سير تحولى و تاريخى

بديهى است كه همه اين مسائل، همزمان و به وسيله يك فرد طرح نشده‏اند، تدريجا و بهوسيله افراد گوناگون پديد آمده و موجب توسعه علم كلام گرديده‏اند.

در ميان مسائل نامبرده، ظاهرا قديمترين آنها مساله جبر و اختيار است كه البته معتزله طرفدار اختيار بودند. و مساله جبر و اختيار مساله‏اى است كه در خود قرآن طرح شده است،يعنى قرآن اين مطالب را به گونه‏اى طرح كرده است كه انديشه‏ها را برمى‏انگيزد.

زيرا از طرفى در برخى آيات تصريح شده كه انسان مختار و آزاد است و هيچ گونه جبرى در كار نيست، و از طرفى ديگر در برخى آيات تصريح شده است كه همه چيز به مشيت و ارادهخدا است.

اينجا اين توهم پديد آمده است كه اين دو تيپ آيات باهم منافى است. لهذا بعضى آيات اختيار را تاويل كردند و قائل به جبر شدند، و بعضى آيات مشيت و اراده (قضا و قدر) را تاويل كردند و قائل به اختيار شدند. و البته گروه سومى هم هستند كه هيچگونه تناقض و تنافى ميان اين دو دسته آيات نمى‏بينند. ⁽¹⁾ به علاوه در كلمات على عليه‏السلام بحث جبر و اختيار زياد طرح شده است. عليهذا طرح بحث جبر و اختيار مقارن است به خود اسلام. اما گروه‏بندى مسلمين و صف آرايى آنها در مقابل يكديگر و منقسم شده به دو گروه: جبرى وغير جبرى، درنيمه دوم قرن اول صورت گرفت.

مى‏گويند فكر اختيار اولين بار وسيله غيلان دمشقى و معبد جهنى تبليغ شد. بنى اميه مايل بودند كه فكر جبر در ميان مردم تبليغ شود زيرا از اين فكر استفاده سياسى مى‏بردند. بنى اميه در زير اين سرپوش كه همه چيز از ناحيه خدا است: آمنا بالقدر خيره و شره حكومت ظالمانه و تحميلى خودشان را توجيه مى‏كردند. لهذا هر فكر مبنى براختيار و آزادى بشر را سركوب مى‏كردند و به همين جهت غيلان دمشقى و معبد جهنى كشته شدند. در آنوقتطرفداران اختيار به نام قدريه خوانده مى‏شدند. ⁽²⁾

البته مساله «كفر فاسق‏» قبل از مساله جبر و اختيار موضوع بحث و گفتگو واقع شد، زيرا اين مسئله وسيله خوارج مطرح شد، ولى خوارج به صورت كلامى از نظريه خود دفاع نمى‏كردند، و تنها موقعى كه در ميان معتزله طرح شد و موجب پيدايش نظريه «منزلة بين المنزلتين‏»گشت رنگ كلامى به خود گرفت.

مساله جبر و اختيار به نوبه خود مسائل: عدل، حسن و قبح ذاتى و عقلى، معلل بودن افعالبارى به اغراض، محال بودن تكليف ملايطاق و امثال اينها را به دنبال خود آورد.

در نيمه اول قرن دوم هجرى مردى به نام «جهم بن صفوان‏» عقايد خاصى درباره صفات خداوند ابراز داشت. مورخان ملل و نحل مدعيند كه مساله توحيد صفاتى يعنى اينكه صفات خداوند مغاير با ذات نيست كه معتزله اختصاصا آن را «اصل توحيد» مى‏خوانند و همچنين مساله نفى تشبيه، يعنى اينكه خداوند به هيچ وجه شبيه مخلوقات نيست (اصل تنزيه) اولين بار وسيله جهم بن صفوان ابراز شد و پيروان او را جهميه ناميدند. معتزله همچنانكه در عقيده اختيار پيرو قدريه شدند، در عقيده توحيد و تنزيه پيرو جهيه شدند. خود جهم بن صفونجبرى بود. معتزله عقيده جبرى جهم را نپذيرفت ولى عقيده توحيد او را پذيرفتند.

عليهذا معتزله در دو اصل اساسى اصول پنجگانه خود يعنى اصل توحيد و اصل عدل - بنابراين نقلها - تابع دو فرقه ديگر بودند، اصل توحيد را از جهميه اقتباس كردند و اصل عدلرا از قدريه، بلكه در حقيقت مكتب متعزله تحول يافته و تكامل يافته قدريه و جهميه است.

راس معتزله و آن كسى كه اعتزال به صورت يك مكتب با دست اول پايه گذارى شد «واصل بن عطاء غزال‏» است، كه در پيش گفتيم كه واصل شاگرد حسن بصرى بود و در يك جريان از حوزه درس او جدا شد و حوزه مستقلى تشكيل داد و بدين مناسب حسن گفت: «اعتزل عنا» يعنى از ما جدا شد. معروف و مشهور است كه به همين مناسب بود كه پيروان او «معتزله‏» ناميده شدند. ولى بعضى ديگر معتقدند كه علت اين نامگذارى چيز ديگر است: كلمه معتزله ابتداء به گروهى گفته شده كه در جريان جنگ جمل و صفين روش بى‏طرفى كناره‏گيرى را انتخاب كردند، مانند سعد بن ابى وقاص و زيد بن ثابت و عبدالله بن عمر. بعدها كه مساله كفر و ايمان فاسق وسيله خرواج طرح شد و مسلمين دو دسته شدند، گروهى راه سومى انتخاب كردند و آن كناره‏گيرى و بى‏طرفى بود. يعنى همان روشى كه امثال سعد بن ابى وقاص در سياست و مسائل حاد اجتماعى زمان خود پيش گرفتند، اينها در يك مساله فكرى پيش گرفتند. از اينرو به اينها نيز «معتزله‏» گفته شد يعنى «بى طرفها» و بعد اين نام براىاينها باقى ماند.

واصل در سال 80 هجرى متولد متولد شده و در سال 131 هجرى درگذشته است. بحثهاى او محدود بوده به مساله نفى صفات، اختيار، منزلة بين المنزلتين، وعد و وعيد، و اظهار نظردرباره بعضى از اختلافات صحابه.

پس از واصل نوبت به عمرو بن عبيد رسيد عمرو برادر زن واصل است و نظريات واصل راتوسعه داد و تكميل كرد پس از عمرو ابوالهذيل علاف و ابراهيم نظام ظهور كردند.

ابوالهزيل و نظام هر دو از شخصيتهاى بارز معتزله به شمار مى‏آيند. كلام، وسيله اين دو نفر رنگ فلسفى گرفت. ابوالهذيل كتب فلاسفه را مطاله مى‏كرد و بر آنها رد مى‏نوشت. نظام نظريات خاصى در طبيعيات آورد، و هم او بود كه نظريه ذره‏اى بودن جسم را ابراز داشت. ابوالهذيل و نظام هر دو در قرن سوم هجرى درگذشته‏اند. به احتمال قوى، ابوالهذيل در سال235 و نظام در سال 231 درگذشته است.

جاحظ، اديب و نويسنده معروف، صاحب كتاب «البيان و التبين‏» كه در قرن سوم هجرىمى‏زيسته است‏يكى ديگر از شخصيتهاى بارز معتزله است.

معتزله در دوره بنى اميه با دستگاه حكومت روابط خوبى نداشتند، در اوايل بنى العباس حالت بى طرفى به خود گرفتند ولى در عصر مامون كه خود اهل فضل علم و ادب بود مورد توجه واقع شدند مامون و پس ار او معتصم، واثق از معتزله سخت‏حمايت كردند و اين سهخليفه خودرا معتزلى مى‏خواندند.

در همين زمان بود كه بحث داغى بالا گرفت كه دامنه‏اش در تمام اقطار كشور عظيم آنروز اسلامى گسترش يافت و آن اينكه آيا كلام خدا از صفات فعل است‏يا از صفات ذات؟ . آيا كلام خدا حادث است و يا مانند علم خدا و قدرت و حيات او قديم است؟ معتزله معتقد بودند كه كلام خدا مخلوق است پس قرآن مخلوق و حادث است و اعتقاد به قديم بودن قرآن كفر است. مخالفين معتزله برعكس معتقد بودند كه قرآن قديم است و غير مخلوق مامون به حمايت از معتزله بخشنامه‏اى صادر كرد كه هر كس معتقد به قدم قرآن باشد تاديب شود افراد زيادىبه زندان افتادند و شكنجه ديدند.

معتصم و واثق نيز روش مامون را دنبال كردند و از آن جمله كسانى كه در اين راه به زندان افتادند احمد بن حنبل معروف بود. تا نوبت به متوكل رسيد. متوكل بر ضد معتزله گرايش پيدا كرد و اكثريت مردم با معتزله مخالف بودند. معتزله و طرفدارانشان منكوب بلكه قلع و قمع شدند. خونها در اين فتنه ريخته شد و خانمانها بر باد رفت. مسلمين اين دوره را دوره«محنت‏» ناميدند.

معتزله پس از اين جريان كمر راست نكردند ميدان براى هميشه به دست محالفينشان كه «اهل السنة‏» و «اهل الحديث‏» خوانده مى‏شدند افتاد. در عين حال برخى شخصيتهاى بارز در دوره‏هاى ضعف آنها ظهور كرده‏اند از قبيل ابوالقاسم بلخى معروف به كعبى متوفا در 217 و ابو على جبائى متوفا در 303 و ابوهاشم جبائى پسر ابو على جبائى و قاضى عبد الجبار معتزلى متوفا در 415 و ابوالحسن خياط و صاحب بن عباد و زمخشرى متوفا در 583 و ابوجعفر اسكافى.

پى‏نوشتها

1- در كتاب «انسان و سرنوشت‏» به تفصيل در اين موضوع بحث كرده‏ايم.

2- رجوع شود به كتاب «انسان و سرنوشت‏».