درس چهاردهم : بحث پيرامون حديث : مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِى الْعُلَمَآءِ بِاللَهِ الْأُمَنَآءِ عَلَى حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ ؛ و حديث : اللَهُمّ ارْحَمْ خُلَفَآئِى
أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ
بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ
وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ
وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِمْ أجْمَعِينَ مِنَ الْأنَ إلَى قِيَامِ يَوْمِ الدّينِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظِيمِ
يكى از أدلّه صريحه ولايت فقيه ، روايتى است كه در «تُحَف العُقول» شيخِ ثِقه، أبو محمّد ، حسن بن علىّ بن الحسين بن شُعبه حَرّانىّ ، در باب روايات منقوله از إمام متّقى ، السّبطِ الشّهيد ، أبى عبد الله ، حسين بن علىّ عليهما السّلام ، در ضمن خطبه آن حضرت در أمر به معروف و نهى از منكر نقل مىنمايد ، كه فرمودند :
اعْتَبِروُا أَيّهَا النّاسُ بِمَا وَعَظَ اللَهُ بِهِ أَوْلِيَآءَهُ مِنْ سُوء ثَنَآئِهِ عَلَى الْأَحْبَارِ !
«اى مردم ! عبرت بگيريد از آنچه كه پروردگار به آن چيز ، أولياء خود را موعظه و نصيحت مىكند ؛ و از علماء زشت كردارى كه بر خلاف ممشاى حقّ حركت مىكنند ، به بدى ياد مىنمايد ؛ و آنها را به انتقاد و مذَمّت مىكشد.»
حضرت به سخنان خود إدامه داده تا اينكه مىفرمايد : وَ أَنْتُمْ أَعْظَمُ النّاسِ مُصِيبَةً لِمَا غَلَبْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ مَنَازِلِ الْعُلَمَآء لَوْ كُنْتُمْ تَسَعُونَ ذَلِكَ بِأَنّ مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِى الْعُلَمآء بِاللَهِ ، الْأُمَنآء عَلَى حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ (1) .
و همچنين در «تحف العقول» آمده است كه اين خطبه از أميرالمؤمنين عليه السّلام هم روايت شده است .
أَنْتُمْ أَعْظَمُ النّاسِ مُصِيبَةً لِمَا غَلَبْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ مَنَازِلِ الْعُلَمآء .
غَلَبَ الرّجُلَ ، وَ غَلَبَ عَلَيْهِ ؛ يعنى : قَهَرَهُ وَ اعْتَزّبِهِ . اعْتَزّ عَلَى فُلانٍ : أَىْ تَعَظّمَ عَلَيْهِ وَ غَلَبَهُ . به كسى كه در خود يك حالِ بزرگى مىبيند و خود را بزرگ مىپندارد ، و نسبت به مقام كوچكتر ، خويشتن را در مقامِ بالاتر و داراى سَيطَره و إحاطه نسبت به آن كوچك تصوّر مىكند ، مىگويند : تَعَظّمَ .
لِمَا غَلَبْتُمْ عَلَيْهِ . يعنى شما منازل علماء و درجات و مقامات آنها را در يك محلّ پائينى قرار داديد و بر آنها تَرفّع و تَعظّم نموديد ! و اين براى شما بسيار مصيبت اندوهناكى است ! شما عظيم ترين مصيبت را داريد به جهت بزرگ منشى و تَعظّم و برترى كه براى خود ، در برابر قَدر و مَنزِلت علماء قرار دادهايد ! اگر بر اين مطلب إحاطه داشته و در خود بگيريد و بگنجانيد و بفهميد و مطّلع بشويد كه : محلّ و مجراى اُمور و أحكام ، بدست علماء بالله است ، كه بر حلال و حرام او أمين هستند .
در اينجا منظور از : مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ ، مجارى اُمور و أحكام اجتماعى است ، كه راجع به سياست مُدُن و تربيت أفراد و نگهدارى آنها از مفاسد و از دشمنان و رساندن آنان به سعادت كامل و به فعليّت در آوردن همه استعدادها ، و رهائى آنها از دست نيستى ، فقر ، مرض ، هلاكت ، جهالت ، و به طور نارَس و كال از دنيا رفتن ، و به فعليّت نرسيدنِ استعدادات و قواى آنها مىباشد .
مصيبت شما خيلى عظيم است ، بواسطه اين ترفّع و بزرگ منشى كه در خود ، نسبت به مَنزِلت و قدر و قيمت علماء قرار دادهايد . مجارى اُمور و أحكام ، علماء هستند .
توضيح مطلب اينكه : علماء ، حكمت را دو قسمت مىكنند : حكمت نظرىّ و حكمت عملىّ .
حكمت نظرىّ : عبارت است از آنچه كه براى كمال نفس إنسانى ، از نقطه نظر سير معارف و تكميل قواى عاقله إنسان لازم است .
حكمت عملىّ : راجع به أعمالى است كه إنسان براى كمال خود انجام مىدهد و آن ، مقدّمه براى كمال عقلى است .
و حكمت عملىّ را به سه بخش تقسيم مىكنند . أوّل : علم تهذيب نفس، كه راجع به أخلاق است ؛ دوّم : سياست مُدُن ؛ سوّم : تدبير منزل .
سياست مُدُن ، كه قسمت دوّم از حكمت عملى است ، بر دو قسم است:
أوّل : حفظ روابط داخلى مردم ، و رساندن مايحتاج آنها به آنان ، و برقرار ساختن عدالت كامل در ميان آنها ، و دادن حقّ هر ذى حقّى را به او به نحو أتَمّ و أكمل ، بطورى كه در ميان جامعه حيف و ميل و تبعيضى وجود نداشته باشد ؛ هيچكس بدون جهت ، برترى بر ديگرى إعمال نكند ؛ و تمام أفراد جامعه به سهميّه خود كه براى آنها ضرورت دارد برسند . و بعبارت ديگر : تأمين مايحتاج داخل جامعه ؛ غاية الأمر ، هر جامعهاى نسبت به خودش .
دوّم : دفع دشمنان خارجى است . زيرا أفراد هر جامعهاى براى اينكه ثابت و اُستوار بمانند ، بايد مجهّز به تجهيزات دفاعيّه باشند ، تا بتوانند در مقابل دشمنان خارجى به دفاع برخيزند ، و آنها را از حوزه خويش دفع كنند . و اگر مجتمعى در بالاترين درجه از نظر فرهنگى ، مالى ، و آسايش و راحتى هم باشد ، ولى قوّه دفاعيّه نداشته باشد و محيط خود را از گزند دشمن ، أيّامَا كَانَ ، حفظ نكند ، آن جامعه در شُرُف نابودى و زوال است ؛ و بدون شكّ از بين ميرود .
و لذا در تمام جوامعى كه تا به حال در تاريخ سراغ داريم مىبينيم : آنها علاوه بر اينكه در حفظ قواى داخل و تأمين سعادت داخلى كشورشان مىكوشيدند ، قواى دفاعيّه براى مقابله با دشمن خارجى هم داشتهاند تا بتوانند بوسيله آن ، دشمن را به هر كيفيّت و به هر صورتى كه هست ، از لحاظ سياست و نفوذ او در داخله محدوده و اجتماع خود ، دور نگهدارند و از حركت و حمله او جلوگيرى كنند . حتّى بعضى از جامعهها بيشتر از مقدارى كه براى حفظ داخل مىكوشند ، براى دفع دشمن خارجى و بيم از آسيب او در تلاشند ، و از مصارف داخل خود ، براى آن مايه مىگذارند .
بزرگان هميشه در اين قسمت از حكمت عملىّ (سياست مُدُن) هر دو مورد را مُراعات مىكردند ؛ هم در قسمت جلب منافعى كه راجع به داخل مجتمع و محيط است ، و هم در قسمت دفع مَضارّ نسبت به دشمنان خارجى تا اينكه احتمالاً بر اين مجتمع وارد نشوند .
و اين مسأله دفاع از خارج ، بسيار مهمّاست ؛ و در إسلام بعنوان حفظ بيضه إسلام ، معروف است ؛ و مىگويند : بيضه إسلام از همه چيز ، أهمّيّتش بيشتر است . حفظ بيضه إسلام ، يعنى حفظ مجتمع إسلام و حكومت إسلام و سياست إسلام و إسلاميّتى كه إسلام بر او قائم است از گزند دشمنان ؛ كه از همه چيز واجب تر و لازم تر و مهمتر است ؛ و در سائر جوامع هم ، از آن تعبير به وطن شناسى مىكنند .
در عبارت شريفه : مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ ، إشاره به همين معنى شده است . يعنى آن اُمور و أحكامى كه با آنها بيضه إسلام از گزند دشمن حفظ مىشود . و چنانچه تمام اين أحكام و اُمور بر أساس مسير خود بدست علماء بالله و أمينانِ بر حلال و حرام او قرار گيرد ، إسلام پايدار خواهد ماند ؛ و إلّا اگر بيضه إسلام شكسته شود ، وحدتِ مسلمين از بين رفته ، و دين آسيب ديده از بين مىرود .
اينك براى توضيح اين روايت شريف ، مطلبى را كه شهيد ثانى در كتاب «مُنية المُريد» آورده است ، بيان مىكنيم و سپس آن را شرح مىدهيم :
ايشان ـ البتّه نه به مناسبت شرح اين روايت ، بلكه در مطلب مستقلّى كه دارد ـ مىفرمايد : مرجع جميع علوم به دو أمر است : أوّل : علم معامله ، دوّم : علم معرفت . (و شايد هم منظورشان از علم معامله و علم معرفت همان حكمت عملىّ و حكمت نظرىّ باشد.)
فَعِلْمُ الْمُعامَلَةِ هُوَ مَعْرِفَةُ الْحَلالِ وَ الْحَرامِ وَ نَظآئِرِهِما مِنَ الْأحْكامِ ، وَ مَعْرِفَةُ أخْلاقِ النّفْسِ المَذْمومَةِ وَ الْمَحْمودَةِ وَ كَيْفيّةِ عِلاجِها وَ الْفِرارِ مِنْها .
«علم معامله ، معرفت حلال و حرام و سائر أحكامى است كه نظير اينها مىباشد . و معرفت أخلاقِ مذمومه و محموده نفس ، كه إنسان أخلاق خوب و بد را تشخيص داده ، كيفيّت علاج و فرار از أخلاق مذمومه را بداند ، اينها همه داخل در علم معامله است.»
وَ عِلْمُ الْمَعْرِفَةِ مِثلُ الْعِلْمِ بِاللَهِ تَعالَى وَ صِفاتِهِ وَ أسْمآئِه .
«علم به خدا و صفات و أسماء پروردگار ، علم معرفت است.»
از اين دو علم گذشته ، بقيّه علوم يا آلات براى اين علومند ، يا اينكه فىالجمله در بعضى از أعمال مورد استفاده قرار مىگيرند ؛ نه اينكه كلّيّت داشته باشند .
و پس از اينكه علوم منحصر شد در علم معامله و علم معرفت ، معلوم است كه : علم معامله هم فائدهاى ندارد مگر براى عمل ؛ بلكه اگر عمل نباشد ، إنسان احتياج به آن علم ندارد ؛ و بلكه آن علم أصلاً بدون عمل هيچ ارزشى ندارد .
علم معامله ، يعنى علمى كه براى عمل است . علم حلال و حرام و علم أخلاق ، فائده عملى دارند ، و اگر إنسان واجد اين علوم باشد ، ولى بدان عمل نكند هيچ فائدهاى ندارد . سپس مىفرمايد :
اينك كه مطلب به اينجا رسيد مىگوئيم : آن كس كه مبانى علوم شرعيّه را براى خود محكم و مُتقَن مىكند ، اگر از تفقّد جوارح خود بى اعتنا باشد ، و آنها را از معاصى حفظ نكند و به طاعات إلزام ننمايد ، و از فرائض به نوافل ترقّى نداده و از واجبات به سُنَن ارتقاء ندهد اتّكالًا عَلَى اتّصافِهِ بِالْعِلْم ، بجهت اتّكاء به علمى كه دارد ، و گمان دارد با همين ديگر مطلب تمام است ، و اگر چنين بپندارد كه اين علوم ، مقصود بالذّات هستند و اينك كه من عالم هستم ، به مقام كمال رسيدهام و ديگر نيازى به عمل نيست ، اين شخص : مَغْرورٌ فى نَفْسِهِ ، مَخْدوعٌ عَنْ دينِهِ ، تُلْبَسُ عَلَيْهِ عاقِبَةُ عَمَلِه . «او دارد خود را گول مىزند ؛ در باطن خود گول خورده ، و در دين دچار حيله و مكر شده ، و دين خود را باخته و عاقبت أمر بر او مشتبه شده است.» يعنى اين ، شخصِ مريض و مغرورى است كه قابل علاج نيست .
سپس مرحوم شهيد ثانى اين عالِم مغرور را به يك شخص مريض تشبيه نموده ، شرح بسيار نافعى به دنبال اين مطلب مىآورد (2) .
حال بر أساس فرمايش اين بزرگوار عرض مىكنيم كه : بنابراين ، علماء به سه دسته تقسيم مىشوند :
أوّل : عالِمٌ بِاللَهِ ؛ وَ هُوَ الّذى تَشَرّفَ بِلِقآئِهِ تَعالَى وَ أدْرَكَ تَوْحيدَهُ الذّاتىّ وَ الصّفاتىّ وَ الْأفْعالىّ .
«عالم بالله ؛ و آن كسى است كه مشَرّف به لقاء خدا شده و توحيد ذاتىّ و صفاتىّ و أفعالى پروردگار را إدراك كردهاست.»
دوّم : عالِمٌ بِأَمْرِ اللَهِ ؛ وَ هُوَ الّذى تَعَلّمَ مِنَ العُلومِ الرّسْمِيّةِ التّفْكيرِيّةِ قَدْرًا يَعْلَمُ بِهِ الْأحْكامَ الْجُزْئِيّةَ فى الْعِباداتِ وَ الْمُعامَلاتِ وَ السّياساتِ وَ غَيْرِها .
«عالم بأمْرِ الله ؛ و آن عالمى است كه با خواندن و نوشتن و مكتب رفتن و تعلّم و تفكّر مقدارى از علوم رسميّه را بدست مىآورد كه بوسيله آن ، أحكام جزئيّه را أعمّ از عبادات و معاملات و سياسات و غيرها فرا مىگيرد . اين را مىگويند : عالم بِأمرِ اللَهِ.»
سوّم : عالِمٌ بِاللَهِ وَ بِأَمْرِ اللَه .
«آن عالمى كه هم عالم بِالله و هم عالم بِأمرِ الله است . و آن عالمى است كه أنوار ملكوت در قلبش تجلّى كرده ، و از حبّ دنيا در حَضيض ناسوت ، خود را خارج نموده ، و سينهاش به نور إسلام مُنْشَرِح شده ، و قلبش براى قبول و تلقّى نَفَحاتِ سُبحانيّه ، از عالم جَبَروت اتّساع يافتهاست ، و از أهل توحيد شده و در عالم لاهوت وارد گرديده است.»
اين عالِمى است كه عالم بِالله است ؛ وَ عَرَفَ رَبّهُ بِرَبّه ؛ خدا را به خدا شناخته است . وَ عَرَفَ الْخَلْقَ بِرَبّه ؛ و خلق خدا را به خدا شناخته است ؛ مخلوقات را به خدا شناخته است ؛ و نيز فانى در ذات خدا شده و باقى به بقاء خدا گرديده است ؛ و در ميان خلق خدا ، به حقّ سير كرده و أسفار أربعه او تمام شده است . وَ هُوَ الْعالِمُ بِاللَهِ وَ بِأَمْرِاللَه ؛ اين شخص ، هم عالم به خدا و هم عالم به أمر خداست .
و اينان همان علمائى هستند كه حضرت سيّد الشّهداء عليه السّلام ، در اين خطبه إشاره فرمود كه : بِأَنّ مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِى الْعُلَمَآء بِاللَهِ ، الْأُمَنَآء عَلَى حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ .
علماء بِاللَه و اُمناء بر حلال و حرام خدا ، يعنى أفراد پاسدارى كه در جنبه عالَم بقاء ، أسفارشان تمام شده است ؛ و علم به أحكام و سياسات پيدا كردهاند ، و در دو مرحله علم بالله و علم بأمر الله ، حائز مقام وحدت در كثرت و كثرت در وحدت مىباشند . بنابراين علماء بالله و بأمرالله همان أفرادى هستند كه به مزيد لطف پروردگار اختصاص يافتهاند ؛ و پروردگار ، ايشان را در حرم قدس خود داخل كرده و از صافىِ علم زلال خود آنها را إشراب فرموده و از علوم اصطلاحيّه نيز آنها را عالم نموده و به آنها فهمانده است ، أمّا : بِنورٍ إلَهىّ عَنْ تَحْقيقٍ وَ شُهود .
اينها علوم تفكيريّه و رسميّه را نه تنها از نقطه نظر خواندن و حفظ كردن و ياد گرفتن و پس دادن ، بلكه همين علوم تفكيريّه و علوم رسميّه را عَنْ تحقيقٍ و شهود ياد گرفتهاند . و خداوند در قرآن مجيد مىفرمايد : أَفَمَن شَرَحَ اللَهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَمِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مّن رّبّهِ (3) . «آن كسى كه خداوند سينه او را براى إسلام منشرح ساخته است ، او با نورى از طرف پروردگار خودش يعنى با نور إلهى است.»
يَأَيّهَا الّذِينَ ءَامَنُوا اتّقُوا اللَه وَ ءَامِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رّحْمَتِهِ وَ يَجْعَل لّكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَهُ غَفُورٌ رّحِيمٌ (4) .
«اى كسانى كه إيمان آوردهايد ! تقواى پروردگار را داشته باشيد و به پيغمبرش إيمان بياوريد ، تا خدا دو نصيب از رحمت خود به شما عنايت كند ؛ و به شما نورى بدهد كه بوسيله آن حركت كنيد.» شاهد ما در اينجاست : آن نورى كه خداوند به إنسان مىدهد و إنسان با آن نور حركت مىكند .
يَأَيّهَا الّذِينَ ءَامَنُوا إِن تَتّقُوا اللَه يَجْعَل لّكُمْ فُرْقَانًا (5) .
«اى كسانى كه إيمان آوردهايد ، اگر تقواى خدا را پيشه كنيد ، خدا به شما فُرقان مىدهد.» يعنى : ملكهاى ، حالى ، إدراكى به شما ميدهد كه شما با آن فرقان ، هر حقّ و باطلى را فوراً تشخيص مىدهيد . حقّ با باطل براى شما ملتبِس نميشود ؛ اشتباه نمىكنيد ؛ در شبهات فرو نمىرويد ؛ هميشه حقّ مانند يك خورشيد درخشان ، و باطل هم مانند يك لُجّه تاريك و مكان ظلمانى ، براى شما مشخّص خواهد بود ؛ و هيچ وقت اين دو با همديگر مخلوط نشده ، مُلتبِس به يكديگر نميشوند .
اين فرقان ، فرقانى است كه بين حقّ و باطل جدائى مىاندازد . و پروردگار اين فرقان را به خود شما عنايت مىكند ، اگر تقوى پيشه كنيد ! اين لازمه تقوى است .
بنابراين ، علماء بالله و بأمرِ الله تنها كسانى هستند كه بر حلال و حرام خدا مأمونند . و اينها أفرادى هستند كه حضرت در اينجا مىفرمايند :
مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِى الْعُلَمَآء بِاللَهِ ، الْأُمَنَآء عَلَى حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ . نه هر كسى كه چند روزى برود درس بخواند و چند صفحهاى هم از كتب ، بدون فهم و درايت و بدون رعايت حفظ كند ؛ و بدون توحيد و معرفت إلهىّ و بدون ورود در مقام عرفان إلهىّ ، اينها را ياد بگيرد ؛ بعد هم بيايد و بر كرسى تدريس بنشيند و براى مردم عوامى كه همه آنها نابينا و كورند ، فتوَى بدهد و أمر و نهى كند ؛ و با آنچه در ذهن خود حفظ كردهاست ، آنها را مخاطب قرار دهد ، و نفهمد كه چه مىگويد ؛ و آن أفراد بيچارهاى هم كه در تحت تعليم او واقعند ، نمىفهمند كه اين شخص آنان را به كجا مىكشاند ! وَ أَضَلّوا كَثِيرًا وَ ضَلّوا عَن سَوَآء السّبِيلِ (6) .
(ضَلّوا وَ أَضَلّوا) هم خودش گمراه است و هم تمام أفرادى را كه بدنبال او مىروند ، گمراه مىكند . اينها أفرادى نيستند كه حضرت در موردشان بفرمايد : مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِى الْعُلَمَآء باللَهِ .
بلكه اينها أفرادى هستند كه أساساً فقيه نيستند ؛ اينها متسمّىِ به فقه هستند و بر خود نام فقيه نهادهاند و در مَسند حكم نشستهاند ، در حالتى كه مقصد أقصاى اينها دنياست . مقصد أقصاى اينها همين تدريس و تدرّس و رياست و حكومت ، و بر رِقاب مردم سوار شدن و نام و آوازه خود را در ميان مردم گسترش دادن است ؛ و هدف آنها به همينجا خاتمه پيدا مىكند .
فَأَعْرِضْ عَن مّن تَوَلّى عَن ذِكْرِنَا وَ لَمْ يُرِدْ إِلّا الْحَيَوةَ الدّنْيَا ش ذَ لِكَ مَبْلَغُهُم مّنَ الْعِلْمِ إِنّ رَبّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلّ عَن سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَى (7) .
عجيب آيهاى است ! نهايت بلوغ آنها از إدراك و فهم ، منحصر به حيات دنياست و از آن تجاوز نمىكنند ؛ و از شهوات و حبّ جاه و حبّ رياست نمىگذرند . مَبْلَغ ؛ يعنى محلّ بلوغِ فكر آنها به همينجا منتهى شده است ؛ از اينجا ديگر نمىتوانند تجاوز كنند . حقّاً پروردگار تو داناتر است به آن كسانيكه از راه او منحرف و گمراه گشته ، و به آن كسانيكه راه را پيدا كرده و هدايت يافتهاند . يعنى اين أفراد ، أفراد گمراهى هستند و راه را گم كردهاند .
قالَ شَيْخُنا الْاُسْتاذُ الْمُحَقّقُ الْمُدَقّقُ ، الْعَلاّمَةُ الْفَهّامَةُ ، الشّيْخُ الْحُسَيْنُ الْحِلّىّ ، تَغَمّدَهُ اللَهُ بِرَحْمَتِهِ فى مَجْلِسِ الدّرْسِ عِنْدَ بَحْثِهِ عَنْ وِلايَةِ الْفَقيه :
«اُستاد بزرگ ما در نجف ، در بحث از ولايت فقيه به اين روايت شريفه كه رسيدند ، در ضمن مطالبى كه بيان داشتند فرمودند» :
قالَ بَعْضُ الْعُلَمآء : مراد از علماء بالله در اين روايت ، قومى هستند از أهل معرفت كه دنيا را از دلهاى خود كندهاند و از وَساوِس شيطان و نفس أمّاره مصون شدهاند .
چرا ؟ براى اينكه كارهاى خود را براى خداوند عزّوجلّ خالص كرده و إخلاص در عمل داشتهاند ، و أمر را به خدا سپردهاند . كَما قالَ مَوْلانا وَ إمامُنا أميرُالْمُؤْمِنينَ سَلامُ اللَهِ عَلَيْهِ فى خُطْبَتِهِ : وَمَا بَرِحَ لِلّهِ عَزّتْ ءَالَآؤُهُ فِى الْبُرْهَةِ بَعْدَ الْبُرْهَةِ وَ فِى أَزْمَانِ الْفَتَرَاتِ عِبَادٌ نَاجَاهُمْ فِى فِكْرِهِمْ وَ كَلّمَهُمْ فِى ذَاتِ عُقُولِهِمْ فَاسْتَصْبَحُوا بِنُورِ يَقَظَةٍ فِى الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ وَ الْأَفْئِدَةِ (8) ...
و اين خطبه بسيار مفصّل و عجيبى است كه مرحوم شيخ تَغمّدهُ اللهُ بِرَحمَته ، آنرا در درس ، از أوّل تا به آخر براى ما بيان نمودند و بعد فرمودند : فَهَؤُلآ هُمُ الْعُلَمَآءُ بِاللَهِ حَقّا . علماء بالله حقّاً اين أفراد هستند كه حضرت بيان فرمودهاند .
سپس ايشان فرمود : اين مقام ، مقام رفيع و شأن جليلى مىباشد كه : لاتَصِلُ أيْدِينا إلَيْه . «دست ما به آن نميرسد.» نَعوذُ بِاللَهِ مِنْ شُرورِ أنْفُسِنا وَ نَتَمَسّكُ بِلُطْفِهِ وَ كَرَمِه .
مرحوم اُستاد آية الله شيخ حسين حلّىّ مرد بسيار بزرگى بود ؛ بسيار مرد عجيبى بود ؛ از منفردين و متفرّدين در علم و تقوى و زهد و إعراض از رياستهاى دنيوى بود ؛ مرد محقّق و شاخصى بود كه همه علماء به علم و فهم و درايت او نيازمند بودند . هر وقت كسى از او مسألهاى را سؤال مىنمود چه در درس يا در غير موقع درس ؛ مثلاً مىپرسيد : فَتوَى و نظريّه شما راجع به اين مسأله چيست ؟ نگاهى مىكرد و مىگفت : مَنِ أحمق را به فتوَى دادن چه ! كار ما اين است كه برويم و به كتابها نگاه كنيم و مطلبى را بدست بياوريم و بيائيم با رفقا بحثى بكنيم ؛ كارمان اينست .
اين مرد بزرگوار و با شخصيّت و با عظمت كه تحقيقاً از مرحوم آقاى حاجّ سيّد محسن حكيم در دقّت نظر و وسعت اطّلاعات و تبحّر در علم فقه و اُصول برتر بود ـ و خود آقا سيّد محسن معترف به اين معنى بود ـ ايشان در هنگام تدريس (كه بعضى از آن دروس بتقرير اينجانب موجود است) بعضى از عبارات آقاى حاجّ سيّد محسن حكيم رحمة الله عليه را بيان مىكرد (البتّه به صورت قالَ بَعْضٌ و يا بَعْضُ مُعاصِرينا بدون آنكه اسمى از «مُستَمسَكُ العُروَة» بر زبان آورد) و كلام ايشان را بسيار خوب تجزيه و تحليل و ردّ كرده ، حقّ مطلب را أدا مىنمود .
و ليكن در عين حال در بعضى از مجالسِ آية الله حاج سيّد محسن حكيم حاضر مىشد ؛ و اگر كسى (مثلاً نمايندهاى ، وزيرى ، متصرّفى) از بغداد مىآمد و از مرحوم حكيم إجازه حضور ميخواست و يا سؤال و استفتائى داشت ، ايشان مىرفت و در آن مجلس مىنشست و مطلب او را گوش كرده وحلّ مىنمود ، و جواب مىداد ؛ مثل يكى از أفراد عادى بسيار معمولى .
عبارت خود ايشان است كه در درس گفتند : وقتى مرحوم آقا سيّد أبوالحسن إصفهانىّ رحمة الله عليه رئيس نشده بود ، ما با رفقاى خودمان قرار گذاشتيم كه نگذاريم ايشان رئيس بشود ؛ زيرا كه او شايسته رهبرى إسلام نبود ؛ و ليكن بعد از اينكه مرحوم آقا سيّد أبوالحسن رئيس شد ، من همه رفقا را جمع كرده گفتم : ديگر دَم نزنيد ! زيرا امروز مخالفت با آقا سيّد أبوالحسن ، مخالفت با جعفربن محمّد عليهما السّلام است . و عملاً هم به اين مطلب ملتزم بودند . يعنى نسبت به هر كسى كه موقعيّت و رياستى پيدا مىكرد و فرد شاخصى براى إسلام مىشد ، قلباً متواضع بود ؛ و عملاً هم به او خدمت مىكرد ؛ ولى قبل از اينكه رئيس بشود اينطور نبود . پدر ايشان در صحن مطهّر أميرالمؤمنين عليه السّلام در نجف أشرف إقامه جماعت مىكرد و پس از فوت او ، إقامه جماعت ، اختصاص به مرحوم آقا شيخ حسين حلّى داشت ؛ أمّا ايشان اُستاد خود ، مرحوم نائينى را مقدّم داشتند ؛ و پس از مرحوم آية الله نائينى با آنكه از بهترين تلامذه او بود ، معذلك إقامه نماز را بجاى مرحوم نائينى قبول نكرد و آية الله حاج سيّد محسن حكيم إقامه جماعت نمودند . و ايشان از اين عمل استنكاف مىنمودو كراراً و مراراً ميگفت : كار من فقط تدريس است ؛ من طلبه هستم . نه فتوَى داد ، نه رسالهاى منتشر نمود ؛ و نه نماز جماعت خواند . أمّا در درس و تحقيقات إلى ما شآء الله هر چه بگوئيد كم گفتهايد .
ايشان به اندازه يك صندوق تقريرات و تحقيقات و كتب مستقلّه در فقه و اُصول دارد .
يك مرتبه در باره اجتهاد و دقّتى كه علماء بزرگ داشتند (كه تا چه حدّ از فتوَى دادن اجتناب مىكردند ؛ و خود را در معرض فتوى قرار نميدادند ؛ و از خداوند علىّ أعلى مىترسيدند ؛ با اينكه مجتهد بودند ، أمّا باز از إفتاء خوددارى مىكردند ؛ و شدّت تقوايشان اين مطلب را إيجاب مىكرد) فرمود :
بعضى از اين احتياطهائى كه در رسالهها هست و الْأحوَطِ وجوبى است ، در أصل ، أحوطِ استحبابى است ؛ ليكن چون آن مجتهد مىخواهد از إبراز فتوى خوددارى كند ، و نمىخواهد خود را مسؤول عمل مردم نمايد ، لذا به نحو أحوط وجوبى بيان ميكند كه مردم به ديگرى مراجعه كنند و او خود را از تحمّل مسؤوليّت خارج سازد .
سپس فرمود : اُستاد ما مرحوم نائينى قَدّس الله نفسَه يك مرتبه در بالاى منبرِ تدريس فرمود : يا أيُّها الطّلاّب ! مرحوم حاج مُلاّ علىّ كَنى (صاحب كتاب نفيس «قضآء» و معاصر شيخ أنصارى و از أعلام شاگردان و شايد همرديف شيخ أنصارى كه أوّل عالِم و أوّل مجتهد طهران بود ؛ واگر كسى بخواهد از علميّت او مطّلع بشود ، كتاب «قضآء» ايشان را ببيند . «قضآء» حاج ملّا علىّ كَنى معروف است.) ايشان به طهران رفت و تمام علماء طهران كه در مقابل او خاضع و خاشع و به أعلميّت او إذعان داشتند ، نزد او آمده و تقاضا كردند كه : شما متصدّى اُمور مردم باشيد ؛ و در أمر قضاء و مرافعات مردم به شما مراجعه كنند و شما نظر بدهيد و فصل خصومت نمائيد !
اُستاد مىفرمود : مرحوم حاج ملّا علىّ كَنى گفت : «من اين كار را نمىكنم ؛ زيرا من در اجتهاد خود شكّ دارم» . تا اينكه پنجاه نفر از مجتهدين طهران و أطراف ، از كسانى كه ايشان آنها را مجتهد مىدانست ، خدمت ايشان آمده و بر اجتهادشان شهادت دادند ؛ آنوقت ايشان اين پيشنهاد را پذيرفت .
أمّا شما جالسين و حاضرينِ در مجلس درس ، اگر پنجاه نفر از مجتهدين هم شهادت بدهند كه شما مجتهد نيستيد ، باز قبول نمىكنيد و ادّعاى اجتهاد مىكنيد !
بايد توجّه داشت كه مسأله خيلى مهمّ است . اين مردِ با بصيرت در كوران تمام اين مسائل وارد بود و من تحقيقاً نمىتوانم بگويم كه از نقطه نظر علمى شيخ حسين حلّى از علّامه حلّىّ كمتر بود . به اندازهاى اين مرد دقيق بود كه : مثلاً ما در نزد ايشان طهارت مىخوانديم (من در خدمت ايشان علاوه بر اُصول ، يكدوره مكاسب و قدرى هم از كتاب طهارت خواندم و تقريرات آنرا نوشتم) ايشان روايتى را از باب دياتِ «مِفتاحُ الكَرامة» شاهد بر مطلب آورد ! بايد توجّه نمود كه باب دياتِ «مفتاحُ الكَرامة» چه مناسبت با باب طهارت دارد ؟!
ايشان عالمى بود مُتَضلّع ، خبير و منظّم . تمام كتابها ، چه كتابهاى عامّه و چه كتابهاى شيعه را مطالعه مىكرد . بعد هر كتابى را كه مطالعه مىنمود ، از مطالب آن براى خود فهرستى بر ميداشت . مثلاً از تمام «تاريخ بغداد» يك فهرست داشت . يك رديفِ ستونى از كتابخانهاش ـ كه مقدار كتابهايش هم خيلى زياد نبود ـ فقط فهرست آن كتبى بود كه مطالعه كرده و نتيجه آن كتابها را هرچه بود ، لَه يا عليه شيعه ، در آنجا نوشته بود ؛ و هرگاه إنسان به آن مراجعه ميكرد ، مىفهميد كه كجاى اين كتاب بر ضرر شيعه و كجايش به نفع شيعه است ، تا در موقع حاجت شفاهاً و يا كتباً در صورت تأليفِ كتابى در كلام ، مَبنىّ بر اعتقادات رَصين و متينِ شيعه ، از آن استمداد كند .
ايشان در اينجا مىفرمايد : فَهَؤُلآء ، هُمُ الْعُلَمآءُ بِاللَهِ حَقّا ؛ وَ هَذَا الْمَقامُ مَنْزِلٌ رَفيعٌ وَ شَأْنٌ جَليلٌ لاتَصِلُ أيْدينا إلَيْه . كجا دست ما به اينها ميرسد ؟!
عبارت ايشان است : نَعوذُ بِاللَهِ مِنْ شُرورِ أنْفُسِنا وَ نَتَمَسّكُ بِلُطْفِهِ وَ كَرَمِه.
ثُمّ قالَ : احْتَمَلَ بَعْضُ الْعُلَمآء أنْ يَكونَ الْمُرادُ مِنَ الْعُلَمآء بِاللَهِ فى قَوْلِهِ عَلَيْهِ السّلامُ : «مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِى الْعُلَمَآء بِاللَهِ» الْعارِفينَ بِهِ بِقَرينَةِ إضافَتِهِمْ إلَيْهِ سُبْحانَهُ ؛ وَ الْمُرادُ مِنَ الْمَجارى ، مَجارِى الْاُمورِ التَكْوينيّة .
سپس مىفرمايد : بعضى از علماء احتمال دادهاند كه : مراد از علماء بالله خصوص عارفين باشد به قرينه إضافه و نسبت دادن آنها به خداوند سبحان ، كه مىفرمايد : علماء بالله . و مراد از مجارى هم ، مجارىِ اُمور تكوينى باشد نه تشريعىّ . بنابراين ، اين روايت دلالت مىكند بر ولايت تكوينيّه علماء بِالله .
ايشان در قسمت أوّل (كه مقصود از علماء بالله ، عارفين بالله باشد) إشكال نكردند . أمّا در باره مطلب دوّم (كه مراد از مجارى اُمور ، اُمور تكوينيّه باشد) فرمودند : يُبَعّدُهُ ما وَرَدَ فى ذَيْلِهِ : «الْأُمَنَآء عَلَى حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ» . چون در ذيل روايت هست : «علماء بِالله كه أمين بر حلال و حرام او باشند» و ظاهر اين جمله همان علمائى هستند كه در مقام تشريع ، پاسدار اُمور مردم ميباشند (9) .
اينهم يك روايت ، كه روايت بسيار عجيبى است و دلالتش هم خيلى خوب است . و اين كه حضرت مىفرمايد : «أَنْتُمْ أَعْظَمُ النّاسِ مُصِيبَةً لِمَا غَلَبْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ مَنَازِلِ الْعُلَمَآء لَوْ كُنْتُمْ تَسَعُونَ ذَلِكَ بِأَنّ مَجَارِىَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِى الْعُلَمَآء بِاللَهِ ، الْأُمَنَآء عَلَى حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ.» يعنى اُمور خود را رها كنيد ؛ و آنها را بدست علماء بالله و أمينانِ بر حرام و حلال خدا بسپاريد ، تا اينكه آنها إداره كنند . شما ترفّع كرديد ؛ تعظّم نموديد ؛ و با بزرگ منشى ، حقّ آنها را غصب نموديد و آنها را خانه نشين كرديد .
يكى ديگر از رواياتى كه دلالت بر ولايت فقيه مىكند ، روايتى است كه صدوق در «مَعانِى الْأخبار» ذكر كرده است كه :
حَدّثَنا أبى ـ رَحِمَهُ اللَه ـ قالَ : حَدّثَنا عَلِىّ بْنُ إبراهيمَ بْنِ هاشِمٍ عَنْ أبيهِ ، عَنْ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزيدَ النّوفِلىّ ، عَنْ عَلِىّ بْنِ داوُدَ الْيَعْقوبىّ ، عَنْ عيسَى بْنِ عَبْدِاللَهِ بْنِ مُحَمّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِىّ بْنِ أبى طالِبٍ ، عَنْ أبيهِ ، عَنْ جَدّهِ ، عَنْ عَلَىّ [ بْنِ أبى طالِبٍ] عَلَيْهِ السّلامُ قالَ : قَالَ رَسُولُ اللَهِ صَلّى اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ [ وَ سَلّمَ] : اللَهُمّ ارْحَمْ خُلَفَآئِى ؛ اللَهُمّ ارْحَمْ خُلَفَآئِى ؛ اللَهُمّ ارْحَمْ خُلَفَآئِى !
مرحوم صدوق سلسله سند را به حضرت علىّ بن أبى طالب عليه السّلام مىرساند كه آن حضرت فرمودند : «حضرت رسول أكرم صلّى الله عليه و آله و سلّم فرمودند : خدايا رحمتت را بر جانشينان من بفرست ، خدايا رحمتت را بر جانشينان من بفرست ، خدايا رحمتت را بر جانشينان من بفرست!» .
قِيلَ لَهُ : يا رَسُولَ اللَه ! وَ مَنْ خُلَفَآؤُكَ ؟ «عرض كردند : خلفاء و جانشينان شما چه كسانى هستند؟!»
قَالَ : الّذِينَ يَأْتُونَ مِنْ بَعْدِى يَرْوُونَ حَدِيثِى وَ سُنّتِى (10) .
«رسول خدا فرمود : آن كسانيكه بعد از من مىآيند و حديث و سنّت مرا روايت مىكنند.»
و نيز شيخ حرّ عامِلىّ ، اين روايت را از صدوق در «عُيونُ الأخبار» نقل كرده است (11) .
بحث ما در اين روايت از دو جهت است : سنداً ، و دَلالَةً .
أمّا از نظر سند : در سلسله سند اين روايت علىّ بن إبراهيم و پدرش إبراهيم بن هاشم هستند ، كه إبراهيم حسنٌ كالصّحيح و علىّ بن إبراهيم صحيحٌ. و هر دو نفر از أجلّ رُوات و أقدَم آنها و در جلالت و متانت مشهور و معروف هستند .
حسين بن يزيد نَوفِلىّ نيز از أعلام است . شيخ طوسى در «رجالِ» خود او را از أصحاب حضرت إمام رضا عليه السّلام شمرده است ، و در «فهرست» هم او را عنوان كرده ، وَ قالَ : لَهُ كتابٌ . «و گفته است كه : او خود داراى كتاب بوده است» . همچنين نجاشىّ در «رجالِ» خود گفته است : «حسين بن يزيد نَوْفلِىّ : كانَ شاعِرًا أديبًا وَ سَكَنَ الرّىّ وَ ماتَ بِهَا وَ لَهُ كِتابُ التّقِيّة» .
«مردى شاعر و أديب بوده است ، و در رىّ سكونت گزيده و در آنجا هم از دنيا رفته است ، و كتابى دارد بنام : تَقِيّه.» كه البتّه جزء همان اُصولِ أربعَمِأة (چهارصد كتابى كه شيعه داشت و بعد آنها را تبديل به كتب أربعه كردند) محسوب مىشود .
و أمّا علىّ بنُ داوُد يعقوبىّ ، رَجُلٌ مَعْروفٌ عِنْدَ الْأصْحاب .
و عيسَى بن عبدِالله بن محمّد بن عُمَر بن أميرالمؤمنين عليه السّلام هم كه راوى اين روايت است ، شيخ در «رجالِ» خود او را از أصحاب حضرت صادق عليه السّلام شمرده ، و در «فهرست» هم آورده است . و نيز نجاشى در «رجال» خود گفته است : لَهُ كتابٌ يَرْويهِ جَمَاعةٌ . «او داراى كتابى است كه جماعتى آن كتاب را از او روايت كردهاند.»
اين بحث راجع به سند روايت ؛ كه ظاهراً سند ، سند خوبى است . حَسَنٌ كَالصّحيح ، و معتبر و قابل اعتماد است .
و أمّا دلالت اين خبر : حضرت خلافت را نسبت مىدهند به فقهائى كه حديث رسول و سنّت آن حضرت را روايت مىكنند ، و براى تأكيد هم سه بار رسول خدا «اللَهُمّ ارْحَمْ خُلَفَآئِى» را تكرار كردند . بعد ، از ايشان سؤال كردند : مَنْ خُلَفَآؤُكَ ؟! حضرت فرمودند : آن كسانى كه پس از من مىآيند : يَرْوُونَ حَدِيثِى وَ سُنّتِى . «حديث و سنّت من را روايت ميكنند.» آن فقهائى كه راوى حديث و سنّت رسول خدا هستند ، آنها خلفاء هستند .
بنابراين ، به اين روايت مىتوان استدلال كرد بر : نَصْبِهِمْ لِلْوِلايَةِ و القَضآء وَ الْإفْتآء . چرا ؟ چون ظهور خلافت قِيامُ الْفَقيهِ مَقامَ النّبِىّ است . خلافت به عنوان إطلاق دلالت مىكند بر اينكه : آن شخص خليفه ، قائم مقامِ منوبٌ عنه است . عنوان ، عنوان نيابت و خلافت است ، و حضرت مىفرمايد : خُلَفَآئِى . «خلفاء من ، جانشينان من ، قائم مقامان من.» پس هر چيزى از مزايا و خواصّ ، كه براى پيغمبر ثابت است ، براى اين فقهاء ثابت است ، إلاّ ما خَرَجَ بِالدّليل .
و آنچه كه به دليل خارج است ، خصائص إمامت است . آنچه كه راجع به خصوص إمامت است براى هيچيك از فقهاء شيعه نيست و از اختصاصات إمام است ، و أمّا بقيّه چيزها ـ غير از خصائص إمامت ـ را مىتوانيم از إطلاق اين روايت براى فقهاء إثبات كنيم ؛ كه از جمله آن مَناصب ، ولايت و قضاء و إفتاء است . ما ، هم مىتوانيم حكومت را براى اينها در اُمور ولائيّه اجتماعيّه مردم إثبات كنيم ، و هم قَضاء و فصل خصومت ، و هم إفتاء و بيان أحكام را براى مردم .
و طبق همان مطلبى كه در باره حديث كُمَيل عرض كرديم ، اين روايت هم اختصاص به أئمّه ندارد ؛ بلكه اللَهُمّ ارْحَمْ خُلَفَآئِى ، با إطلاق دلالت لفظيّه واعتبار قرائن مقاميّه ، شامل جميع علماى ربّانىِ عارف بالله و عالم بأمر الله ميگردد . و قرينهاى كه آنها را مختصّ به أئمّه عليهم السّلام بنمايد وجود ندارد ؛ بلكه به عموميّت خودش باقى است . و خليفه رسول الله كه داراى عنوان خلافت باشد ، كسى است كه حديث و سنّت و أحوال حضرت رسول را روايت كند . اين شخص ، خليفه رسول الله است ؛ و اينها همان أفرادى هستند كه خود رسول خدا فرمود : «يَأْتُونَ مِنْ بَعْدِى ، يَرْوُونَ حَدِيثِى وَ سُنّتِى» . اين عبارات ، إطلاق داشته و اختصاص به أئمّه ندارد . و لذا اين روايت هم از رواياتى است كه شاهد بر ولايت و حكومت فقيه ، و قضاء ، و إفتاء اوست و مىتوان به آن استدلال كرد .
اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد
پىنوشتها:
1) تُحف العقول» طبع مكتبة الصّدوق ص 237
2) منية المُريد» صفحه 16 و 17 از طبع رحلى سنگى
3) صدر آيه 22 ، از سوره 39 : الزّمر
4) آيه 28 ، از سوره57 : الحَديد
5) صدر آيه 29 ، از سوره 8 : الأنفال
6) ذيل آيه 77 ، از سوره 5 : المآئدة
7) آيات 29 و 30 ، از سوره 53 : النّجم
8) خطبه 220 ، باب خُطَب از «نهج البلاغة» ؛ و از طبع مصر با تعليقه شيخ محمّد عبده ، ج 1 ، ص 446 تا ص 448
9) رسالةٌ بديعة» طبع أوّل ، الرّوايات الدّآلّة على ولاية الفقيه ، روايت پنجم ، ص 101 تا 105
10) مَعانى الأخبار» طبع حيدرى سنه 1379 هجرى قمرىّ ، ص 374 و ص 375
11) وسآئل الشّيعة» طبع بهادرى ، ج 3 ، باب 11 ، از أبواب صفات قاضى ، ص 385
