شخص براى بار ديگر لازم باشد، و او به علّت سنّ بالا از انجام اين كار خجالت بكشد، حكم مسأله چيست؟

جواب: احتياط واجب آن است كه طواف و نماز آن را بعد از ختنه كردن اعاده كند، و در اين گونه مسائل خجالت كشيدن معنى ندارد. مى تواند به طور پنهانى نزد طبيب آگاهى برود و ختنه كند، و اين كار در ايّام ما بسيار آسان است.

مسأله 391ـ پوشانيدن عورت بر طواف كننده واجب است; بلكه لازم است بدن خود را طورى بپوشاند كه نگويند بدنش برهنه است.

مسأله 392ـ احتياط واجب آن است كه تمام شرايط لباس نمازگزار را در حال طواف رعايت كند.

سؤال 393ـ شخصى با پول خمس نداده لباس احرام خريده، و با همان لباس محرم شده، و طواف و نماز طواف را بجا آورده

[ 141 ]

است. اكنون وظيفه اش چيست؟

جواب: اگر از روى علم و عمد نبوده، عمره او صحيح است، ولى در صورتى كه جاهل مقصّر بوده، احتياط واجب آن است طواف و نماز آن، را اعاده كند.

سؤال 394ـ هرگاه مُحرم به هنگام طواف پول خمس نداده همراه داشته باشد، آيا طوافش اشكال پيدا مى كند؟

جواب: اشكالى براى طوافش ايجاد نمى كند.

سؤال 395ـ آيا حجاب زنان محرم در طواف، مانند حجاب در حال نماز است، يا تفاوت مى كند؟

جواب: تفاوت مى كند; در حال نماز پوشيدن پشت پا و كف آن نيز مستثنى است; ولى احتياط آن است كه در حال طواف آنها را بپوشاند (جوراب بپوشد). همچنين در طواف استفاده از نقاب جايز نيست، ولى در نماز ضررى ندارد.

سؤال 396ـ اگر مقدارى از موى سر زن محرم، يا جاهاى ديگر

[ 142 ]

بدنش، كه پوشيدن آن در حال طواف لازم است، ظاهر باشد، طوافش چه حكمى دارد؟

جواب: طوافش صحيح است; هر چند گناه كرده است.

سؤال 397ـ بعضى از خانم ها از لباس احرام سفيد نازك استفاده مى كنند كه بدن در حالت عادى يا در وقت عرق كردن از زير آن پيدا مى شود، طواف و نمازشان چگونه است؟

جواب : لباس بايد ساتر باشد و با ظاهر بودن بدن، نماز و طواف باطل است.

سؤال 398ـ خانم هايى كه مى دانند در وقت دست بلند كردن در مقابل حجرالاسود و يا كتاب دعا به دست گرفتن، قسمتى از دست آنها از آستين بيرون مى آيد، چنانچه با توجّه چنين كنند طواف آنها چه صورتى دارد؟

جواب : با علم و عمد طواف آنها باطل است.

سؤال 399ـ پيدا شدن دست يا سينه مردان در حال طواف چه صورتى دارد؟

جواب : مضرّ به طواف نيست، ولى بهتر است با وجود نامحرم آن را بپوشانند.

[ 143 ]

[ 144 ]

مسأله 400ـ بايد طواف را از «حجر الاسود» شروع كند، و به «حجر الاسود» ختم نمايد، و همين اندازه كه در عرف بگويند از حجر الاسود شروع كرده، و به آن خاتمه داده كافى است، و دقّت در محاذى بودن اجزاى بدن با حجر الاسود لازم نيست; ولى احتياط واجب آن است كه كمى قبل از حجر الاسود شروع كند، و كمى بعد از آن ختم نمايد، تا يقين حاصل كند كه هفت دورِ تمام انجام داده است.

مسأله 401ـ در طواف بايد همان گونه كه همه مسلمين طواف مى كنند شروع كند، و از دقّتهاى افراد وسواسى در مورد محاذات با حجر الاسود بپرهيزد، و در دورهاى ديگر توقّف در نزد حجر

[ 145 ]

الاسود لازم نيست، بلكه بدون توقّف ادامه مى دهد تا هفت دور تمام شود تا مزاحمتى براى طواف كنندگان حاصل نگردد.

مسأله 402ـ گاه ديده مى شود كه اشخاص جاهل در هر دورى كه به هنگام طواف انجام مى دهند توقّف نموده، و مقدارى عقب و جلو مى روند تا محاذات با حجر الاسود را رعايت كرده باشند، اين كار به هيچ وجه لازم نيست، بلكه گاهى حرام است.

سؤال 403ـ شخصى طواف را از حجر الاسود شروع، و به ركن يمانى ـ كه قبل از حجر الاسود است ـ ختم كرده، و فاصله ركن يمانى تا حجر را بدون نيّت ادامه داده، و دوباره از حجر الاسود نيّت كرده، و به ركن يمانى ختم نموده، و هفت دور طواف را به همين صورت انجام داده است. طواف او چه حكمى دارد؟

جواب: اين طواف باطل است، و بايد اعاده شود.

سؤال 404ـ اگر كسى قبل از حجر الاسود طواف را شروع نموده، و به همانجا ختم كند، آيا طوافش باطل است؟

جواب: طوافش باطل است.

سؤال 405ـ وظيفه شخصى كه به اشتباه طواف را از ركن يمانى شروع، و به همانجا ختم كرده، و سپس نماز طواف را خوانده، و

[ 146 ]

پس از آن متوجّه خطايش شده چيست؟ چنانچه در وسط طواف متوجّه اشتباهش گردد، و طوافش را به حجر الاسود ختم كند، آيا مقدار اضافى براى طواف ضرر دارد؟

جواب: طواف و نماز آن را بايد اعاده كند، و اعاده در صورت دوّم احتياط است.

سؤال 406ـ اگر شخصى يقين كرد ركن مستجار (ركن يمانى كه قبل از حجر الاسود قرار دارد) حجر الاسود است، و طواف را از آنجا شروع و به همانجا ختم كرد، و بعد فهميد كه اين كار خطا بوده، تكليفش چيست؟

جواب: طواف مذكور بنابر احتياط واجب باطل است، و بايد اعاده شود.

مسأله 407ـ واجب است طورى طواف كند كه خانه كعبه طرف دست چپ او باشد (برخلاف حركت عقربه ساعت) همان گونه كه معمول همه مسلمين است.

مسأله 408ـ واجب نيست صورت طواف كننده در حال طواف

[ 147 ]

رو به جلو باشد; بلكه مى تواند به سمت چپ و راست خود نگاه كند، و حتّى صورت را برگرداند و به عقب نگاه كند.

مسأله 409ـ لازم نيست شانه چپ در تمام حالات محاذى كعبه باشد; بلكه همين اندازه كه مطابق معمول و متعارف مسلمين خانه كعبه را دور بزند كافى است، حتّى اگر گاهى صورت خود را به سوى كعبه كند و به راه خود ادامه دهد مانعى ندارد.

مسأله 410ـ آنچه بعضى از عوام در مورد محاذى بودن دائمى شانه چپ با كعبه (به خصوص موقع رسيدن به حجر اسماعيل) انجام مى دهند هيچ لزومى ندارد; بلكه اگر موجب وهن مذهب گردد جايز نيست، و بهتر است به جاى اين گونه احتياط هاى بيجا، در تمام حالات حضور قلب داشته باشند، و همانند ساير مسلمين كعبه را دور بزنند.

مسأله 411ـ گاه ديده مى شود برخى از افراد جاهل براى احتياط از شخص ديگرى مى خواهد كه او را طواف دهد، و شانه هاى او را به سوى كعبه كند، به گونه اى كه اختيار از طواف كننده سلب مى شود. هر چند اين كار موجب بطلان طواف نمى گردد، امّا بدون شك كارهاى اين افراد بسيار بد و زننده است.

[ 148 ]

مسأله 412ـ هرگاه بر اثر شلوغى مطاف، و ازدحام طواف كنندگان، مقدارى از طواف برخلاف متعارف انجام شد; مثل اين كه بدن طواف كننده در حال حركت به سمت كعبه واقع شد، يا پشت به كعبه قرار گرفت، يا مقدارى عقب عقب حركت كرد، و طواف را ادامه دهد بايد آن مقدار را از سر بگيرد، و اگر نمى تواند برگردد، بدون قصد طواف همراه جمعيّت دور مى زند تا به محلّ مورد نظر برسد، و از آنجا نيّت كند و ادامه دهد.

مسأله 413ـ اگر بر اثر ازدحام طواف كنندگان، انسان را بدون اختيار به پيش ببرند، در صورتى كه با توجّه به اين امر و با اختيار خود وارد طواف شده، ضررى به طوافش نمى زند.

مسأله 414ـ به هنگام طواف كردن به هر شكل برود مانعى ندارد; مى تواند آهسته يا تند، سواره يا پياده راه برود، يا حتّى بدود، ولى بهتر آن است كه به طور عادى و با آرامش راه برود، و ذكر خدا گويد.

سؤال 415ـ شخصى در حال طواف كعبه را بوسيده، و احتمال مى دهد در آن حال چند قدم راه هم رفته باشد، و اين شك بعد از انجام طواف به وجود آمده است. طوافش چه حكمى دارد؟

[ 149 ]

جواب: چون شك بعد از طواف بوده، طوافش صحيح است.

سؤال 416ـ شخصى در اثناء طواف به خاطر لمس و بوسيدن بيت الله الحرام از مسير خود منحرف شده، و نمى داند در بازگشت طواف را از همان نقطه ادامه داده يا نه، اكنون وظيفه اش چيست؟

جواب: هرگاه شك بعد از طواف بوده طوافش صحيح است، والاّ بايد از سر بگيرد.

سؤال 417ـ يكى از حجّاج خيال كرده به هنگام طواف مقدارى از شوط را بر اثر فشار جمعيّت طى كرده، ولى يقين به اين مطلب ندارد، و از آنجا كه نمى توانسته آن مقدار را برگردد و اعاده كند، بقيّه شوط را به قصد رجاء و احتياطاً انجام مى دهد (تا اگر آن دور باطل بوده اضافه لغو باشد، و اگر صحيح بوده، اضافه بر طواف محسوب نشود) سپس هفت دور بجا آورده، و آن دور را حساب نكرده است. اين طواف چه حكمى دارد؟

جواب: اين طواف بنابر احتياط صحيح نيست.

سؤال 418ـ شخصى به هنگام طواف بر اثر فشار جمعيّت چند گام به جلو رفته، سپس به جاى آن كه همان مقدار را جبران كند،

[ 150 ]

آن را رها كرده و يك دور ديگر به جا آورده، كه مجموعاً هفت دور تمام و يك دور ناقص مى شود. آيا اين طواف صحيح است؟

جواب: طوافش اشكال دارد، و بايد آن را اعاده كند.

سؤال 419ـ اگر محرم از ابتدا بداند كه بر اثر شلوغى طواف كنندگان مقدارى از طواف يا همه آن را بى اختيار انجام خواهد داد، آيا از اوّل مى تواند نيّت كند آن مقدار، كه جمعيّت او را مى برد، نيز جزء طواف باشد، و آن را مثل طواف سواره محسوب نمايد؟

جواب: طوافش صحيح است، و اشكالى ندارد.

سؤال 420ـ شخصى در حال طواف به يكى از طواف كنندگان كه روى زمين افتاده، برخورد نموده، و او را از روى زمين بلند مى كند. ممكن است در اين حال چند گامى به جلو برود، در حالى كه توجّه به طواف ندارد. در نتيجه نمى داند كه آيا مقدارى از طواف را بدون قصد بجا آورده يا نه، تكليفش چيست؟

جواب: اگر قصد طواف، و لو اجمالا، داشته كافى است.

سؤال 421ـ شخصى در شوط پنجم يقين پيدا مى كند كه پنج متر شوط اوّل، و پنج متر از شوط دوّم را بى اختيار طواف كرده

[ 151 ]

است. تكليف او چيست؟

جواب: اگر از اوّل قصد كرده خود را در ميان طواف كنندگان قرار دهد و با آنها بچرخد، آنچه را با فشار جمعيّت به جا مى آورد، جزء طواف است و صحيح مى باشد.

مسأله 422ـ واجب است «حجر اسماعيل» را داخل در طواف كند، يعنى از بيرون حجر اسماعيل كعبه را دور بزند. بنابراين، اگر از داخل «حجر اسماعيل» طواف كند بايد آن دور را ناديده گرفته، و از حجر الاسود اعاده نمايد (ولى نظر به اين كه به عقب برگشتن در اين گونه موارد با ازدحام جمعيّت مشكل است، بهتر اين است كه همراه طواف كنندگان آن دور را بدون نيّت ادامه دهد، تا به حجر الاسود برسد، سپس نيّت مى كند و آن دور را ادامه مى دهد).

مسأله 423ـ هرگاه شخصى عمداً از داخل حجر اسماعيل طواف كند، حكم ابطال عمدى طواف را دارد كه در ابتداى مسائل طواف حكم آن گذشت.

[ 152 ]

مسأله 424ـ اگر كسى پس از انجام اعمال عمره متوجّه شود كه چند شوط از طواف را، سهواً از داخل حجر اسماعيل انجام داده، عمره او صحيح است، ولى بايد آن طواف را تكميل كند، سپس نماز طواف را اعاده نمايد.

مسأله 425ـ اگر كسى در بعضى از دورها از روى ديوار حجر اسماعيل طواف كند، كافى است همان مقدار را اعاده كند، و اعاده تمام طواف لازم نيست (البتّه در شرايط كنونى عملا هيچ كس روى ديوار حجر نمى رود).

مسأله 426ـ طواف بايد در خارج خانه كعبه باشد. بنابراين، طواف در داخل خانه كعبه جايز نيست.

مسأله 427ـ جايز نيست روى آن قسمت از كناره كعبه كه «شاذروان» نام دارد، طواف كند; هر چند امروز شاذروان طورى ساخته شده كه عملا امكان طواف روى آن نيست.

مسأله 428ـ دست گذاشتن بر ديوار خانه كعبه، يا بر ديوار حجر اسماعيل، يا دست گذاردن روى حجر اسماعيل، ضررى براى طواف ندارد; هر چند احتياط مستحب آن است كه در آن طرف

[ 153 ]

كعبه كه شاذروان قرار دارد، هنگام طواف دست بر ديوار كعبه نگذارند.

مسأله 429ـ هرگاه در اثناى طواف داخل خانه كعبه شود طواف او باطل است، و بايد اعاده كند، و هرگاه از درون حجر اسماعيل طواف كند همان دور را (چنان كه در بالا گفته شد) از حجر الاسود اعاده كند; امّا اگر از روى ديوار حجر اسماعيل، يا شاذروان طواف كند، اعاده همان مقدار كافى است.

مسأله 430ـ مشهور ميان جمعى از فقها اين است كه بايد طواف در فاصله مقام ابراهيم و خانه كعبه باشد(1) و از هر طرف بايد اين فاصله در نظر گرفته شود، بنابراين در طرف «حجر اسماعيل» محدوده طواف شش ذراع و نيم (كمتر از سه متر و نيم) خواهد بود، زيرا حجر اسماعيل (كه مجموعاً بيست ذراع است) از آن كم مى شود، ولى حق اين است كه طواف در تمام مسجد الحرام جايز مى باشد; هر چند در غير مواقع ازدحام رعايت احتياط مستحب

1 . اين فاصله بيست و شش ذراع و نيم، يعنى كمتر از سيزده متر مى باشد.

[ 154 ]

است; يعنى اگر طواف كردن در فاصله مزبور مشكل نباشد، از آن حد خارج نشود.

مسأله 431ـ اتّصال صفوف طواف كنندگان شرط نيست.

مسأله 432ـ طواف در طبقات بالا در حال ازدحام زياد، و در مورد بيماران كه اجازه طواف از پائين به آنها داده نمى شود، اشكالى ندارد; و گرفتن نايب لازم نيست.

سؤال 433ـ خانمى بدون كمك ديگران قادر بر طواف نيست يا بايد او را با تخت در خارج مطاف طواف دهند، يا شخص نامحرمى او را بر پشت بگيرد، و در محدوده مطاف طواف دهد. وظيفه اش چيست؟

جواب: با توجّه به اين كه به فتواى ما مطاف حدّ معينى ندارد، او را با تخت در پشت مقام ابراهيم طواف دهند.

سؤال 434ـ كسى كه به حدود مطاف آگاهى نداشته، طواف را بجا آورده، و پس از آن شك مى كند كه در مطاف بوده يا نه، آيا طوافش صحيح است؟

جواب: همان گونه كه در بالا آمد در هر صورت طوافش صحيح است; چون طواف حدّ معينى ندارد.

[ 155 ]

سؤال 435ـ چنانچه محرم يقين داشته باشد كه در حال طواف در محدوده معيّن با مرد نامحرم يا زن نامحرم برخورد مى كند، آيا باز هم لازم است در محدوده معيّن طواف كند؟

جواب: گفتيم كه طواف حدّ معينى ندارد. به علاوه برخورد از روى لباس بدون قصد خاصّ اشكال ندارد.

سؤال 436ـ گاه انسان ناچار مى شود از محدوده طواف ـ فاصله ميان مقام ابراهيم و كعبه ـ دورتر شود، خواه به سبب نظافت كاركنان مسجدالحرام باشد، يا تعميراتى كه احياناً در بعضى از اطراف كعبه انجام مى دهند، يا كسانى كه با ويلچر و تخت روان طواف داده مى شوند و مانند اينها، آيا طوافشان صحيح است؟

جواب: همان گونه كه قبلاً گفتيم طواف از نظر ما محدوده خاصى ندارد، و در حال اختيار نيز مى توان از فاصله مقام و كعبه دورتر طواف كرد.

مسأله 437ـ موالات عرفى در طواف شرط است; يعنى بايد هفت دور پى در پى دور خانه خدا بگردد، و كمتر از هفت دور كافى

[ 156 ]

نيست; ولى در طواف مستحب موالات شرط نيست.

مسأله 438ـ هرگاه طواف را عمداً قطع كند (براى رفع خستگى، يا نوشيدن آب، و مانند آن) ولى از مسجد خارج نشود، و قبل از فوت موالات بازگردد، و از همان جا كه قطع كرده ادامه دهد، طوافش صحيح است. خواه كمتر از چهار شوط طواف كرده باشد، يا بيشتر.

مسأله 439ـ هرگاه كسى مشغول طواف واجب باشد و وقت نماز فريضه، يا نافله وتر فرا رسد، مى تواند طواف را قطع كرده، و نماز را به جا آورد، سپس بقيّه طواف را تكميل كند; خواه قبل از چهار دور باشد، يا بعد از آن.

مسأله 440ـ اگر شخصى در حال طواف باشد، و وقت نماز واجب تنگ گردد، واجب است طواف را رها كند، و نمازش را بخواند، سپس اگر بعد از چهار دور رها كرده، از همانجا طواف را تمام نمايد، در غير اين صورت بنابر احتياط از اوّل شروع مى كند.

مسأله 441ـ قطع طواف براى رسيدن به نماز جماعت، يا رسيدن به وقت فضيلت نماز واجب، جايز بلكه مستحب است، و بعد از انجام نماز، طواف را از همانجا كه قطع كرده ادامه مى دهد، و

[ 157 ]

احتياط مستحب آن است كه طبق مسأله بالا عمل كند. (توجّه داشته باشيد كه اين مسأله در مورد نماز جماعت است).

مسأله 442ـ اگر بدون عذر طواف را قطع كرد، و كارى كه منافات با طواف داشت انجام داد، مثل اين كه فاصله زيادى انداخت، و موالات عرفيّه از بين رفت، احتياط آن است كه اگر چهار دور بجا آورده طواف را تمام كند، و سپس اعاده نمايد; ولى مانعى ندارد از آغاز طواف را از سر بگيرد.

مسأله 443ـ هرگاه در اثناء طواف عذرى پيدا شد، مثل بيمارى شديد، يا حيض، يا باطل شدن وضو و مانند آن، اگر عذر مذكور بعد از تمام شدن چهار دور بوده، پس از رفع عذر برمى گردد، و طواف را تكميل مى كند، ولى اگر قبل از تمام شدن چهار دور بوده، آن طواف را رها كرده، دوباره از اوّل شروع مى كند، و احتياط مستحب در فرض اوّل (در غير حيض) اتمام و اعاده است.

مسأله 444ـ هرگاه عذر شخصى كه طواف را قطع كرده، ادامه پيدا كند تا زمانى كه وقتِ انجامِ طواف تنگ شود، در صورت امكان بايد او را به مسجد الحرام بياورند و طوافش دهند، و اگر ممكن نيست برايش نايب بگيرند.

[ 158 ]

مسأله 445ـ اگر در حال سعى صفا و مروه يادش آمد كه طواف را ناقص به جا آورده، بايد برگردد و طواف را از همانجا كه ناقص كرده تكميل كند، سپس بقيّه سعى را بجا آورد، و طواف و سعيش هر دو صحيح است. لكن احتياط واجب آن است كه اگر طواف كمتر از چهار دور بوده، آن را تمام كند و سپس اعاده نمايد. همچنين اگر سعى را كمتر از چهار بار انجام داده، آن را تمام نموده و سپس اعاده كند، و در هر دو حالت مى تواند طواف يا سعى را رها كرده، از اوّل بجا آورد.

مسأله 446ـ حاجى مى تواند طواف را رها نموده، خانه را ببوسد، و سپس برگردد و از همانجا كه قطع كرده طواف را ادامه دهد، ولى بهتر است اين كارها را انجام ندهد.

سؤال 447ـ شخصى در شوط اوّل طواف بود كه نماز جماعت شروع شد. بدين جهت طواف را قطع كرده، و مشغول نماز مى شود. پس از نماز، طواف را از سر مى گيرد، و هفت شوط كامل به جا مى آورد. آيا طواف او صحيح است؟

جواب: اشكال ندارد.

سؤال 448ـ شخصى در وسط طواف، آن را به هر دليل رها

[ 159 ]

كرده، و طواف را از سر مى گيرد. آيا طوافش صحيح است؟ اگر اعمال بعدى را انجام داده باشد، چه وظيفه اى دارد؟

جواب: طواف و اعمال بعدى در هر حال صحيح است.

سؤال 449ـ تعدادى از زائران خانه خدا مشغول طواف بودند كه مأمورين نظافت مسجدالحرام شروع به نظافت نموده، و طواف كنندگان به ناچار طواف را رها كردند. مدّتى طول كشيد، خيال كردند موالات عرفيّه به هم خورده، بدين جهت طواف را از سر گرفتند. در صورتى كه به هم خوردن موالات مشكوك باشد، طوافشان چه حكمى دارد؟

جواب: در هر صورت اشكالى ندارد.

سؤال 450ـ شخصى شوط اوّل طواف را، كه به طور ناقص انجام شده بود، رها نموده، سپس شش شوط ديگر به جا مى آورد، بعد از آن شوط اوّل را اعاده مى كند. آيا طوافش صحيح است؟

جواب: هرگاه نيّتش اجمالا انجام طواف واجب شرعى بوده، مانعى ندارد.

سؤال 451ـ شخصى نيّت طواف را در دل مى گذراند، و به قصد طواف حركت مى كند. پس از چند قدمى گمان مى كند نيّت طواف بايد به زبان آورده شود، بدين جهت آن دور را رها نموده، و

[ 160 ]