مفسران گفته اند - در واقع به منزله دليلى بر لزومگذشت و عفو و صفح جميل است ، مى گويد: (پروردگار، آفريننده و آگاه است ) (انربك هو الخلاق العليم ).
او مى داند كه همه مردم يكسان نيستند، او از اسرار درون و طبايع و ميزان رشد فكرى واحساسات مختلف آنها با خبر است ، نبايد از همه آنها انتظار داشته باشى كه يكسانباشند بلكه بايد با روحيه عفو و گذشت با آنها برخورد كنى تا تدريجا تربيتشوند، به راه حق آيند.
البته اين سخن به آن معنى نيست كه مردم در راه و روش خود و اعمالى كه انجام مى دهندمجبورند بلكه صرفا اشاره به يك دستور تربيتى است كه مربوط به تفاوت تفكر واستعدادها مى باشد.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه بعضى تصور كرده اند، اين دستور مخصوص دورانزندگى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) در مكه بوده است ، و پس از آنكه بهمدينه هجرت نمود و مسلمانان قدرت يافتند اين دستور نسخ شد و دستور جهاد جاى آنراگرفت .
ولى با توجه به اينكه اين دستور در سوره هاى مدنى نيز آمده (مانند سوره
بقره و سوره نور و سوره تغابن و سوره مائده كه در بعضى به پيامبر (صلى اللهعليه و آله و سلم ) دستور صفح و عفو داده شده و در بعضى به مؤ منان ، روشن مى شودكه اين يك دستور عمومى و ابدى است ، و اتفاقا هيچ منافاتى با دستور جهاد ندارد، زيراهر يك از اين دو جاى مخصوص به خود دارند، در جائى بايد با عفو و گذشت پيشرفتكرد، و به هنگامى كه عفو و گذشت سبب جرات و جسارت و سوء استفاده طرف گردد چارهاى جز شدت عمل نيست .
سپس به پيامبر خود دلدارى مى دهد كه از خشونت دشمنان و انبوه جمعيت آنها و امكاناتفراوان مادى كه در اختيار دارند، هرگز نگران نشود، چرا كه خداوند مواهبى در اختيار اوگذارده كه هيچ چيز با آن برابرى نمى كند مى گويد: (ما به تو سوره حمد و قرآنعظيم داديم )! (و لقد آتيناك سبعا من المثانى و القرآن العظيم ).
مى دانيم (سبع ) در لغت به معنى (هفت ) و (مثانى ) به معنى (دوتاها) است ، وبيشتر مفسران و روايات ، سبعا من المثانى را كنايه از سوره (حمد) گرفته اند، زيراسوره حمد بنابر معروف ، هفت آيه است و از اين نظر كه به خاطر اهميت اين سوره و عظمتمحتوايش دو بار بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )نازل گرديده و يا اينكه از دو بخش تشكيل شده (نيمى از آن حمد و ثناى خدا است و نيمىاز آن تقاضاهاى بندگان است ) و يا اينكه دوبار در هر نماز خوانده مى شود، به اينجهات ، كلمه مثانى يعنى دوتاها بر آن اطلاق شده است .
بعضى از مفسران نيز اين احتمال را داده اند كه سبع اشاره به هفت سوره
بزرگ آغاز قرآن است ، و مثانى كنايه از خود قرآن ،، چرا كه قرآن دو بار بر پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم ) نازل شد يكبار به طور جمعى ، و يكبار تدريجى و بهحسب نيازها و در زمانهاى مختلف ، بنابراين سبعا من المثانى يعنى هفت سوره مهم ، ازمجموعه قرآن .
ضمنا آيه 23 (سوره زمر) را نيز شاهد بر اين معنى گرفته اند اللهنزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى : (خداوند همان كسى است كه بهترين حديث رانازل فرمود، كتابى كه محتوايش هماهنگ و شبيه يكديگر، كتابى كه دوبار بر پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم ) نازل گرديد.
ولى تفسير اول صحيحتر به نظر مى رسد بخصوص اينكه در رواياتى كه از ائمهاهلبيت (عليهمالسلام ) نقل شده كرارا به همين معنى يعنى سوره حمد تفسير شده است .
(راغب ) در (مفردات ) اطلاق كلمه مثانى را بر قرآن از اين نظر مى داند كه به طورمكرر آيات آن خوانده مى شود و همين تجديد و تكرار، آن را از دستبرد حوادث ، محفوظ مىدارد (به علاوه حقيقت قرآن در هر زمان ، تكرار و تجلى تازه اى دارد كه همه اينها ايجابمى كند به آن مثانى گفته شود) و به هر حال ذكر كلمه (قرآن عظيم ) بعد از ذكرسوره حمد با اينكه همه جزء قرآن است ، دليل بر اهميت و عظمت اين سوره مى باشد، چراكه بسيار مى شود جزئى از كل را به خاطر اهميتش به طورمستقل ، در برابر كل ذكر مى كنند، و اين تعبير در ادبيات عربى و فارسى و مانند آنفراوان است .
خلاصه اينكه خداوند به پيامبرش اين واقعيت را بازگو مى كند كه تو داراى چنينسرمايه عظيمى هستى ، سرمايه اى همچون قرآن به عظمت تمام عالم هستى ، سرمايه اىكه تمامش نور است و بركت ، درس است و برنامه ، راهنماست و راهگشا، مخصوصا سورهحمد كه چنان محتوايش عالى است كه در يك لحظه
كوتاه انسان را به خدا پيوند داده و روح او را در آستانش به تعظيم و تسليم و راز ونياز وا مى دارد.
و به دنبال بيان اين موهبت بزرگ چهار دستور مهم به پيامبر (صلى الله عليه و آله وسلم ) مى دهد، نخست مى گويد، (هرگز چشم خود را به نعمتهاى مادى كه به گروههائىاز كفار داده ايم ميفكن ) (لا تمدن عينيك الى ما متعنا به ازواجا منهم ).
اين نعمتهاى مادى نه پايدارند، نه خالى از درد سر، حتى در بهترين حالاتش نگاهدارى آنسخت مشكل است ، بنابراين چيزى نيست كه چشم تو را به سوى خود جلب كند و در برابرآن موهبت بزرگ معنوى (قرآن ) كه خدا به تو داده است ،قابل اهميت باشد، سپس اضافه مى كند (هرگز به خاطر اينمال و ثروت و نعمتهاى مادى كه در دست آنهاست ، غمگين مباش ) (و لا تحزن عليهم ).
در حقيقت دستور اول راجع به چشم ندوختن به نعمتهاى مادى است ، و دستور دوم درباره غمنخوردن در برابر محروميت از آنست .
اين احتمال نيز در تفسير جمله و لا تحزن عليهم داده شده است كه اگر آنها به تو ايماننمى آورند غمگين مباش ، زيرا ارزشى ندارند و لياقتى ، ولى تفسيراول با جمله هاى قبل مناسبتر به نظر مى رسد.
به هر حال نظير همين مضمون در سوره طه آيه 131 به طور واضحتر آمده است : و لاتمدن عينيك الى ما متعنا به ازواجا منهم زهرة الحياة الدنيا لنفتنهم فيه و رزق ربك خير وابقى : (چشم خود را به نعمتهائى كه به گروههائى از آنها داده ايم نيفكن ، اينها گلهاىزندگى دنيا است (گلهائى ناپايدار كه
زود پژمرده و پرپر مى شوند) اينها به خاطر آن است كه مى خواهيم آنها را با آنبيازمائيم ، آنچه خدا به تو روزى داده است براى تو بهتر و پايدارتر است ).
دستور سومى كه به پيامبر مى دهد در زمينه تواضع و فروتنى و نرمش در برابر مؤمنان است مى فرمايد: (بالهاى خود را براى مؤ منان بگستر و پائين بياور) (و اخفضجناحك للمؤ منين ).
اين تعبير كنايه زيبائى از تواضع و محبت و ملاطفت است همانگونه كه پرندگان بههنگامى كه مى خواهند نسبت به جوجه هاى خود اظهار محبت كنند آنها را زيربال و پر خود مى گيرند، و هيجان انگيزترين صحنه عاطفى را مجسم مى سازند، آنها رادر مقابل حوادث و دشمنان حفظ مى كنند و از پراكندگى نگه مى دارند!
در حقيقت اين تعبير كنائى فشرده كوتاه مطالب فراوانى را در خود نهفته دارد!.
ضمنا ممكن است ذكر اين جمله بعد از دستورات فوق اشاره به اين باشد مبادا درمقابل كفار متنعم به خاطر دارا بودن نعمتهاى مادى ، تواضع و فروتنى كنى بلكهتواضع و فروتنى و محبت و عواطفت را متوجه مؤ منان ساز، هر چند دستشان ازمال دنيا تهى باشد.
سرانجام دستور چهارم را به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى دهد و مى گويددر برابر اين افراد بى ايمان و ثروتمند محكم بايست (و صريحا بگو من انذار كنندهآشكارم ) (و قل انى انا النذير المبين ).
بگو: من به شما اعلام خطر مى كنم كه خدا فرموده عذابى بر شما فرو مى فرستم(آنگونه كه بر تقسيم كنندگان فرستادم ) (كما انزلنا على المقتسمين )
(همان تقسيم كنندگانى كه آيات الهى را تجزيه كردند) (الذين جعلوا القرآن عضين).
آنچه به سودشان بود گرفتند و آنچه به زيانشان بود كنار گذاشتند، در حقيقت بجاىاينكه كتاب الهى و دستوراتش رهبر و راهنماى آنها باشد به صورت آلت دست در آوردندو آنرا وسيله اى براى رسيدن به مقاصد شومشان ساختند، اگر يك كلمه به نفعشان بودبه آن چسبيدند و اگر هزاران كلمه به زيانشان بود كنار گذاشتند!
نكته ها :
1 - قرآن موهبت بزرگ الهى
خدا در آيات فوق ، به پيامبرش - به عنوان اخطار به همه مسلمانان جهان - اعلام مى كندكه اين كتاب بزرگ آسمانى ، سرمايه عظيم و بزرگى است ، موهبتى است بى نظير كهدر اختيار شما مسلمين قرار داده شده است ، برنامه اى است جاودانى كه اگر در زندگىانسانها پياده شود دنيائى آباد، آزاد، و امن و امان ، و مملو از معنويت خواهد ساخت .
اين حقيقت است كه حتى ديگران هم به آن معترفند و معتقدند اگر مسلمانان اين قرآن و معارفآن را زنده مى كردند، و به فرمانهاى آن گردن مى نهادند، آنچنان نيرومند و پيشرفتهبودند كه هيچكس نمى توانست سلطه خود را بر آنها بيفكند.
اين سوره حمد (سبعا من المثانى ) كه فاتحة الكتاب و آغازگر و فهرست قرآن ناميده شدهيك دوره درس زندگى است :
توجه به مبدء بزرگى كه همه جهانيان را در مسير تكاملى پرورش مى دهد، رحمت خاص وعامش همه را فرا گرفته ، توجه به دادگاه بزرگى كه ايمان به آن دقيقترينكنترل را روى اعمال انسان مى گذارد.
عدم اتكاء به غير الله ، و عدم خضوع و تسليم در برابر غير او، و بالاخره گام نهادندر صراط مستقيم كه نه انحراف در آن است ، نه به شرق مى گرايد و نه به غرب ، نهبه افراط و نه به تفريط، نه گمراهى در آن است و نه خشم و غضب پروردگار.
اينها مجموعه اى را تشكيل مى دهند كه پياده شدنش در روح انسان براى ساختن يك شخصيتوالا و تكامل يافته كافى است .
اما افسوس كه اين سرمايه بزرگ به دست كسانى افتاده كه نه به عمق آن راه يافتهاند، و نه به ارزش والاى آن ، حتى گاهى ناآگاهانى در ميان آنها پيدا مى شوند كهآياتش را رها كرده و دست نياز به قوانين و برنامه هاى ساخت انسانهائى كه خود اسيرچنگال شهواتند و حداقل پر از نارسائى هاى فكرى هستند دراز مى كنند، و يا تعليماتشرا به (ثمن بخس ) و بهاى ناچيزى مى فروشند، يا مختصر پيشرفت تمدن مادىديگران چنان توجه آنها را به خود جلب مى كند كه از آنچه خود دارندغافل مى شوند.
مفهوم اين سخن آن نيست كه ما پيشرفت مادى را ناديده بگيريم بلكه هدف اين است كه همهچيز خود را در آن منحصر و محصور نسازيم ، و اتفاقا قرآن نه تنها سرچشمه پر بار وغنى از نظر معنويات است بلكه برنامه مؤ ثرى براى پيشرفت و رفاه مادى نيز محسوبمى شود كه در آيات مناسب در گذشته شرح داده ايم و در آينده نيز به خواست خدا خواهيمداد.
2 - چشم به امكانات ديگران دوختن مايه انحطاط است
بسيارند افراد تنگ نظرى كه هميشه مراقب اين و آن هستند كه اينها چه دارند و آنها چهدارند؟