1- ذيل خطبه 215
2- امام على عليه السّلام در خطبه شقشقية ((خطبه 3)) علت پذيرش حكومت و بيعت مردمرا بيان فرموده اند.
3- شهيد مطهرى در كتاب سيرى در نهج البلاغه مشكلات و انحرافات آن زمان را بهطور جامع بيان كرده اند.
4- اين گروه بنام ((ناكثين )) يعنى پيمان شكنان معروفند.
5- اين گروه به ((قاسطين )) يا ستمگران و متجاوزان از خط حق معروف شده اند.
6- نحل : 91.
7- نمونه بارز پرخاشگرى و بى ادبى اين مرد در زمانرسول گرامى اسلام گوياى اين مطلب است . پيامبر گرامى اسلام در هنگام تقسيم غنائم((حنين )) بنابر مصالحى به عده اى از تازه مسلمانان سهم بيشترى داد كه در اين موقعحرقوص بن زهير اعتراض كرده و رو به پيامبرصلّى اللّه عليه و آله رد و بلند گفت :عدالت كن !، كه اين بى ادبى او پيامبر را ناراحت نمود. از اين رو عمر پيشنهاد كرد تاگردن او را بزند ولى پيامبرصلّى اللّه عليه و آله نپذيرفت . و سپس از آينده خطرناكاو گزارش داد و فرمود: او را رها كنيد كه پيروانى خواهد داشت ، در امر دين بيش از حدكنجكاو خواهند شد و همچون پرتاب تير از كمان از دين بيرون خواهند رفت . سيره ابنهشام ج 2 ص 497 - تاريخ طبرى ج 3 ص 386 - فروغ ولايت ص 688 و 689.
8- تاريخ سياسى اسلام ص 308.
9- فروغ ولايت ص 691
10- انساب الاشراف ج 2 ص 364.
11- الامامة و السياسه ج 1 ص 143.
12- ماجراى عبداللّه و همسرش در ص ذكرشده است .
13- انساب الاشرف ج 2 ص 374.
14- سعد بن ابى وقاص در زمان خليفهاول فرمانده عراق بود، و در زمان خليفه سوم به مدتيكسال حكمرانى كوفه را به عهده داشت ، فرزند او عمربن سعد در كربلاء از كسانىبود كه در شهادت امام حسين عليه السّلام و يارانش شركت داشت ، سعد در باطن از دشمنانامام على عليه السّلام بشمار مى رفت و به مقامات معنوى او حسد مى ورزيد و او از كسانىبود كه بعد از كشتن عثمان ، زمانى كه همه مردم با امام عليه السّلام بيعت كردند، با اومخالفت كرد.(فروغ ولايت 675)
15- اشاره به واقعه جنگ نهروان دارد كه در آن پدر و برادران او به دست على عليهالسّلام به قتل رسيدند.
16- قطام دختر علقمه بن شجنه عدى از قبيله تيم الرباب بود پدر اواهل يمن بود و در جنگ صفين به كوفه آمد و در آنجا اقامت كرد. پس از ماجراى حكميت وانحراف عقيده او در جنگ نهروان به همراه فرزند خود رو در روى امام على عليه السّلامقرار گرفت و كشته شد قطام دختر زيبا و خوشهيكل آن عصر به شمار مى رفت و پس از كشته شدن پدر و برادرش جزء دشمنان سرسختامام عليه السّلام گرديد او به همراه طرفداران حزب قائم كه به رهبرى عبدالله بن وهبراسبى بود جنگ با على را جهاد و خون آن حضرت را مباح مى دانستند. كتاب - زينب بانوىقهرمان كربلا. ص 72 - تاريخ خميس ص 281 - خوارج ص 102.
17- وادى السّباع منطقه است بين بصره و مكه ، كه بين آن و بصره پنجميل فاصله است . (هر ميل هزار گام است ) - معجم البلدان ، ج 5، ص 343.
18- اين شب به ((ليلة المبيت )) معروف است .
19- نهج البلاغه ،نامه 51/4.
20- بُسر بن ارطاة يك از سنگدلترين و خشن ترين فرماندهان معاويه بود كهبراى تجاوز و هتاكى به شهرهاى مدينه ، مكه ، طائف ، يمن ، نجران ، اءرحب ، صناء اعزامشده بود و ماءمور بود كه هر چه از شيعيان على عليه السّلام را ببيند به طور فجيعىبه قتل برساند او هم در نهايت قساوت حدود سى هزار از شيعيان امام عليه السّلام را بهشهادت رساند و حتى به كودكان و پيران هم رحم نكرد، بعد از اين همه جنايات بُسر بنارطاة حضرت درباره او فرمود: ((خدايا او را نميران تاعقل او را از او بگيرى . ))سپس نقل مى كنند كه پس از اين نفرين طولى نكشيد كهعقل بُسر زايل شد و پيوسته مى گفت : شمشيرى بدهيد تا با آن مردم را بكشم . شمشيرچوبى به او دادند و با آن آنقدر به اين طرف و آنطرف مى زد تا غش مى كرد و به همينحال بود تا مُرد. (1 الغاراب جلد 2 ص 628591. 2 تاريخ طبرى جلد 3 ص106108. 3 تاريخ يعقوبى جلد 1 ص 189186. 4 زندگانى اميرالمؤ منين ص694702. 5 تاريخ سياسى اسلام ص 332. 6 فروغ ولايت ص 746.
21- ابن قتيبه در ((الامامة و السياسة )) مى نويسد:
عبدالله بن خبّاب فرزند صحابى پيامبرصلّى اللّه عليه و آله بود.قبل از جنگ نهروان او به اتفاق همسرش در مسيرى حركت مى كرد و در بين راه با گروهىاز خوارج روبرو مى شوند، آنها گفتند: تو كيستى ؟ عبدالله گفت : بنده مؤ من به خدا.گفتند: نظرت درباره على چيست ؟ عبدالله گفت : او اميرالمؤ منان و نخستين مؤ من به خدا ورسول اوست . گفتند: اسم تو چيست ؟ گفت : عبدالله بن خبّاب الاّرت . وقتى فهميدند اوفرزند صحابى پيامبر است گفتند: حديثى را كه از پدرت و او از پيامبرصلّى اللّهعليه و آله شنيده است براى ما نقل كن . عبدالله گفت : پدرمنقل كرد كه پيامبرصلّى اللّه عليه و آله فرمود: ((پس از من فتنه اى رخ مى دهد كه قلبمؤ من در آن مى ميرد، شب را با ايمان مى خوابد و روز را كافر مى شود)). گفتند: باشنيدن اين حديث ، به خدا سوگند تورا به گونه اى مى كشتيم كه تا كنون كسى راچنان نكشته ايم . آنگاه دست و پاى او را بستند و همراه زن باردارش به زير نخلىكشاندند. در اين هنگام خوكى را كه متعلق به يكى از مسيحيان بود و از آنجا عبور مى كردبا تير يكى از خوارج از پاى درمى آمد. آنگاه همه خوارج به او اعتراض ‍ كردند كه اينعمل فساد در زمين است و بايد از صاحب آن رضايت طلبيد. پس از آن عبدالله را در كنار نهرآوردند و مثل گوسفند سربريدند و به اين هم اكتفا نكردند و همسر او را نيز بهقتل رساند، و شكم او را دريدند. باز به اين هم اكتفا نكردند و سه زن ديگر را كه يكىاز آنان بنام صحابيه پيامبرصلّى اللّه عليه و آله امّ سنان بود را نيز كشتند.
الامايه و السياسه ص 136 فروغ ولايت ص 724. تاريخ سياسى اسلام ج 2 ص 311.
22- محمدبن ابى بكر از فرزندان ابوبكر بود و در دامن على 7 پرورش يافتهبود به طورى كه امام بارها مى فرمود: محمد فرزند من است از صُلب ابوبكر، درجنگهاى مختلف همراه با امام بود و امام 7 هم بعد از قيس بن سعد او را به حكومت مصرمنصوب كرد، عمر و عاص از جانب معاوبه براى جنگ با محمدبن ابى بكر عازم مصر شد وجنگى كه بين آن دو درگرفت بعضى از ياران محمدبن ابى بكر به شهادت رسيدند وبرخى هم از اطراف او كنارگيرى كردند، ناچارا او به خرابه هاى مصر پناه برد، عمروعاص ، معاوية بن حديج كه يكى از دشمنان سرسخت امام 7 بود به دنبالش روانه كرد واو را در خرابه هاى مصر در حالى كه سخت تشنه بود پيدا كرد، محمد از او درخواست آبكرد ولى او گفت : شما عثمان را تشنه كشتيد و من هم تو را تشنه خواهم كشت ، در اين وقتمعاوبه بن حديج او را پيش برد، و گردنش را زد و سپس بدنش را در شكم الاغى گذاشتو در آتش سوزاند. 1- الغارات جلد 1 ص 276 - 289. 2- تاريخ سياسى اسلام ج 2 ص325. 3- زندگانى اميرالمؤ منين 7 ص 675.
23- فرهنگ برهان : فسطاط در لغت رومى بمعنى ((سراپرده )) - فرهنگ منتهى الارب: فسطاط بمعنى خيمه و خرگاه بزرگ و گروه انبوه است . فسطاط شهرى است در مصر ودر مشرق رود نيل قرار دارد. كه بعدها صلاح الدين ايوبى دستور داد حصارى بر گردشهر قاهره كشيده و فسطاط را هم داخل آن كنند. فسطاط تاسال هجدهم هجرت بيابانى بيش نبوده است اما پس از اينكه عمروعاص بدستور عمربنخطاب به طرف مصر لشگر كشيد پس از استقرار مسلمانان و پيروزى در مصر، شهرفسطاط را كه لشكرگاه آنان بود به مركز حكومتتبديل كردند و اين انتخاب از لحاظ نظامى و سياسى انتخاب جالبى بود، پس از آن اينشهر به محلى آباد و زيبا تبديل شد. تاريختحليل اسلام جلد 2 ص 107 و 108 - فتوح مصر و اخبارها ص 129. تاريخ التمدنالاسلامى - جلد 3 ص 40.
24- ميل واحد مسافت كه برابر با هزار گام است . در روم قديم برابر با 162يادر انگليسى يا 1482 متر فرانسوى بود. علاوه بر آنميل مساوى است با چهار ذراع يا 13 فرهنگ . فرهنگ فارسى معين ، ج 4
25- مُقَطَّم نام كوهى است مشرف بر شهر قاهره . المنجد في الا علام
26- طبق نقل مسعودى ، قطام دختر عموى ابن ملجم بود. فروغ ولايت بهنقل ازمروّج الذّهب ، ج 2، ص ‍ 423.
27- اين در معروف به ((باب اللّه )) يا ((باب السده )) است .
28- سال چهلم هجرت .
29- اين جمله بارها از آن حضرت شنيده مى شد كه مى فرمود: ((سلونىقبل اَن تفقدنى )) هر چه مى خواهيد قبل از اين كه از ميان شما بروم از من بپرسيد. اماهزاران افسوس به جاى اين كه سؤ الات اساسى و مهم را از آن حضرت بپرسند باپرسشهاى ساده و بعضا بى محتوى از اين موهبت الهى مى گذشتند.
30- طبق نقل اكثر روايات شيعه و برخى از مورّخيناهل سنّت ، امام على عليه السّلام در آن شب (شب نوزدهم يا هفدهم ) مهمان دفترش ام كلثومبودند. تجلى امامت ص 741.
31- درباره ، محل شهادت امام عليه السّلام نظرات متفاوتى وجود دارد كه مهمترين آنهاعبارتند از:
الف - روايات متعددى كه حكايت از آن دارد امام على عليه السّلام درمدخل ورودى مسجد مورد حمله ابن ملجم واقع گرديد - تاريخ سياسى اسلام ص 334 بهنقل از: مقتل الامام عليه السّلام 36
ب - در مقابل اين نظر، روايات و نظرات فراوانى وجود دارد كهمحل حمله به آن حضرت را داخل مسجد و در هنگام نماز مى دانند.مقتل الامام ص 30 - كنزالعمال ج 15 ص 170 - الامالى في آثار الصحابه ص ‍ 103.
32- وقتى عبدالرحمن بن ملجم آن ضربت را بر فرق مبارك امام على عليه السّلام زدامام عليه السّلام ر محراب نماز افتاد و از خاكهاى محراب برمى داشت و بر جاى زخمشمشير مى گذاشت آياتى از قرآن را تلاوت مى كرد. در اين وقت بود كه درهاى مسجد بههم خورد و لرزه اى زمين را فراگرفت و جبرئيل با صداى رسائى در ميان زمين و آسمانفرياد زد ((به خدا قسم پايه هاى هدايت فرو ريخت ، ستاره هاى آسمان تيره شد... بهخدا ريسمان محكم حق گُسست ، عموزاده محمد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله و وصىبرگزيده او كشته شد، على مرتضى كشته شد...)))
البته قابل ذكر است كه شمشير ابن ملجم در جايى از سر امام عليه السّلام فرو آمده بودكه قبلاً به دست عمروبن عبدود زخمى شده بود.
33- بنابر روايتى گفته شده است كه ((قشم بن عباس )) پيش تاخت و او رابغل گرفت و به زمين كوبيد.
34- بريدن گوش يا بينى يا لب كسى را مثله كردن گويند ((فرهنگ عميد)).
35- نهج البلاغه نامه 47.
36- ابوالفرج در مقاتل الطالبين از عمروبن ثميم و عمروبن ابى بكار روايت كردهكه : پس از ضربت خوردن اميرالمؤ منان على عليه السّلام اطباى كوفه را به بالين آنحضرت آوردند و در ميان آنها هيچ يك در معالجه زخم و جراحى استادتر از اثيربن عمرونبود، او متخصص معالجه زخمها و جراحات بود. طبيب همين كه زخم سر آن حضرت را مشاهدكرد دستور داد شُش گوسفندى را بياورند و از ميان آن رگى بيرون آورد، و آن را در زخممزبور نهاد و پس از اندكى بيرون آورد و چون سفيديهاى مغز سر آن حضرت را در آن ديدرو به امام عليه السّلام كرد و گفت : يا على هر وصيّتى دارى بنما كه ديگر معالجهسودى ندارد. زندگى اميرالمؤ منين 736 - فروغ ولايت ص 698.
37- مؤ لف : آنچه درباره زمان ضربت خوردن (17 رمضان ) و شهادت امام على عليهالسّلام نقل شد مطابق روايت ابن اثير و تاريخ خميس و بعضى تاريخهاى ديگر است ، كهاين روز مصادف با سالروز جنگ بدر بود.
اما مطابق روايات و نظرات فراوان شيعه و سنى ، زمان ضربت خوردن امام سحرگاه روز19 رمضان سال چهلم و پس از دو روز، يعنى شب 21 رمضان به شهادت رسيد. و آنحضرت در آن سال 63 ساله بودند.
مناقب آل ابى طالب ج 3 ص 313 - تذكرة الخواص ص 112 - تاريخ يعقوبى ج 2 ص213 - فروغ ولايت ص 781 - بحارالانوار ج 42 ص 281 - ارشاد مفيد ص 5 و...
38- بنابر نقل روايات معتبر، پس از شهادت امام عليه السّلام فرزندانش او راغسل داد، و كفن نمودند و امام حسن عليه السّلام بر او نماز خواندند. و طبق وصيّت خود امامجنازه ايشان را به محلى در حوالى كوفه (نجف فعلى ) به خاك سپردند.
در مظلوميت امام على عليه السّلام همين بس كه در وصيتى به فرزندانش فرمود: پس ازمرگ من ، چهار قبر در چهار محل حفر كنيد تا كسى از قبر من آگاه نشود. (در مسجد كوفه ،نجف ، خانه جُعدة بن هبرِه و در رجبه ). از اين رو قبر آن حضرت تا پايان حكومت امويانپنهان و نامعلوم بود كه در عصر امام صادق عليه السّلام و يا به قولى عصر هارونالرشيد آشكار گرديد. اصول كافى ج 1 ص 456 - انوار البهيّه ص 68 - منتهى الامال ج 1 ص 132، تاريخ يعقوبى ج 2 ص 213، ارشاد مفيد ج 1 ص 8.
39- مرحوم مجلسى (ره ) در كتاب شريف بحارالانوار يادآور مى شود كه بعد ازشهادت امام على عليه السّلام فرزندان آن حضرت ابن ملجم را بهمحل شهادت آن حضرت برده و امام حسن عليه السّلام ضربتى به او زدند و مردم هم برسرش ريخته و او را تكه تكه كردند، سپس از مسجد بيرون آوردند و براى او آتشى مهياكرده و سوزاندند. بحارالانوار ج 42 ص 232 و 298
40- تاريخ يعقوبى نام اين شخص را ((خارجة بن حنيفه (خوافه ) ))معرفى مى كند.
41- زخمى كه بر معاويه واردشده بود بسيار شديد بود، وقتى طبيب زخم را معاينهكرد گفت : اگر امير اولاديى نخواهد مى توان با دوا معالجه كرد و گرنهمحل زخم بايد با آتش داغ شود. معاويه از داغ كردن با آتش ترسيد، از اينرو به قطعنسل راضى شد.
مقاتل الطالبين ص 30 - شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 6 ص 113 - فروغولايت ص 770.
42- غوطه باغستان و جنگل معروفى است در اطراف دمشق كه ميوه هايش معروف است .(المنجد الا علام )
43- بعد از شهادت امام على عليه السّلام و كشته شدن ابن ملجم به دست فرزندانامام و سوزاندن او به وسيله مردم ، به دنبال قطام آن زن مكّار و فاسق رفتند. بعد از اينكه او را گرفتند، با شمشير تكه تكه كردند و سپس سوزاندند. بحار الانوار، ج 41،ص 298.
44- پس از شهادت امام على عليه السّلام و بيعت گسترده مردم با امام حسن عليهالسّلام آن حضرت عهده دار خلافت گرديد. امّا وضع نابسامان و شيطنت هاى معاويه باعثگرديد كه اين حكومت نو پا بيشتر از شش ماه و چهار روزطول نكشد. علاوه بر معاويه ، خوارج و منحرفان از دين نيز دشمنى زيادى با آن حضرتمى كردند به طورى كه بارها تصميم به ترور امام حسن عليه السّلام رفتند! عواملى ازاين قبيل باعث گرديد كه امام حسن عليه السّلام على رقمميل باطنى خود صلح با معاويه را بپذيرند. كه البته اين صلح هيچ گاه به معنى بيعتبا معاويه نبود.