مقدمه
سخنى درباره كتاب
واقعه عاشوراى حسينى يكى از بزرگترين و جامعترين رويدادهاى تاريخى است و در آن به نكات ظريف و رخدادهاى دقيق حادثه كربلا اشاره شده است، و كمتر رويدادى را در تاريخ و خصوصاً در مغازى و جنگهاى عصر رسول خدا (ص) و پس از آن مىيابيم كه در آن به اين نكات ظريف و حساس اشاره شده باشد.
از باب نمونه، در مقاتلى كه حادثه و نهضت عظيم عاشورا را به نگارش در آوردهاند مىبينيم كه رجزها و شعرهاى حماسى كه امام حسين (ع) هنگام مبارزه و يا در وقت ايراد خطبه انشاء و يا انشاد فرمودهاند ضبط شده، و نيز شعرها و رجزهاى اصحاب و ياران امام كه اينگونه جزئيات در جنگها و مغازى كمتر مورد توجه قرار گرفته است، و همچنين است نام اصحاب امام حسين(ع) و نام كسانى كه آنان را به قتل رساندهاند و ترتيب شهادت و به ميدان رفتن آنان و يا جملاتى كه امام بر بالين آنها فرموده است، و يا خطبهها و سخنرانىهاى اهل بيتعليهم السلام در طول سفر و زمان اسارت.
اينها ويژگيهاى منحصر بفردى است كه در حادثه عظيم كربلا آن را مىيابيم كه اين خود حكايت از اهتمام و توجه ناقلان و اشخاصى كه رخداد عاشوراى سال 61 هجرى را نگاشتهاند، مىنمايد.
از طرفى ديگر گردآوران اين رويداد عظيم تاريخى - كه هنوز با گذشت قرنها تازگى و طراوت و جذّابيّت و آموزندگى خود را از دست نداده و همچنان باقى مانده - با متدها و شيوههاى گوناگون و متفاوت - كه آن هم نتيجه نگرش به اين حادثه عظيم از زواياى مختلفى است - آن را ترسيم كردهاند كه به ذكر برخى از شيوهها و روشها بسنده مىكنيم.
البته اين نكته را نبايد از نظر دور داشت كه در اينجا نقد و يا تقويت اين روشها مطرح نيست، و يا در مقام انتخاب اين متدها نيستيم، و هر روشى از آنها كه مورد توجه گردآورنده قرار گرفته و بر آن اساس مجموعه خود را تنظيم كرده است در خور ستايش و توجه است ،زيرا نهضت امام حسين (ع) داراى ابعاد گوناگونى است كه طبعاً هر كدام از آنها كه براى نويسنده مقتل جالب بوده همان بُعد را مورد بررسى قرار داده و به شرح و تبيين آن پرداخته است. بلكه آنچه كه در اينجا مورد نظر و توجه است، نام بردن برخى از آثارى است كه پيرامون حادثه كربلا عرضه گرديده و نيز مقايسهاى بين آن آثار و كتاب حاضر، مىباشد.
1- جمع آورى و نگارش حادثه كربلا فقط بعنوان يك رويداد تاريخى همانند ديگر رويدادها كه در جاى و زمان مناسب خود ثبت كردهاند.
البته بعضى به صورت مفصّل نقل كردهاند مثل «تاريخ طبرى» و «الكامل فى التاريخ»، و گروهى در نهايت ايجاز و اختصار همانند «تاريخ يعقوبى» و «مروج الذهب»، و برخى نيز حادثه كربلا را نه وسيع و گسترده و نه به اختصار نقل نمودهاند چون «ارشاد» شيخ مفيد و «مثير الاحزان» ابن نما و «الملهوف» سيد ابن طاووس.
2- دسته ديگر بطور مستقيم به نوشتن مقتل نپرداختهاند بلكه زندگانى و سيره امام حسين(ع) و فضائل و مناقب او را ذكر كردهاند و در ضمن آن از واقعه كربلا نيز سخن گفتهاند، كه مىتوان «بحار الانوار» علاّمه مجلسى و «عوالم» بحرانى و «جلاء العيون» شبّر و «كشف الغمّه» اربلى و «مناقب» ابن شهر آشوب را نام برد.
3- گروهى از نويسندگان هم با ديدى تحليلى به نهضت عاشورا نگريستهاند، و با اين ديد كه مكتب عاشورا به انسانها درس شجاعت، صبر، ايثار، وفا، ايمان، اخلاص و عشق به خدا مىآموزد، رخدادهاى مربوط به عاشورا را گرد آوردهاند، همانند «سمو الذات» علائلى و «حياة الحسين» قرشى و نظائر آنها.
4- جمعى ديگر، انقلاب كربلا را يك حركتى حماسى قلمداد كرده و از اين بُعد واقعه كربلا را مورد بررسى قرار دادهاند، و به گردآورى حماسههاى عاشورا پرداختهاند .
5- و برخى ديگر از صاحبان تأليف نيز به كاوش و يافتن علل و اسباب قيام حسين (ع) پرداخته و انگيزه و يا انگيزههاى قيام و نهضت آن بزرگوار را بر شمرده و آنها را به رشته تحرير و تدوين در آوردهاند.
اينها نمونههايى از شيوههاى گوناگون است كه در زمينه مقتل نويسى و يا نمايان ساختن چهره واقعى حادثه عاشورا از طرف نويسندگان عرضه شده است.
شيوه نگارش
آنچه كه در نگارش اين كتاب از نظر ترتيب واقعه كربلا مورد توجه بوده است حركت امام و اهل بيتعليهم السلام و يارانش مىباشد، كه اين حركت از مدينه آغاز و به مدينه نيز ختم مىشود، و اين حركت در قالب پنج سفر صورت گرفت:
سفر اول: حركت از مدينه بسوى مكه با هدف امتناع و سر باز زدن از بيعت با يزيد و روى آوردن به جايگاهى مناسب براى رساندن پيام خود به مسلمانان جهان در عدم بيعت با يزيد و ردّ صلاحيّت او براى خلافت بر مسلمانان، در قالب ملاقاتها، سخنرانيها و مكاتبات همچون نامهاى كه به اهل كوفه و يا بصره ارسال فرمودهاند.
سفر دوم: حركت از مكه بسوى عراق كه بصورت ظاهر براى اجابت دعوت مردم كوفه كه نامههاى زيادى به حضرت نوشته، و نيز كسانى را كه براى دعوت از حضرت فرستاده بودند؛ و در واقع حركت براى انجام رسالت عظيمى كه بر عهده داشت و آن قيام عظيم بود در راه سعادت و آگاهى و بيدارى انسانها و رفع فساد خطرناكى كه گريبان مردم را گرفته بود، و چنانكه در بيان فلسفه قيام خود فرمودهاند: «... انّي لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انّما خرجت لطلب الاصلاح في امّة جدّي (ص) اريد ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر...»(1) كه پايان آن شهادت بود و حضرت كاملاً با خبر بودهاند كه خود مىفرمايند: رسول خدا (ص) فرمودند: «شاء اللَّه ان يراك قتيلا»(2) و خود نيز فرمودند: «امرني رسول اللَّه بامر و انا ماض فيه»(3).
سفر سوم: حركت اهل بيت بسوى شام همراه با رسالت تبليغ و رسانيدن پيام امام (ع).
سفر چهارم: حركت از شام بسوى كربلا و اقامه ماتم و عزا براى عزيزان خود كنار مرقد مطهر امام (ع) و فرزندان و ياران عزيزشان بود.
سفر پنجم: بازگشت بسوى مدينه.
اين سفرها محورهايى است كه اين كتاب بر اساس آنها تنظيم گرديده، و چون قبل و بعد از اين سفرها و همچنين در بين آنها حوادث زيادى اتفاق افتاد، بخش اول كتاب را به 10 فصل تقسيم كرديم و در طى آنها به بيان رويدادها و حوادثى كه رخ داده است پرداختهايم.
ويژگيهاى اين نوشتار
1- ترتيب كتاب بر محور حركتهاى امام حسين (ع) و اهل بيت از مدينه تا مدينه.
2- ذكر نام و مطالبى پيرامون منازلى كه امام (ع) از مكه تا كربلا از آنها عبور كرده و بيان برخوردهايى كه امام (ع) با افراد در اين منازل داشتهاند.
3- جمعآورى و ذكر نام كسانى كه در كربلا با امام (ع) به شهادت رسيدند بيش از 72 شهيد مشهور.
4- ترجمه هر يك از اصحاب و ياران امام (ع) در متن و يا در پاورقى به مقدار ممكن كه از مصادر استخراج و ذكر شده است.
5- ترجمه و شرح حال كسانى كه به مناسبتى نام آنها در اين كتاب مذكور گرديده است.
6- ذكر نام افرادى كه بهمراه امام حسين (ع) به كربلا آمده و لكن بعلل مختلف بشهادت نرسيدهاند.
7- گردآورى و ذكر اسامى بعضى از زنان و كودكانى كه بهمراه حضرت على بن الحسين (ع) بعد از شهادت اسير شدهاند.
8- بيان منازلى كه اهل بيت هنگام اسارت در مسير شام بر آنها عبور كردهاند.
9- نقل روايات و احاديثى كه حكايت از اطلاع امام (ع) از شهادت و وقايع بعد از آن مىكند.
لازم به تذكر است كه مطالب فوق در ديگر مقاتل نيز آمده است، امّا ترتيب و جمعآورى و دستهبندى آن از ويژگيهاى اين كتاب است.
نام كتاب
توجه به اين نكته ضرورى است كه نام اين كتاب را از قرآن كريم اقتباس نمودهايم، زيرا خداى متعال در قرآن از رويدادهاى گذشته تعبير به «قصه» مىكند و اين واژه و مشتقات آن در موارد نسبتاً زيادى در قرآن آمده است، بعنوان نمونه درباره اصحاب كهف مىفرمايد «نحن نقص عليك نباهم بالحقّ»(4).
و همچنين قرآن آنچه كه بر انبياعليهم السلام گذشته است را با واژه «قصص» مطرح مىكند، مثلاً در سوره غافر مىفرمايد «و لقد ارسلنا رسلا من قبلك منهم من قصصنا عليك»(5) و در سوره نساء «و رسلا قد قصصنا عليك من قبل»(6) و نيز در سوره هود مىفرمايد «و كلاّ نقصّ عليك من انباء الرّسل ما نثبّت به فؤادك»(7) .
و حتى به پيامبر (ص) دستور مىدهد كه: «قصهها» را براى مردم بيان كن كه بيانديشند «فاقصص القصص لعلّهم يتفكّرون».
و يا وقايع ديگر را نيز با همين نام ذكر كرده و مىفرمايد «ذلك من انباء القرى نقصّه عليك منها قائم و حصيد»(8) و «كذلك نقصّ عليك من انباء ما قد سبق»(9)
بهر حال واژه «قصه» به معناى تتبّع اثر(10) و مراجعه به آثار و حوادث گذشته است، و حادثه كربلا و نهضت امام حسين (ع) يكى از بزرگترين قصههاى تاريخ اسلام است كه بايد مورد توجه و دقت نظر قرار گيرد، و همانگونه كه هدف از بيان قصههاى قرآنى صرفاً براى آگاهى و اطلاع نيست بلكه قرآن علت ذكر آنها را تفكر و انديشه و يا عبرت ذكر مىكند، قصه كربلا نيز كه از رويدادهاى بسيار مهم تاريخ اسلام و از بزرگترين انقلابهاى الهى است نيز هر خواننده را به تفكر و انديشه فرو برده و با ابعاد گوناگونى كه در آن مىباشد وسيله هدايت امتها و جوامع بشرى خواهد بود.
تذكر لازم
آنچه در اين مجموعه از نظر خوانندگان گرامى مىگذرد با استناد به مصادر و منابع نقل گرديده، و سعى شده است كه حتى الامكان از مصادر معتبر استفاده شده باشد كه ممكن است در ضمن بيان مطالب، نامهاى افرادى طورى عنوان شده باشد كه با آنچه مشهور بر سر زبانها و يا در همين كتاب مىباشد تطبيق نداشته و به گونهاى ديگر ضبط شده است و با آنچه كه در برخى از كتب آمده است احياناً اختلاف داشته باشد و يا حتى در همين كتاب به دو شكل نقل شده است، كه علت آن حفظ امانت در نقل از مصدر است.
على نظرى منفرد
1- من به جهت ظلم و تجاوز و فساد و تفريح و اظهار كبر بيرون نيامدم بلكه خواهان اصلاح در امّت جدّم پيامبر و تحقّق فريضه امر به معروف و نهى از منكر هستم».
2- خدا مىخواهد تو را كشته ببيند.
3- رسول خدا مرا به امرى فرمان داده كه من در پى انجام آن خواهم گرفت.
4- سوره كهف: 13.
5- سوره غافر: 78.
6- سوره نسا: 164.
7- سوره هود: 120.
8- سوره هود: 100.
9- سوره طه: 99.
10- مفردات راغب 419.
