مسأله 514ـ واجب است بعد از طواف واجب، دو ركعت نماز بخواند، و احتياط واجب آن است كه اين نماز را پشت مقام ابراهيم بجا آورد، ولى لازم نيست متّصل به آن باشد; بلكه همين اندازه كه بگويند پشت مقام ابراهيم بجا آورده كافى است.

مسأله 515ـ محلّ نماز طواف واجب ـ چنانكه گفتيم ـ پشت مقام ابراهيم است، ولى اگر فشار جمعيّت زياد باشد، مى تواند در يكى از دو طرف مقام ابراهيم، يا عقب تر از مقام، نماز بخواند، به خصوص در مواقعى كه جمعيّت طواف كننده به قدرى زياد است كه صفوف طواف كنندگان به پشت مقام ابراهيم مى رسد، و خواندن

[ 181 ]

نماز در آنجا مشكل مى شود، در اين حال نبايد اصرار بر خواندن نماز در نزديكى مقام ابراهيم داشت، بلكه بايد در جايى كه اين مشكل وجود ندارد خوانده شود، و كارهايى كه بعضى از عوام انجام مى دهند، مانند اين كه گروهى دست به دست هم مى دهند، و حريمى براى نمازگزاران مورد نظر درست مى كنند، هيچ ضرورتى ندارد و اگر براى طواف كنندگان، يا ساير نماز گزاران ايجاد مزاحمت كند، خالى از اشكال نيست بلكه بايد عقب تر بروند تا جايى كه مزاحم طواف كنندگان نباشد.

سؤال 516ـ اين كه فرموده ايد: «واجب آن است كه نماز طواف را پشت مقام بجا آورند» پشت مقام تا چه اندازه است، آيا مى توان حدّ معيّنى براى آن فرض كرد؟

جواب: اين امر عرفى است; يعنى مردم بگويند نماز او پشت مقام است.

سؤال 517ـ شخصى با اعتقاد به اين كه حجر اسماعيل مقام ابراهيم است، نمازش را در آنجا بجا آورده است. وظيفه اش چيست؟ اگر بعد از تقصير متوجّه شود، آيا اعمال بعد از نماز هم بايد اعاده گردد؟

جواب: بايد نمازش را در پشت مقام ابراهيم اعاده كند،

[ 182 ]

و اعاده اعمال بعد لازم نيست.

سؤال 518ـ آيا نماز در پشت مقام ابراهيم حكم تكليفى است، يا وضعى؟ به عبارت ديگر، اگر كسى (مثلا) نمازش را نزديك ديوار زمزم بخواند، آيا نمازش باطل است، يا فقط معصيت كرده، ولى نماز صحيح است؟

جواب: خواندن نماز طواف واجب پشت مقام ابراهيم جزء شرايط است، و جنبه حكم وضعى دارد، ولى اگر بر اثر ازدحام نتواند نماز را پشت مقام بخواند، تا جايى كه مزاحمتى براى طواف كنندگان نداشته باشد عقب تر مى رود.

سؤال 519ـ هرگاه فردى به خاطر ازدحام يا نزديك شدن وقت نمازهاى واجب نتواند نماز طواف را پشت مقام بخواند، آيا بايد صبر كند تا خلوت شود، يا مى تواند فوراً نمازش را در جايى كه مقدور است بخواند، ولو در ساعت هاى بعد، در جاى نزديكتر مى تواند اعاده نمايد؟

جواب: مى تواند در جايى كه مقدور است بخواند، و صبر كردن براى نزديكتر خواندن لازم نيست.

[ 183 ]

سؤال 520ـ اگر كسى نماز طواف را در مكانى غير از مقام ابراهيم بخواند، و با اعتقاد به صحّت آن، بقيّه اعمال را انجام دهد، وظيفه او چيست؟

جواب: فقط بايد نماز را اعاده كند.

سؤال 521ـ در يكى از روزنامه هاى عربستان مقاله اى تحت عنوان: «آيا جابجايى مقام ابراهيم مناسب است؟» به چاپ رسيده، و مطالبى در مورد لزوم اين كار به منظور رفع مانع براى طواف كنندگان مطرح شده است. لطفاً بفرمائيد:

الف) چنين اقدامى از نظر شرعى چه حكمى دارد؟

جواب: جابجايى مقام ابراهيم ضررى به امر طواف نمى زند; زيرا جايز است طواف در دو طرف مقام ابراهيم انجام شود; امّا از آنجا كه مقام ابراهيم معيارى براى محلّ نماز «طواف واجب» است، و اين تغيير سبب مى شود كه معيار مزبور به هم بخورد، تغيير آن شرعاً مجاز نيست.

ب) در صورت عملى شدن اين طرح، تكليف حجّاج در مورد طواف و نماز طواف چيست؟

جواب: همان طور كه گذشت براى طواف مشكلى

[ 184 ]

ايجاد نمى شود; زيرا طواف در پشت مقام نيز جايز است; امّا اگر خدايى نكرده آنها اقدام به چنين كار خلافى كنند، زائران بايد محلِّ تقريبىِ فعلىِ آن را براى نماز «طواف واجب» در نظر بگيرند، و طبق آن عمل كنند.

سؤال 522ـ گاه انسان مى داند كه اگر نماز طواف را شروع كند، طواف كنندگان او را حركت داده، جا بجا مى كنند; ولى در عين حال نماز را شروع مى كند. اگر اين نماز را تمام كند صحيح است؟

جواب: اگر به اميد اين كه بتواند آن را كامل كند انجام داده، و او را جا به جا نكردند، نماز او صحيح است، و اگر كمى جا به جا كنند، به طورى كه صورت نماز به هم نخورد، و در حال جا به جايى سكوت كند، آن نيز مانعى ندارد.

سؤال 523ـ شخصى مشغول نماز طواف بود كه طواف كنندگان او را حركت دادند. پس از استقرار ذكرى را كه در حال حركت خوانده بود تكرار كرد، ولى دوباره او را حركت دادند، او نيز ذكر را تكرار كرد. آيا نمازش صحيح است؟

جواب: اگر طورى حركت داده اند كه استقرار او از بين

[ 185 ]

رفته، تكرار ذكر مانعى ندارد; در غير اين صورت، تنها به قصد احتياط تكرار كند، به شرط آن كه از روى وسواس نباشد.

سؤال 524ـ هنگامى كه قسمتى از زمين مسجد الحرام نجس مى شود، كاركنان آنجا اقدام به تطهير آن به روش غير صحيح مى كنند. آيا نماز خواندن بر روى آن قسمت از زمين، كه به روش فوق تطهير شده و هنوز مرطوب است، جايز است؟

جواب: احتياط آن است كه در مكان ديگرى نماز بخواند; ولى اگر يقين به نادرستى روش آنها ندارد اشكالى ندارد، و جستجو در اين امور لازم نيست.

سؤال 525ـ آيا در نماز طواف رعايت تقدّم و تأخّر بين مرد و زن لازم است؟

جواب : لازم نيست ولى اگر به سهولت بتوان اين مطلب را رعايت كرد، احتياط رعايت آن است.

سؤال 526ـ در موقع نماز طواف امكان ندارد كه مردان و زنان طورى بايستند كه محاذى هم نباشند، يا زنان جلوتر از مردان مشغول نماز نشوند. در اين صورت نماز چه حكمى دارد؟

[ 186 ]

جواب: در اين شرايط اشكالى ندارد.

سؤال 527ـ آيا طواف عمره مفرده مستحب، حكم طواف واجب را دارد، كه بايد نماز آن پشت مقام ابراهيم باشد يا حكم طواف مستحبّى را دارد كه مى توان در هر جاى مسجدالحرام آن را خواند؟

جواب: حكم طواف واجب را دارد و بايد نماز آن پشت مقام ابراهيم باشد، البته به مقدارى كه ميسّر است.

مسأله 528ـ نماز طواف را مى توان بلند يا آهسته خواند، و اذان و اقامه ندارد، و در چيزهاى ديگر شبيه نماز صبح است; ولى بنابر احتياط واجب، جماعت در نماز طواف مشروع نيست.

مسأله 529ـ در نماز طواف هر سوره اى، جز سوره هاى سجده را مى توان خواند; ولى مستحبّ است در ركعت اوّل پس از حمد سوره «توحيد» و در ركعت دوم سوره «كافرون» را بخواند.

سؤال 530ـ اگر خانمى اذكار نماز طواف را به قدرى بلند بخواند كه نامحرم بشنود، چه حكمى دارد؟

جواب: مانعى ندارد، ولى بهتر است آهسته تر بخواند.

[ 187 ]

سؤال 531ـ آيا روحانى كاروان، كه نماز طوافش را به صورت فرادى خوانده، مى تواند همان نماز را مانند نمازهاى يوميّه، به نيّت جماعت براى افراد كاروان امامت كند؟

جواب: بنابر احتياط واجب نماز طواف را نمى توان با جماعت خواند.

مسأله 532ـ بر هر مكلّفى واجب است قرائت نماز خود را ياد بگيرد; يعنى حمد و سوره و ساير ذكرهاى نماز را به طور صحيح بخواند; ولى اگر به علّت بيسوادى، يا علل ديگر، بعد از تلاش لازم نتوانست قرائت را به طور كامل بخواند، همان مقدار كه مى تواند كافى است، و اگر مى تواند ياد بگيرد، امّا كوتاهى كند، معصيت نموده است، ولى اگر وقت تنگ باشد، و فرصت براى ياد گرفتن نباشد، بايد به همان مقدار كه توانايى دارد نمازها و از جمله نماز طواف را بخواند، و نايب گرفتن لازم نيست.

مسأله 533ـ اگر كسى نمى داند كه قرائت نمازش درست نيست، و در نادانى خود معذور باشد، نمازش صحيح است، و اعاده ندارد;

[ 188 ]

امّا اگر مقصّر بوده، لازم است پس از درست كردن قرائت، نمازش را اعاده كند; وگرنه معصيت كرده است.

مسأله 534ـ همه نمازها را بايد با قرائت صحيح انجام داد. زائران خانه خدا بايد از فرصت استفاده كنند، و به هنگام اراده اين سفر بزرگ روحانى، قرائت نماز خود را براى اهل علم بخوانند، و اگر ايرادى دارد برطرف نمايند، تا اعمال آنها از هر نظر خالى از اشكال باشد.

مسأله 535ـ براى صحيح بودن قرائت، دقّتهاى علماى تجويد شرط نيست; همين اندازه كه در عرف عرب بگويند كلمات را صحيح ادا مى كند كافى است.

سؤال 536ـ شخصى كه نمازش غلطهاى فراوانى دارد، و به احرام عمره مفرده محرم شده، و وارد مكّه مى شود، و (مثلا) هفت روز در مكّه توقّف مى كند. آيا واجب است تا آخر وقت در احرام بماند و نمازش را اصلاح نمايد، سپس شروع به طواف و نماز كند، يا وظيفه ديگرى دارد؟

جواب: لازم است صبر كند، و نمازش را به مقدارى كه مى تواند اصلاح كند.

[ 189 ]

سؤال 537ـ هرگاه شخصى مطمئن بوده كه قرائت و اذكار نمازش را به طور صحيح انجام مى داده، و نماز طواف را بر همان اساس خوانده است، اكنون معلوم شده كه اشتباهاتى در قرائت نماز دارد. چه بايد بكند؟

جواب: اگر احتمال غلط بودن آن را نمى داده، نمازش صحيح بوده است، ولى براى نمازهاى روزانه آينده اشتباهاتش را اصلاح كند.

مسأله 538ـ هرگاه كسى از روى عمد نماز طواف را ترك كند، بايد برگردد و بجا آورد، ولى اگر به موقع بجا نياورد، عمره او باطل نيست; بلكه فقط گناه كرده و بايد آن را جبران كند.

مسأله 539ـ اگر شخصى نماز طواف را بجا نياورد و بميرد، بر پسر بزرگ او واجب است كه قضاى آن را بجا آورد; و اگر شخص ديگرى نيز بجا آورد كفايت مى كند.

مسأله 540ـ هرگاه شخصى از روى سهو، يا جهل و ندانستن مسأله، نماز طواف واجب را ترك كند، در صورت امكان بايد برگردد

[ 190 ]

و نماز را پشت مقام بجا آورد، و اگر برگشتن براى او مشقّت دارد، هر جا كه هست نماز را بجا آورد; حتّى اگر در وطن خود باشد.

مسأله 541ـ هرگاه نماز طواف را فراموش كند، و در حال سعى يادش بيايد، سعى را رها مى كند، و برمى گردد نماز طواف را بجا مى آورد، سپس سعى را از همان جا كه رها كرده ادامه مى دهد.

مسأله 542ـ هرگاه نماز طواف را فراموش كند، و اعمال پس از نماز را بجا آورد، و پس از توجّه نماز طواف را انجام دهد، اعاده اعمال پس از نماز براى او لازم نيست; هر چند احتياط مستحب در اعاده آن اعمال است.

مسأله 543ـ احتياط واجب آن است كه نماز طواف را بلافاصله بعد از طواف بجا آورد; مگر اين كه يادش برود، كه حكم آن گفته شد.

مسأله 544ـ نماز طواف را در همه اوقات مى توان خواند، مگر اين كه با وقت نماز واجب مزاحمت كند، به گونه اى كه خواندن نماز طواف در آن وقت باعث از دست رفتن نماز واجب شود، كه در اين

[ 191 ]

صورت بايد نماز روزانه را مقدّم داشت.

مسأله 545ـ هرگاه به واسطه مانعى ـ مثل باطل شدن وضو، يا نجس شدن لباس و بدن، يا ازدحام جمعيّت براى نماز جماعت روزانه، و مانند آن ـ نتواند نماز طواف را بلافاصله پس از طواف بجا آورد، بعد از رفع مانع بجا مى آورد، و طواف و نمازش صحيح است.

مسأله 546ـ در احكامى كه ذكر شد، جاهل به مسأله در حكم كسى است كه فراموش كرده است.

مسأله 547ـ اگر مُحرم نماز طواف را قبل از طواف خوانده، بايد پس از انجام طواف آن را اعاده كند.

سؤال 548ـ آيا جايز است در ميان طواف و نماز طواف، نماز مستحبّى يا عبادت مستحبّى ديگرى بجا آورد؟

جواب: احتياط در ترك آن، و اقدام به انجام نماز طواف است.

سؤال 549ـ آيا فاصله انداختن بين طواف و نماز آن، به مقدار دو ركعت نماز اشكال دارد، و اصولا چه مقدار فاصله ضرر دارد؟

جواب: اين مقدار اشكال ندارد، و ميزان مبادرت عرفيّه

[ 192 ]

است، و در صورت تأخير نماز، اعاده طواف لازم نيست.

سؤال 550ـ در مناسك فرموده ايد بايد نماز طواف را پس از طواف بدون فاصله بجا آورد; آيا فوريت نماز بعد از طواف، وضعى است يا تكليفى و اگر شخص به فاصله مثلا يك ساعت بعد از طواف نماز را بخواند، چه حكمى دارد؟

جواب: ظاهراً حكم وضعى است و اگر عمداً فاصله زيادى بيندازد، احتياط آن است كه طواف را اعاده كند و بعد از آن نماز طواف را بجا آورد.

مسأله 551ـ شك در ركعات نماز طواف موجب بطلان نماز است، و بايد اعاده كند، و احتياط واجب در ظنّ به ركعات اتمام، سپس اعاده است، و در ظنّ در افعال نماز، بايد نمازگزار احتياط كند، و در ساير احكام، نماز طواف همانند نماز يوميّه است.

سؤال 552ـ خانمى براى عمره مفرده محرم شد و پس از ورود به مكّه و انجام طواف و قبل از بجاآوردن نماز طواف حائض

[ 193 ]

گرديده است، وظيفه اش چيست؟

جواب: اگر وقت دارد، صبر كند تا پاك شود و نماز طواف را بخواند و پس از آن بقيه اعمال را بجا آورد و چنانچه وقت تنگ است، كسى در نماز از او نيابت مى كند، سپس سعى و تقصير را انجام داده و براى طواف و نماز طواف نساء نيز نايب مى گيرد.

سؤال 553ـ آيا محمول نجس (همراه داشتن دستمال نجس، و امثال آن) در طواف و نماز طواف جايز است؟

جواب: پوشيدن لباسهايى كه به تنهايى ستر عورت نمى كند، در طواف و نماز طواف اشكالى ندارد; همچنين محمول نجس و متنجّس.

سؤال 554ـ وضوى شخصى پس از طواف باطل مى شود، ولى بر اثر خجالت وضو نمى گيرد، و به همان شكل نماز طوافش را به جا آورده، و به دنبال آن سعى و تقصير نموده، و از احرام خارج مى شود. وظيفه او چيست؟

جواب: بايد نماز و سعى و تقصير را اعاده كند.

[ 194 ]

سؤال 555ـ گاه در پشت مقام ابراهيم ازدحام زياد است، و چون زن و مرد در كنار هم هستند احياناً مورد فشار ازدحام قرار مى گيرند. در صورتى كه خوف فسادى نرود، آيا به نماز طواف ضررى مى زند؟

جواب: در فرض سؤال براى نماز ضرر ندارد.

[ 195 ]

[ 196 ]

مسأله 556ـ يكى از مستحبّات بسيار مؤكّد براى كسانى كه در مكّه هستند طواف خانه خداست، كه مانند طواف واجب هفت دور است، و بعد از آن دو ركعت نماز طواف خوانده مى شود; ولى سعى صفا و مروه ندارد، و اين از افضل عبادات در مسجدالحرام است. در حديثى، امام صادق(عليه السلام)فرموده اند: «در اطراف كعبه صد و بيست رحمت الهى وجود دارد. نيمى از آن مخصوص طواف كنندگان، و چهل قسمت از آن مربوط به نمازگزاران، و بيست قسمت ديگر، از آنِ نگاه كنندگان به كعبه است».(1)

مسأله 557ـ انسان مى تواند به نيّت خود، يا به نيّت دوستانى كه در مكّه نيستند، اعمّ از اموات و غير اموات، اين طواف را به جا

1 . وسائل الشيعه، جلد 9، صفحه 398.

[ 197 ]

آورد.

مسأله 558ـ طوافهاى مستحب، بر عمره هاى متعدّد در يك ماه كه به قصد رجا بجا مى آورند، ترجيح دارد.

مسأله 559ـ طواف مستحب مانند طواف واجب است; ولى در موارد زير تفاوت دارد:

1ـ در طواف مستحب وضو شرط نيست; هر چند افضل آن است كه با وضو باشد، ولى براى نماز طواف بايد وضو بگيرد.

2ـ نماز طواف مستحب را در هر جايى از مسجد الحرام مى توان به جا آورد، و لازم نيست پشت مقام ابراهيم باشد; حتّى در حال اختيار.

3ـ موالات در طواف مستحب لازم نيست، و مى تواند ميان شوطهاى آن جدايى بيندازد.

4ـ قطع طواف نافله بدون عذر و ضرورت جايز است; اگر چه نخواهد بقيّه اشواط را بجا آورد; امّا طواف واجب، بنابر احتياط واجب، نبايد در غير موارد ضرورت قطع شود.

5ـ شك در نقصان دورهاى طواف مستحب اشكالى ندارد، و بنا را بر كمتر مى گذارد.

6ـ «قِران» در طواف واجب جايز نيست;يعنى دو طواف را

[ 198 ]

پشت سر هم بدون نماز نمى توان انجام داد، ولى در طواف مستحب جايز و مكروه است.

7ـ قطع طواف مستحب در غير موارد ضرورت نيز جايز است، و بعداً از هر كجا قطع كرده بقّيه را به جا مى آورد، و احتياج به گذشتن از دور چهارم نيست.

مسأله 560ـ بهتر است در مواقعى كه گروه زيادى مشغول انجام طواف واجب هستند، و ازدحام شديد است، از طواف مستحب خوددارى شود. تا محلّ طواف در اختيار كسانى كه طواف واجب مى كنند قرار گيرد.

مسأله 561ـ طواف مستحب وقت و تعداد معيّنى ندارد، و در هر موقع از شب يا روز مى توان انجام داد. ولى هر طواف بايد هفت دورباشد.

مسأله 562ـ طواف مستحب لباس احرام نمى خواهد، و سخن گفتن در آن (مانند طواف واجب)، جايز است. هر چند بهتر است كه مشغول ذكر خدا باشد، يا دعا بخواند.

مسأله 563ـ بلند خواندن دعاها در طواف مستحب و واجب، به طورى كه مزاحمت براى ديگران فراهم شود، كار درستى نيست.

[ 199 ]

سؤال 564ـ هرگاه زنان در طوافهاى مستحبى بدانند كه چشم آنها به بدن مردان مى افتد، و امكان دارد در بين فشار مردان هم قرار گيرند، طوافشان چه حكمى دارد؟

جواب: اگر عمداً و از روى اختيار نگاه نكنند اشكال ندارد; ولى بهتر است در ازدحام مراعات كنند.

سؤال 565ـ آيا در طوافهاى مستحبّى هم ختنه شرط است؟

جواب: آرى، شرط است.

سؤال 566ـ آيا مى توان فقط طواف مستحبى انجام داد و نماز آن را نخواند؟

جواب: احتياط آن است كه نماز آن هم خوانده شود.

سؤال 567ـ آيا مى توان هر دور از دورهاى هفت گانه طواف مستحب را به نيّت يكى از مؤمنين به جا آورد، يا بايد مجموع هفت شوط را براى يكى نفر انجام داد؟

جواب: نيابت در يك شوط صحيح نيست، ولى مى تواند مجموع را به نيّت چند نفر انجام دهد; و ثواب هر شوط را به يك نفر اهدا كند.

[ 200 ]