 |  |  |
2ـ نـهـج الـبلاغه عبده , خطبه 233; عقد الفريد, ج4 , ص 309; كامل مبرد, ج1 , ص 11; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج13 , ص 309.
1ـ وقعه صفين , ص 502; الاخبار الطوال , ص 193.
1ـ وقعه صفين (طبع دوم ـ مصر), صص 509ـ 508; اخبار الطوال , ص 194; الامامة والسياسة , ج1 , ص 114; تـاريـخ طـبـرى , ج3 , جزء 6, ص 29; كامل ابن اثير, ج3 , ص 162; تاريخ يعقوبى , ج2 , ص 189(باكمى تفاوت ), شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 232.
2ـ الامامة والسياسة , ج1 , ص 112.
1ـ مروج الذهب , ج2 , ص 403; تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 29; الاخبار الطوال , ص 195.
2ـ تاريخ طبرى ,ج3 , جزء 6, ص 30; وقعه صفين , ص 510; كامل ابن اثير, ج3 , ص 162.
3ـ كامل ابن اثير, ج3 , ص 163.
1ـ عـروه تـصـور مى كرد كه بر اساس اين پيمان كارهاى پيشين سپاه عراق برخطا بوده است ولذا هـمـه آنان در آتش خواهند بود, وقعه صفين , ص 512; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 237; الاخبار الطوال , ص 197; كامل ابن اثير, ج3 , ص 163;مروج الذهب , ج2 , ص 403.
1ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 237; وقعه صفين , ص 513.
2ـ سوره مائده , آيه 1.
3ـ سوره نحل , آيه 91.
4ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 238.
1ـ نهج البلاغه , خطبه 125.
طبرى در تاريخ خود (ج3 , جزء 6, ص 37) در ذكر حوادث سال 37 هجرى وابن اثير در كامل (ج3 , ص 166) اين سخن را مختصرتر از آنچه در نهج البلاغه آمده نقل كرده اند.
سبط بن جوزى در كتاب تذكره (ص 100) از هشام كلبى , شيخ مفيد در ارشاد(ص 129) وطبرسى در احتجاج (ج1 , ص 275) نيز اين خطبه را نقل كرده اند.
1ـ نبرد صفين كه در هفدهم صفر سال 37 هجرى به پايان رسيد مدت 110 روز به دراز كشيد ودر اين مدت نود بار حمله صورت گرفت .
مسعودى , التنبيه والاشراف , ص 256 طبع قاهره .
هـم او در مروج الذهب (ج2 , ص 305) تعداد كشته شدگان را جمعا 110 هزار نفر(20 هزار از سپاه امـام و90 هـزار از سـپاه معاويه ) وبه قول ديگر 70 هزار نفر (25هزار از سپاه امام و45 هزار از سپاه معاويه ) نقل كرده است .
2ـ وقعه صفين , ص 518.
1ـ همان , ص 533; تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 37; كامل ابن اثير, ج3 , ص 167; الاخبار الطوال , ص 198.
1ـ صـندوداء, به فتح صاد وسكون نون وفتح دال ممدوده , شهرى است در بين شام وعراق , معجم البلدان ياقوت حموى .
2ـ وقعه صفين , ص 528; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 86.
1ـ وقعه صفين , ص 528; تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 33.
1ـ تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6,ص 34; كامل ابن اثير, ج3 , ص 164; وقعه صفين , ص 530ـ 529.
1ـ تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 34; كامل ابن اثير, ج3 , ص 164; وقعه صفين , صص 530 ـ 529.
1ـ وقعه صفين , ص 531; تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 35; كامل ابن اثير, ج3 , ص 164.
2ـ وقعه صفين , ص 533; تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 37;مروج الذهب , ج2 , ص 406.
1ـ مناقب ابن شهر آشوب , ج2 , ص 261.
2ـ الامامة والسياسة ج1 ,ص 115; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 245.
1ـ وقعه صفين , ص 534; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 247.
2ـ الامـامـة والسياسة , ج1 , ص 116; وقعه صفين , ص 536; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 249.
1ـ وقعه صفين , ص 537.
2ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 ,ص 249.
1ـ وقعه صفين , ص 539.
1ـ وقعه صفين ,ص 539,شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد,ج2 ,ص 251; كامل ابن اثير, ج3 ,ص 167.
1ـ الاخبار الطوال , ص 199.
1ـ طبقات ابن سعد, ج3 , ص 343, طبع بيروت .
1ـ مـضـمون آيه كريمه است كه افرادى را كه آيات خدا را تكذيب مى كنند به سگ تشبيه مى كند ومى فرمايد:[فمثله كمثل الكلب ا ن تحمل عليه يلهث ا و تتركه يلهث ذ لك مثل القوم الذين كذبوا بي اتن ا].
(اعراف :176)2ـ اقتباس از آيه قرآن [ كمثل الحمار يحمل ا سفارا].
(جـمعه :5)1ـ الاخبار الطوال , ص 199; الامامة والسياسة , ج1 , ص 118; تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 38; كامل ابن اثير, ج3 , ص 167; تجارب السلف , ص 48; مروج الذهب , ج2 , ص 408.
2و3ـ تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 40; كامل ابن اثير, ج3 , ص 168; وقعه صفين , ص 546.
4ـ وقعه صفين , ص 547.
1ـ الاخبار الطوال , ص 200; كامل ابن اثير, ج3 , ص 168; تجارب السلف , ص 49; الامامة والسياسة , ج1 , ص 118.
2ـ مروج الذهب , ج2 , ص 404.
3ـ تاريخ طبرى , ج3 , جزء 6, ص 40.
طـبـرى اين قول را از واقدى نقل مى كند ومسعودى در مروج الذهب (ج2 , ص 406) ودر التنبيه والاشراف (ص 256)همين قول را انتخاب كرده است .
ولى صحيح آن ماه صفر سال 37 هجرى است .
تجارب السلف , ص 50.
1ـ تاريخ بغداد, ج8 , ص 340.
2ـ البداية والنهاية , جزء هفتم , مجلد چهارم , ص 305.
1ـ الغدير, ج3 , صص 195ـ 188, در نقد كتاب منهاج السنة .
2ـ سيره ابن هشام , ج2 , ص 497.
1ـ صحيح بخارى .
2ـ التنبيه والرد, ملطى , ص 50.
3ـ كامل , ج2 , ص 545, طبع دار صادر.
4ـ تاريخ طبرى , ج3 , ص 386, طبع الاعلمى .
1ـ مجمع البيان , ج3 , ص 40.
1ـ الملل والنحل , ج1 , ص 116.
ولـى هـم او در صـفـحـه 115 همين كتاب هر دو را يكى شمرده ومى گويد:((حرقوص بن زهير المعروف بذى الثدية )).
2ـ كامل مبرد, ج3 , ص 919, طبع حلبى .
3ـ سيره ابن هشام , ج2 , ص 496.
1ـ متن تاريخ طبرى ((كتاب اللّه )) دارد, ولى ظاهرا ((دين اللّه )) صحيح است .
2ـ تاريخ طبرى , ج4 , ص 53.
1ـ رجوع شود به : وسائل الشيعه , ج5 , ابواب نماز جماعت , باب 1, ص 370.
2ـ هـر مـوقـع قـرآن تـلاوت شد به آن گوش فرا دهيد وآرام باشيد شايد مورد رحمت الهى قرار گيريد.
3ـ تاريخ طبرى , ج4 , ص 54 وشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 269.
1و2ـ تاريخ طبرى , ج4 , ص 53.
1ـ م ا هو ذنب و ل كنه عجز في الراي و ضعف في الفعل .
تاريخ طبرى , ج4 , ص 53.
1ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 273, نقل از كامل مبرد(ص 582, طبع اروپا).
1ـ استدلال به آيه مربوط به اختلاف زوجين در احتجاجات خود امام ـ عليه السلام ـ خواهد آمد.
2ـ نهج البلاغه , نامه 77.
1ـ يكى از سران خوارج از قبيله يشكر بن بكر بن وائل .
1ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 280.
2ـ همان , همانجا.
1ـ كامل مبرد, ص 45; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , صص 275ـ 274.
1ـ شرح حديدى , ج2 , صص 310ـ 311.
1ـ نهج البلاغه , خطبه 58(طبع عبده ).
1ـ نهج البلاغه , خطبه 121.
2ـ همان , خطبه 123 ونيز خطبه 17.
1ـ نهج البلاغه , خطبه 121.
1ـ نهج البلاغه , خطبه 40.
1ـ تاريخ طبرى , ج6 , 55.
1ـ نهج البلاغه , نامه 64.
1ـ در مـتـن پـيـمـان چـنين آمده است :((و ا ن كتاب اللّه سبحانه و تعالى بينن ا عن فاتحته ا لى خاتمته , نحيي م ا ا حيى القران و نميت م ا ا مات القرآن .
فا ن وجد الحكمان ذ لك في كتاب اللّه اتبعناه و ا ن لم يجداه ا خذا بالسنة العادلة و غير المفرقة )).
شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 234.
1ـ نهج البلاغه عبده , خطبه 172.
2ـ الامامة والسياسة , ج1 , ص 132.
1ـ الامامة والسياسة , ص 136.
2ـ الكامل , ص 560; شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 282.
1ـ شـرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , ص 272:((مض ارعهم دون النطفة و اللّه لا يفلت منهم عشرة و لا يهلك منكم عشرة )).
(خطبه 58).
1ـ به خطبه 36 مراجعه فرماييد.
2ـ الاخبار الطوال , ص 210.
1ـ مقالات الاسلاميين , ج1 , ص 210.
2ـ كامل ابن اثير, ج3 , ص 346; تاريخ طبرى , ج4 , ص 64.
3ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد, ج2 , صص 273ـ 272.
4ـ الامامة والسياسة , ص 138.
1ـ كلمات قصار, شماره 315.
2ـ كشف الغمة , ج1 , ص 267.
3ـ نهج البلاغه , خطبه 59.
1ـ تاريخ طبرى , ج3 , ص 98 والخوارج .
ار پ , حمله همگانى آغاز مى شود مسير جنگ صفين وتاريخ اسلام .
(( مسئله حكميت وگروه فشار .. .
بازگشت امام از صفين به كوفه نهروان يا ره آورد شوم تحليلى از انگيزه هاى مخالفت خوارج فروغ ولايت .
فصل اول .
يغماگرى وايجاد نا امنى وكشتار فجيع غائله
نهروان با قاطعيت امام على ـ عليه السلام ـ وهمت ياران با وفاى آن حضرت پايان پذيرفت وهنگام آن بـود كـه امـام , بـا پاكسازى ارتش خود از اخلالگران , بار ديگر آرامش را به سرزمينهاى اسلامى بـازگـرداند وبه خودكامگى معاويه وشاميان فريب خورده پايان بخشد, زيرا تمام فتنه ها وفسادها زير سر فرزند ابى سفيان بود.معاويه در سرزمين عراق جاسوسانى داشت كه وقايع را مرتب براى او گزارش مى كردند.
بـرخى از اين جاسوسان , كينه توزانى ديرينه نسبت به على ـ عليه السلام ـ بودند, مانند عمارة بن عقبه برادر وليد بن عقبه .
ايـن دو بـرادر, كـه از شـاخـه هـاى درخـت ناپاك بنى اميه بودند, از آنجا كه امام ـ عليه السلام ـ ضـربـتـهـاى شكننده اى بر پيكر اين خاندان خبيث فرود آورده بود, دشمنى آن حضرت را به دل داشتند, بالاخص كه پدر وليد در جنگ بدر به دست على ـ عليه السلام ـ كشته شده بود.
ولـيـد هـمان كسى است كه قرآن در آيه ششم سوره حجرات او را فاسق خوانده است ودر دوران حكومت عثمان به دست امام ـ عليه السلام ـ تازيانه خورد وحد شرابخوارى بر او جارى شد.
ازايـن رو تـعـجب آور نيست كه برادر او عماره جاسوس معاويه در كوفه وخود وليد نيز ازمشوقان معاويه در نبرد همه جانبه با على ـ عليه السلام ـ باشد.
عـمـاره در نـامه اى پرده از اختلاف ودو دستگى ميان ياران على ـ عليه السلام ـ برداشت وواقعه نـهـروان را گـزارش كرد ويادآور شد كه گروهى از قراء قرآن در اين واقعه به دست على ـ عليه السلام ـ ويارانش كشته شده اند وبدين سبب اختلاف ونارضايتى در ميان آنان بالا گرفته است .
او نامه را به وسيله مسافرى به شام فرستاد.
معاويه نامه را خواند واز هر دو برادر كه يكى حاضر وديگرى غايب بود, تشكر كرد.
(1)مـعاويه زمينه را براى ايجاد نا امنى ويغماگرى وقتل شيعيان امام ـ عليه السلام ـ مناسب ديد واز ايـن جهت با اعزام گروههايى به مناطق حجاز ويمن وعراق به جنگ روانى دست زد وبا ايجاد اغـتشاش وقتل افراد بيگناه وغارت اموال زنان وبيچارگان , نه تنها امام را از انديشه تسخير مجدد شـام باز مى داشت , بلكه عملا مى خواست ثابت كند كه حكومت مركزى قادر به حراست مرزهاى خود نيست .
اين سياست , كه بحق سياستى شيطانى بود, اثر خود را كرد.
معاويه با اعزام سنگدلانى به قلمرو حكومت على ـ عليه السلام ـ هزاران تن را را به قتل رسانيد.
اين ياغيان مهاجم حتى به كودكان وزنان نيز رحم نمى كردند وچنانكه خواهد آمد دو كودك عبيد اللّه بن عباس را در برابر چشم مردم سربريدند.
اين برگ از تاريخ حكومت امام ـ عليه السلام ـ بسيار دردآلود واندوهبار است .
الـبته اين بدان معنانيست كه على ـ عليه السلام ـ كفايت وتدبير سياسى براى نابود كردن دشمن نـداشـت , بـلكه آنچه در اختيار آن حضرت بود تنها مشتى مردم فضول وبهانه گير وراحت طلب وبـدتر از همه دهن بين بودند واز اين رو, امام ـ عليه السلام ـ نتوانست به اهداف عالى خود دست يابد.
تـاريـخ , شـرح ايـن هجومهاى وحشيانه رابه دقت نگاشته است وما در اينجا تصويرى روشن از اين هجومها را ترسيم مى كنيم تا ميزان تعهد معاويه نسبت به اصول اسلام ومبانى انسانى روشن شود.
1ـ غـارتـگرى ضحاك بن قيسبه معاويه گزارش رسيد كه اميرمؤمنان آماده حركت به سوى شام است تا بار ديگر نبرد را از سر گيرد.
معاويه نامه اى در اين باره نوشت وكارگزاران خود را به تمام نقاط شام فرستاد تا آن را براى مردم بخوانند.
گروهى از مردم شام آماده حركت به سوى عراق شدند.
فردى به نام حبيب بن مسلمه خطاب به آنان گفت :از صفين تجاوز نكنيد, زيرا ما در آن نقطه بر دشمن پيروز شديم .
ولى عمروعاص نظر داد كه معاويه با سپاه خود به عمق سرزمين عراق وارد شود, زيرا اين كار مايه معاويه نظر او را تصويب كرد ولى گفت : مردم شام آمادگى تجاوز از صفين را ندارند.
بحث بر سر محل استقرار سپاه ادامه داشت كه ناگهان خبر رسيد كه درگيرى شديدى ميان امام ـ عـلـيـه السلام ـ وخوارج رخ داده و او بر متمردان سپاه خود پيروز شده است و از مردم خواسته است كه به سوى شام حركت كنند ولى آنان مهلت خواسته اند.
بـاز نامه اى از عمارة بن عقبة ابن ابى معيط رسيد كه در آن از تفرقه ميان ياران على ـ عليمعاويه نـظر او را تصويب ك السلام ـ سخن گفته بود واين كه قاريان قرآن وعابدان سپاه او سر به شورش نهاده اند وعلى رغم جنگ شديد وسركوب آنان هنوز اختلاف كلمه باقى است .
در چـنـيـن وضعى معاويه ضحاك بن قيس فهرى را به فرماندهى سه الى چهار هزار نفر برگزيد وفرمان داد كه به سمت كوفه برود وقبايلى را كه در اطاعت امام هستند غارت كند واين كار را به سـرعـت انـجـام دهد, به نحوى كه اگر بامدادان وارد شهرى شد عصر آن روز در شهر ديگر باشد وهـرگز در نقطه اى متوقف نشود كه با گروهى رو در رو نبرد كند بلكه به صورت جنگ وگريز كار خود را ادامه دهد.
ضحاك در مسير خود به روستاى ثعلبيه رسيد كه مسير حجاج عراق به سوى مكه بود.
وى بـه غارت اموال حجاج پرداخت وسپس به مسير خود ادامه داد وبا عمروبن عميس برادر زاده عبد اللّه بن مسعود روبرو شد و او را با گروهى از مردم كشت .
چـون گـزارش غـارتـگـرى ضـحاك به على ـ عليه السلام ـ رسيد, امام بر فراز منبر قرار گرفت وگفت :اى مردم , به سوى بنده صالح عمروبن عميس بشتابيد.
به يارى گروهى از ياران خود كه از حمله دشمن آسيب ديده اند برخيزيد.
حركت كنيد وبا دشمن خود بجنگيد ومرزهاى خود را از ورود دشمن حفظ كنيد.
آنان در برابر سخنرانى امام ـ عليه السلام ـ واكنش چشمگيرى نشان ندادند.
امام كه ناتوانى وسستى آنان را مشاهده كرد فرمود:سوگند به خدا كه من حاضرم ده نفر از شما را بـا يـك نفر از ياران معاويه عوض كنم ! واى بر شما كه همراه من بيرون بياييد وسپس مرا در وسط ميدان تنها بگذاريد وفرار كنيد.
به خدا سوگند كه من مرگ با بصيرت را ناخوش ندارم ودر آن براى من آسايش بزرگى است واز شما وسختيهاى شما نجات مى يابم .
(1)امام ـ عليه السلام ـ از منبر فرود آمد وحركت كرد تا به سرزمين غريبين رسيد.
آن گاه حجر بن عدى را به فرماندهى چهار هزار نفر برگزيد وپرچمى براى او بست .
حـجـر حركت كرد وبه سرزمين سماوه رسيد وپيوسته در دنبال ضحاك بود تا در نقطه اى به نام تدمر به او برخورد.
جـنـگ ميان دو گروه آغاز شد و از دشمن نوزده نفر واز ياران على ـ عليه السلام ـ دو نفر كشته شدند.
ضحاك از تاريكى شب استفاده كرد وپا به فرار نهاد وبامدادان اثرى از او پيدا نبود.
ضـحاك در فرار خود از عراق با بى آبى روبرو شد, زيرا شترى كه حامل آب براى او بود در راه گم شد.
ولى سرانجام راه را يافت واز ساكنان اطراف آب طلبيد و رفع عطش كرد.
امام ـ عليه السلام ـ در باره غارتگرى ضحاك خطبه اى دارد كه قسمتهايى ازآن را مى نويسيم :((ا يـهـا الـنـاس , المجتمعة ا بدانهم المختلفة ا هواؤهم كلامكم يوهي الصم الصلاب و فعلكم يطمع فيكم الا عداء! تقولون في المجالس :كيت و كيت فا ذ ا جاء القتال قلتم حيدي حي اد)).
اى مردمى كه بدنهايشان در كنار هم وگرايشهايشان مختلف است , سخنان شما سنگهاى سخت را نرم مى كند, ولى كارتان دشمنان را به طمع مى اندازد.
در مجالس دور هم مى نشينيد ولاف وگزاف مى گوييد, ولى در وقت نبرد با دشمن مى گوييد: اى جنگ از ما دور شو.
(( ا ي دار بعد داركم تمنعون ؟
و مع ا ي ا مام بعدي تق اتلون ؟
المغرور و اللّه من غررتموه .
و من فاز بكم فقد فاز و اللّه بالسهم الا خيب و من رمى بكم فقد رمى با فوق ناصل )).
كدام خانه را بعد از خانه خود از تصرف دشمن باز مى داريد ؟
وبا كدام امام وامينى بعد از من نبرد مى كنيد ؟
به خدا سوگند, فريب خورده كسى است كه شما او را فريب داده ايد.
آن كـس كـه به وسيله شما كارى را صورت دهد, به خدا سوگند كه جز نوميدى چيزى نصيب او نـمـى شـود وكسى كه به وسيله شما تير اندازد همانا با تير سرشكسته وبى پيكان تيراندازى كرده است .
ودر پايان خطبه مى فرمايد:((القوم رجال ا مثالكم .
ا قولا بغير علم ؟
و غفلة من غير ورع ؟
وطمعا في غير حق ؟
!(1)شاميان مردانى چون شما هستند.
آيـا صحيح است گفتار بدون اعتقاد؟
وغفلت از خدا در عين بى تقوايى ؟
آيا در غير حق طمع مى ورزيـد؟
عقيل , برادر امام ـ عليه السلام ـ, از حمله ناجوانمردانه ضحاك آگاه شد واز مكه نامه اى بـه عـنـوان هـمـدردى بـه وى نـگاشت ودر پايان نامه درخواست كرد كه اگر امام اجازه دهد با فـرزنـدانـش بـه عـراق بيايد ودر غم وشادى برادر شريك باشد, زيرا او دوست ندارد كه پس از آن حضرت زنده بماند.
امـام ـ عـلـيـه السلام ـ در پاسخ نامه برادر, كه از نامه هاى تاريخى آن حضرت است , وضع قريش وستم پيشگى آنان را نسبت به خود چنين شرح مى دهد:((ا لا و ان العرب قد ا جمعت على حرب ا خيك اليوم ا جماعه ا على حرب رسول اللّه قبل اليوم .
فـا صـبـحـوا قد جهلوا حقه و جحدوا فضله و بادروه العداوة و نصبوا له الحرب و جحدوا عليه كل الجحد و جروا ا ليه جيش الا حزاب )).
(1)همانا عرب امروز براى جنگ با برادرت همپيمان شده اند, چنانكه قبلا براى نبرد با پيامبر خدا همپيمان شده بودند.
آنان به انكار حق برادرت پرداختند وبرترى او را ناديده گرفتند وبه دشمنى با او مبادرت ورزيدند واز كـوششهاى او در سخت ترين لحظات عصر رسالت چشم پوشيدند وسرانجام سپاه احزاب را به سوى او به حركت در آوردند.
ايـن كـلـمات حاكى است كه امام ـ عليه السلام ـ نبرد با معاويه را دنباله نبرد پيامبر اكرم (ص ) با ابوسفيان مى داند.
در حقيقت , نبرد احزاب , در پوشش گرفتن انتقام خون عثمان , در سرزمين صفين تجديد شد.
2ـ اعـزام بسر به حجاز ويمنامام ـ عليه السلام ـ اداره بخشى ازسرزمين يمن را به عهده عبيد اللّه بن عباس واداره بخشى ديگر را به نام جند (2) به سعيد بن نمران واگذار كرده بود.
در منطقه مركزى يمن گروهى بودند كه از روش عثمان وعثمانيان پيروى مى كردند وعلاقه اى به حكومت على ـ عليه السلام ـ نداشتند وپيوسته در فكر اغتشاش وشورش بودند.
ايـنان وقتى از جريان خوارج وپيدايش دو دستگى در سپاه على ـ عليه السلام ـ آگاه شدند پرچم مخالفت بر افراشتند, تا آنجا كه سعيد بن نمران را از منطقه جند بيرون راندند.
گروهى نيز كه از نظر فكرى عثمانى نبودند, به سبب نپرداختن ماليات با شورشيان همصدا شدند.
سعيد بن نمران وعبيد اللّه بن عباس وضع مخالفان را به امام ـ عليه السلام ـ گزارش كردند.
امـام ـ عـلـيه السلام ـ در كوفه با يكى از شخصيتهاى يمن به نام يزيد بن قيس ارحبى به مشاوره پـرداخـت وسـرانجام بر آن شد كه نامه اى به شورشيان بنويسد وآنان را نصيحت كند وهمه را بار ديگر به اطاعت وپيروى از حكومت مركزى دعوت نمايد.
امام ـ عليه السلام ـ نامه را به وسيله يك مرد يمنى از قبيله همدان براى آنان فرستاد.
پيك امام ـ عليه السلام ـ در يك اجتماع بزرگنامه آن حضرت را براى آنان خواند.
لحن نامه بسيار آموزنده ومؤثر بود, ولى مخالفان بازگشت به اطاعت را مشروط به بركنارى عبيد اللّه وسعيد اعلام كردند.
از طـرفـى , در آن اوضاع , شورشيان فرصت را مغتنم شمردند ونامه اى متضمن اشعارى به معاويه نوشتند واز او درخواست كردند كه نماينده اى را به صنعاء وجند اعزام كند تا با او بيعت كنند واگر در اين كار تاخير كند ناچارند با على ـ عليه السلام ـ ومشاور او يزيد ارحبى بيعت نمايند.
وقتى نامه شورشيان به دست معاويه رسيد تصميم گرفت كه سياست قتل وايجاد نامنى وشورش را به خاك حجاز ويمن گسترش دهد.
از اين جهت , يكى از سنگدلترين فرماندهان سپه خود به نام بسر بن ارطاة را به حضور طلبيد وبه او گـفـت :راه حجاز ومدينه را در راس يك سپاه سه هزار نفرى در پيش گير ودر سر راه خود به هرجا رسيدى كه مردم آنجا پيرو حكومت على بودند زبان به بدگويى ودشنام آنان باز كن .
آن گاه همگى را به بيعت با من دعوت نما وبيعت كنندگان را رها ساز وكسانى را كه تن به بيعت ندادند بكش .
ودر هر نقطه اى كه به شيعيان على دست يافتى خون آنان را بريز.
معاويه اين روش را دنبال مى كرد ودر حالى كه خود در شام بود وبا على ـ عليه السلام ـ به صورت رويـاروى جنگ نمى كرد ولى همان نتيجه جنگ روياروى را مى برد وكسانى چون وليد بن عقبه را كـه پـيـشنهاد جنگ روياروى با امام ـ عليه السلام ـ را مى دادند ابله مى خواند ومعتقد بود كه تجربه سياسى كافى ندارند.
ابن ابى الحديد در اين مورد تحليل زيبايى دارد ومى نويسد:وليد كانون خشم بر امام بود, زيرا پدر او در جنگ بدر به دست آن حضرت كشته شده بود ودر زمان حكومت عثمان خود او از دست امام تازيانه خورده بود.
وى كـه مـدتـهـا بـر سرزمين كوفه حكومت مى كرد, اكنون ميراث خود را در دست على مى ديد وطبعا انديشه اى جز رويارويى با على در سر نداشت .
مـعاويه , بر خلاف وليد, دور انديش بود, چه مقابله با امام را در جنگ صفين تجربه كرده ودريافته بـود كـه اگـر در آن جـنگ به نيرنگ قرآن كردن بر نيزه متوسل نمى شد هرگز نمى توانست از چنگ على ـ عليه السلام ـ جان به سلامت ببرد واگر بار دوم به مقابله بر مى خاست ممكن بود در شعله هاى جنگ بسوزد.
از ايـن جـهـت , مـصـلحت مى ديد كه با ايجاد رعب وناامنى در قلمرو حكومت على به تضعيف او بپردازد وناتوانى امام را در زمينه اداره سرزمينهاى اسلامى ثابت كند.
وقـتى به دير مروان رسيد چهارصد نفر از آنان بر اثر بيمارى مردند واو با دو هزار وششصد نفر راه حجاز را در پيش گرفت .
او بـه هر آبادى كه مى رسيد شتران مردم را به زور مى گرفت وخود وسربازانش بر آنها سوار مى شـدنـد تـا بـه آبـادى ديـگـر برسند, آن گاه آنها را رها مى كردند واز شتران آبادى بعد بهره مى گرفتند.
بدين ترتيب اين راه طولانى را پيمودند تا وارد مدينه شدند.
بـسر, در بدو ورود به مدينه , فحاشى وب وقتى به دير مروان رسيد چهارصوبدزبانى به مردم آنجا را آغـاز كـرد ومسئله قتل عثمان را پيش كشيد وگفت :همه شما در قتل عثمان دست داشته ايد يا لااقل به سبب بى طرفى خود, او را خوار وذليل ساخته ايد.
به خدا سوگند كارى انجام دهم كه مايه آرامش قلب خاندان عثمان باشد.
سپس تهديدهاى خود را آغاز كرد ومردم از ترس به خانه حويطب بن عبد العزى , كه شوهر مادر او بود, پناه بردند ودر سايه شفاعت او خشم بسر فرو نشست .
آن گاه همگان را به بيعت با معاويه دعوت كرد.
گـروهى با او بيعت كردند, ولى او به بيعت اين گروه اكتفا نكرد وخانه هاى سرشناسان مدينه را كه از نظر فكرى با معاويه مخالف بودند يا در عراق با على ـ عليه السلام ـ همكارى نزديكى داشتند به آتش كشيد.
خانه زرارة بن حرون ورفاعة بن رافع وابو ايوب انصارى به اين طريق دستخوش حريق شد.
آن گاه سران بنى مسلمه را خواست واز آنان پرسيد: جابربن عبداللّه كجاست ؟
يا او را حاضر كنيد يا آماده كشته شدن باشيد.
جـابـر در آن هـنـگـام به خانه ام سلمه همسر رسول خدا پناه برده بود ودر پاسخ ام سلمه كه از او پرسيد چه مى بينى گفت :اگر بيعت نكنم كشته مى شوم واگر بيعت كنم با ضلالت وگمراهى همپيمان شده ام .
ولى به نوشته ((الغارات )) سرانجام جابر به تصويب ام سلمه با بسر بيعت كرد.
وقـتـى بسر به ماموريت خود در مدينه پايان داد رهسپار مكه شد وعجيب اين كه ابوهريره را براى جانشينى خود در مدينه برگزيد.
او در مسير خود از مدينه تا مكه گروهى را كشت واموالى را غارت كرد.
وقتى به نزديكى مكه رسيد, فرماندار امام ـ عليه السلام ـ به نام قثم بن عباس شهر را ترك گفت .
بـسـر, بـه هـنـگام ورود به مكه , به برنامه خود ادامه داد ومردم را به باد فحش وناسزا گرفت واز هـمـگان براى معاويه اخذ بيعت كرد وآنان رااز مخالفت با او برحذر داشت وگفت : اگر از جانب شما خبر مخالفت با معاويه به من برسد, ريشه هاى شما را قطع واموالتان را غارت وخانه هايتان را ويران مى سازم .
بـسر پس ازمدتى مكه را به عزم طائف ترك گفت واز جانب خود مردى را در راس گروهى روانه تـبـالـه كرد, زيرا مى دانست كه مردم آنجا از شيعيان على ـ عليه السلام ـ هستند ودستور داد كه همگان را بدون كوچكترين گفتگو وسؤال وجواب از دم تيغ بگذراند.
مردى به نام منيع از او درخواست كرد تا امان نامه اى از بسر براى او بياورد.
او پيشنهاد منيع را پذيرفت .
قاصد راهى طائف شد وسرانجام توانست با بسر ملاقات كندوامان نامه اى از او بگيرد.
ولى بسر در دادن امان نامه آن قدر دفع الوقت كرد تا امان نامه هنگامى به سرزمين تباله برسد كه همگى به قتل رسيده باشند.
سـرانـجام منيع با امان نامه به سرزمين خود قدم نهاد ودر هنگامى رسيد كه همه را براى گردن مردى را پيش كشيده بودند تا گردن او را بزنند, ولى شمشير جلاد شكست .
سـربـازان بـه يكديگر گفتند:شمشيرهاى خود را بيرون بكشيد تا بر اثر گرمى خورشيد نرم شود وآنها را در هوا به گردش در آوريد.
قاصد برق شمشيرها را از دور ديد وبا تكان دادن لباس خود اشاره كرد كه دست نگه دارند.
شاميان گفتند: اين مرد خبر خوشى به همراه دارد.
دست نگه داريد.
او رسيد وامان نامه را به فرمانده تسليم كرد واز اين طريق جا مردى ر همه را خريد.
جالب آن كه كسى را كه براى اعدام آماده كرده بودند وبه سبب شكستگى شمشير در قتل او وقفه افتاد برادر او بود.
بـسر, پس از انجام ماموريت , طائف را ترك گفت ومغيرة بن شعبه سياستمدار معروف عرب او را بدرقه كرد.
او در مـسير خود به يمن به سرزمين بنى كنانه رسيد وآگاه شد كه دو كودك خردسال عبيد اللّه بن عباس فرماندار امام ـ عليه السلام ـ در صنعاء به همراه مادرشان در آن سرزمين هستند.
عبيداللّه فرزندان خود را به مردى از بنى كنانه سپرده بود.
آن مرد با شمشير برهنه به سوى شاميان آمد.
بـسـر بـه او گـفـت : مـادرت به عزايت بنشيند, ما قصد قتل تو را نداشتيم بلكه خواهان كودكان عبيداللّه هستيم .
آن مرد در پاسخ بسر گفت : من در راه كسانى كه در حمايت من هستند آماده كشته شدن هستم .
اين جمله را گفت وبر شاميان حمله كرد وسرانجام كشته شد.
كودكان خردسال عبيد اللّه را براى اعدام آوردند وبا كمال قساوت هر دو را كشتند.
زنـى از بـنـى كـنـانـه فرياد كشيد: شما مردان را مى كشيد; كودكان چه تقصيرى دارند ؟
به خدا سوگند, نه در جاهليت ونه در اسلام كودكى را نمى كشتند.
سـوگـنـد بـه خدا, آن حكومتى كه پايه هاى قدرت خود را با كشتن پيران وكودكان استوار سازد حكومت سستى است .
بسر گفت : به خدا سوگند كه تصميم داشتم زنان را نيز بكشم .
آن زن در پاسخ گفت :از خدا مى خاستم كه تو اين كار را بكنى .
بسر سرزمين كنانه را ترك گفت وبر سر راه خود در نجران عبد اللّه بن عبدالمدان , داماد عبيد اللّه بـن عـبـاس , را كـشت وآن گاه گفت : اى مردم نجران , اى مسيحيان , به خدا سوگند كه اگر كارى انجام دهيد كه من آن را خوش ندارم باز مى گردم وكارى مى كنم كه نسل شما قطع شود وزراعت شما نابود وخانه هايتان ويران گردد.
سـپس به راه خود ادامه داد وبر سر راه خود ابوكرب را, كه از شيعيان على ـ عليه السلام ـ بود واز بزرگان همدان به شمار مى رفت , كشت وسرانجام به سرزمين صنعاء رسيد.
فرماندهان امام ـ عليه السلام ـ, به نامهاى عبيداللّه بن عباس وسعيد بن نمران شهر راترك گفته ومردى را به نام عمروثقفى جانشين خود قرار داده بودند.
جانشين عبيداللّه قدرى در برابر بسرمقاومت كرد, ولى سرانجام كشته شد.
بسر سفاك وارد شهر شد وگروهى از مردم را كشت وحتى هيئتى را كه از مرب به سوى او آمدند به جز يك نفر از دم تيغ گذراند.
فـردنـجات يافته به مرب بازگشت وگفت : من به پيران وجوانان هشدار مى دهم كه مرگ سرخ در كمين آنهاست .
بسر صنعاء را به قصد نقطه اى به نام جيشان ترك گفت .
اهل اين منطقه همگى از شيعيان على ـ عليه السلام ـ بودند.
نـبـرد مـيـان آنـان وبسر درگرفت وسرانجام , پس از دادن تلفاتى , مغلوب واسير شدند وبه وضع فجيعى به شهادت رسيدند.
وى بـار ديـگـر بـه صنعاء بازگشت وصد تن ديگر را نيز كشت , به جرم اينكه زنى از آنان فرزندان عبيد اللّه بن عباس را پناه داده بود.
اين برگى از پرونده سياه جنايات بسر بن ارطاة بود كه تاريخ ضبط كرده است .
چون خبر جنايات بسر به على ـ عليه السلام ـ رسيد, آن حضرت فرمانده ارشدى را به نام جارية بن قدامه در راس دو هزار رزمنده براى تعقيب ومجازات بسر روانه حجاز كرد.
او از طريق بصره راه حجاز را در پيش گرفت تا به يمن رسيد وپيوسته در تعقيب بسر بود تا آگاه شد كه وى در سرزمين بنى تميم است .
هنگامى كه بسر از تعقيب جاريه آگاه شد به سوى تمامه متوجه شد.
وقتى مردم از عزيمت جاريه آگاه شدند, در مسير بسر كار را بر او سخت گرفتند ولى او سرانجام توانست خود را به سلامت به شام برساند وگزارش سفر خود را به معاويه بدهد.
او گفت :من دشمنان تو را در رفت وبرگشت كشتم .
معاويه گفت : تو اين كار را نكردى , خدا اين كار را كرد!تاريخ مى نويسد:بسر در اين سفر سى هزار نفر را كشت وگروهى را با آتش سوزاند.
اميرمؤمنان ـ عليه السلام ـ پيوسته او را نفرين مى كرد ومى فرمود:خدايا, او را نميران تا عقل او را از او بازگيرى .
خدايا بسر وعمروعاص ومعاويه را لعنت كن وخشم خود را در باره آنان نازل كن .
نـفـرين امام ـ عليه السلام ـ به هدف اجابت رسيدوچيزى نگذشت كه بسر ديوانه شد وپيوسته مى گفت :شمشيرى به من بدهيد تا آدم بكشم .
مـراقبان او چاره اى نديدند جز اينكه شمشيرى از چوب به او دادند واو پيوسته با آن شمشير به در وديوار مى كوبيد تا هلاك شد.
كـار بـسـر مشابه كار مسلم بن عقبه است كه از طرف يزيد در سرزمين مدينه در نقطه اى به نام حره انجام داد.
در حقيقت اين پدر وپسر(معاويه ويزيد) نه تنها از نظر روحيات شبيه يكديگر بودند, بلكه مزدوران آن دو نـيـز در قساوت وسنگدلى همسان بودند وبه تعبير ابن ابى الحديد:((ومن ا شبه ا ب اه فم ا ظلم )).
(1)در پايان اين قسمت , خطبه امام ـ عليه السلام ـ را در باره بسر ياد آور مى شويم :در تصرف من جز كوفه جايى نيست وتنها اختيار قبض وبسط آن را دارم .
اگر بنا باشد تو هم (اى كوفه ) در گردبادهاى سياسى متزلزل شوى , خدا تو را زشت گرداند.
به من خبر رسيد كه بسر وارد يمن شده است .
سـوگـنـد به خدا كه من گمان مى كنم به همين زودى ايشان بر شما مسلط مى شوند, وبر شما فرمان مى رانند, زيرا آنان در باطل خويش با هم وحدت ويگانگى دارند ولى شما در راه حق خود با يكديگر اختلاف داريد.
شما با پيشواى بر حق خود مخالفت مى كنيد وآنان پيشواى باطل خود را اطاعت مى نمايند.
آنان امانت را به پيشواى خود باز مى گردانند وشما به به امانت امام خود خيانت مى ورزيد.
اگر يكى از شما را بر قدحى چوبى بگمارم مى ترسم بند آن را بربايد.
بـار خـدايا! من از مردم كوفه بيزار ودلتنگ شده ام وايشان هم از من ملول وسير گشته اند; پس بهتر از آنان را به من عطا كن وبه جاى من شرى را به آنان عوض ده .
بار الها! دلهاى آنان را مانند نمك در آب ذوب كن .
به خدا سوگند كه دوست داشتم در برابر همه شما هزار سوار از فرزندان فراس بن غنم در اختيار من بود.
(1)3ـ غـارتـگـرى سـفـيان بن عوفسفيان بن عوف غامدى از طرف معاويه مامور شد كه در راس لـشـگـرى مـجهز وبى باك به سمت فرات حركت كند تا به شهرستان هيت كه در بالاى انبار قرار داشـت برسد و از آنجا به سمت انبار برود واگر در مسير خود با مقاومتى روبرو شد بر آنان يورش بـرد وآنـان را غـارت كند واگر با مقاومتى روبرو نشد غارت كنان تا شهر انبار برود واگر در آنجا لشگرى را نديد تا به مدائن برود و از آنجا به شام باز گردد وزنهار كه به كوفه نزديك نشود.
سپس معاويه او را چنين مورد خطاب قرار داد:اگر تو انبار ومدائن را غارت كنى مثل اين است كه كوفه را غارت كرده باشى .
ايـن يورشهاى غارتگرانه اهل عراق را مرعوب مى سازد وهواداران ما را خوشحال مى كند وكسانى راكه از همكارى با ما بيمناكند به سوى ما فرا مى خواند.
در مـسـيـر خـود كـسانى را كه با تو موافق نيستند بكش وروستاها را ويران ساز واموال آنان را به غـنـيـمـت بـگير, زيرا غنيمت گرفتن از آنان به سان كشتن ايشان است وچنين كارى دلها رامى سوزاند.
مـردم آنـجـا از حـضـور من آگاه شدند واز فرات عبور كردند من نيز از فرات گذشتم وبا كسى برخوردنكردم .
سپس به نقطه اى به نام صندوداء رسيدم .
مردم آنجا نيز از برابر من گريختند.
تصميم گرفتم كه به سمت انبار حركت كنم .
دو نـفـر از جوانان آن منطق معاويه سخنرانى كرد وجوانان آن منطقه را به اسارت گرفتم معاويه سـخـنـرانـى كرد وجوانان آن منطقه را به اسارت آن گاه سخنرانى كرد وجوانان آن منطقه را به اسـارت گرفتم مر گاه سخنرانى كرد وجوانان آن منطقه را به اسارت گرفتم از آنان پرسيدم كه نيروهاى مسلح على چند نفرند.
گفتند:آنان پانصد نفر بودند, ولى تعدادى از ايشان به سوى كوفه رفته اند ونمى دانيم اكنون چند نفر از آنها باقى مانده اند.
شايد در حدود دويست نفر مانده باشند.
من سربازان تحت فرمان خود را گروه گروه كردم وآنان را به نوبت به سمت انبار روانه مى كردم تا در شهر به جنگ تن به تن بپردازند.
ولـى چون ديدم اين كار به نتيجه نمى رسد دويست نفر از پياده نظام را فرستادم وآنها را با سواره نظام تقويت كردم .
در چنين شرايطى همه نيروهاى امام متفرق شدند وفرمانده آنان به همراه سى نفر ديگر كشته شد.
آن گاه آنچه را در انبار بود به غارت بردم وسپس به سوى شام بازگشتم .
وقتى به نزد معاويه رسيدم وقايع را نقل كردم .
او گفت :من چنين گمانى را در حق تو داشتم .
چـيـزى نـگـذشت كه رعبى در مردم عراق پديد آمد وگروه گروه از آنان به سوى شام مهاجرت كردند.
| | |
