باب بيستم در آداب روزه

قالَ الصّادِقُ (عليه السلام) :

قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله) : ألصَّوْمُ جُنَّةٌ أىْ سَتْرَةٌ مِنْ آفاتِ الدُّنْيا وَحِجابٌ مِنْ عَذابِ الاْخِرَةِ .

فَإذا صُمْتَ فَانْوِ بِصَوْمِكَ كَفَّ النَّفْسِ عَنِ الشَّهَواتِ وَقَطْعَ الْهِمَّةِ عَنْ خُطُواتِ الشَّيْطانِ .

وَ أنْزِلْ نَفْسَكَ مَنْزِلَةَ الْمَرْضى لا تَشْتَهي طعاماً وَلا شَراباً مُتَوَقِّعاً في كُلِّ لَحْظَة شِفاءَكَ مِنْ مَرَضِ الذُّنُوبِ :

وَطَهِّرْ باطِنَكَ مِنْ كُلِّ كَدَر وَغَفْلَةوَظُلْمَة يَقْطَعُكَ عَنْ مَعْنَى الاْخْلاصِ لِوَجْهِ اللهِ تَعالى .

قيلَ لِبعْضِهِمْ إنَّكَ ضَعيفٌ وَاِنَّ الصِّيامَ يُضْعِفُكَ قالَ : إنّي اُعِدُّهُ بِشَرِّ يَوْم طَويل وَالْصَبْرُ عَلى طاعَةِ اللهِ تَعالى أهْوَنُ مِنَ الْصَّبْرِ عَلى عَذابِهِ :

قَالَ رَسُولُ اللهِ 9 : قالَ اللهُ تَعالى : ألصَّوْمُ لي وَأنَا أجْزى بِهِ ، فَالصَّوْمُ يُميتُ هَوَى النَّفْسِ وَشَهْوَةَ الطَّبْعِ وفيهِ حياةُ الْقَلْبِ وَطَهارَةُ الْجَوارِحِ وَعِمارَةُ الظّاهِرِ وَالْباطِنِ .

والشُّكْرُ عَلَى النِّعَمِ وَالاْحسانُ إلىَ الْفُقَراءِ وَزِيادَةُ التَّضَرُّعِ وَالْخُشُوعِ وَالْبُكاءِ .

وَحَبْلُ الاْلْتِجاءِ إلَى اللهِ وَسَبَبُ إنْكِسارِ الشَّهْوَةِ وَتَخْيفُ الْحِسابِ وَتَضْعيفُ الْحَسَناتِ .

وَفيهِ مِنَ الْفَوائِدِ ما لا يُحْصى وَكَفى ما ذَكَرْنا مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَ وَوُفِّقَ لاِسْتِعْمالِهِ .

قالَ الصّادِقُ (عليه السلام) :

قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله) : ألصَّوْمُ جُنَّةٌ أىْ سَتْرَةٌ مِنْ آفاتِ الدُّنْيا وَحِجابٌ مِنْ عَذابِ الاْخِرَةِ .

روزه پيوندى روحى و قلبى از جانب عبد با مولاست ، و در اين پيوند ، در صورتى كه به عمق آن توجه شود ، جان و دل به سوى تصفيه از رذائل حركت كرده ، و به حسنات و صفات الهى آراسته مى گردد .

انسان وقتى با عمق روح و دل به اين حكم استوار و عظيم و پر منفعت الهى نظر مى كند ، عشق بى نهايت حضرت حق را به عباد و بندگان در اين حكم و خواسته مشاهده مى كند .

انسان وقتى به مسئله روزه با ديد الهى مى نگرد ، مى بايد كه خداوند بزرگ از باب لطف و احسان و كرم و محبتش خواسته ، درهائى از رحمت بى نهايتش به روى عباد باز شود .

علاقه به اين حكم پر ثمر در انبيا و امامان به قدرى شديد بوده ، كه در بسيارى از ايام غير رمضان هم به عنوان يك مستحب بسيار پسنديده روزه مى گرفتند .

اولياء الهى اول و وسط و آخر هر ماه و بعضى از آنان تمام ايام رجب و شعبان روزه دار بودند .

پيامبر اسلام پس از سپرى كردن عيد فطر ، نزديك به شش روز از ماه شوال را روزه مى گرفتند ، زيرا طاقت اين معنى را نداشتند كه يكباره از ماه رمضان قطع رابطه كنند .

ماه رمضان ، ماه رحمت ، ماه بركت ، ماه كرامت ، ماه مغفرت ، ماه توبه ، ماه آمرزش ، ماه آموزش ، ماه پرورش ، ماه تربيت ، و ماه پيراسته شدن از رذائل و آراسته شدن به فضائل است .

در بين دوازده ماه قمرى ، تنها ماهى كه قرآن مجيد از آن ياد مى كند ، ماه مبارك رمضان است ، و اين يادآورى از ماه رمضان در قرآن مجيد دلالت بر عظمت آن دارد ، و اگر كسى بتواند با ماه رمضان به آن معنائى كه قرآن فرموده ، و همراه با آن هدفى كه از بودن رمضان بيان داشته پيوند قرار كند ، خود را به خير دنيا و آخرت آراسته كرده است .

ماه رمضان ، ماهى كه قرآن مجيد در آن نازل شده براى هدايت بشر به خير و سعادت و حفظ او از خزى دنيا و عذاب آخرت ، و براى روشن كردن حق از باطل و باز شناساندن تمام درستى ها از نادرستى ها است .

ماه رمضان بنا بر آيه شريفه ماه قرآن ، ماه هدايت ، ماه بازشناخت حق از باطل است .

اگر كسى در اين ماه دلش به نور قرآن منور نگردد ، و جانش به هدايت قرآن ، آراسته نشود ، و عقلش قدرت تشخيص حق از باطل پيدا نكند ، از اين ماه بهره اى جز گرسنگى و تشنگى شكم نبرده .

كسى كه از خصوصيات و امتيازات معنوى رمضان بهره مند شود ، جداً براى خود سپرى جهت حفظ از آفات دنيا و عذاب آخرت ساخته است .

1 ـ سوره بقره (2) : 185 .

ماه رمضان ماه عظيمى است كه خداوند مهربان آن ماه و عمل در آن را به خود نسبت داده ، پس متصل به معنويت و حقيقت اين ماه ، متصل به حضرت اوست . هيچ عملى از اعمال به اندازه ماه رمضان رنگ خالص خدائى ندارد ، چرا كه اولا يك عمل درونى و پنهانى است و انسان مجبور نيست كسى را از اين عمل درونى خبر كند ، و كسى هم قدرت تشخيص اين را ندارد كه بفهمد انسان در اين عمل هست يا نه ، در ثانى روزه در تمام جهاتش بر محور ترك است ، ترك خوردن ، آشاميدن ، فضول در كلام ، ترك شهوت ، و . . . يعنى داراى صفات سلبى است ، و از اين جهت روزه دار ، مزين به رنگ و صبغه الهى است .

آثار معنوى روزه كه در قلب و عقل و جان و نفس تجلى مى كند و منافعش در دنيا و آخرت ظاهر مى گردد ، قابل مقايسه با آثارى كه به جسم مى بخشد نيست .

روزه براى جسم آثار نيكى دارد ، بسيارى از آلام و رنجها و ناراحتى ها را كه معلول خوردن و آشاميدن مداوم ، و معلول رسوبات غذائى در معده ، و ازدياد چربى و عوره و ناراحتى هاى ديگر و بخصوص چاقى بيش از اندازه است مداوا مى كند ، ولى اين منافع عالى با منافع معنوى آنكه براى انسان در دنيا ايجاد نظم و تربيت و وقار و كرامت و در آخرت ايجاد سعادت ابدى و خشنودى حضرت سرمدى مى كند قابل قياس نيست .

قرآن مجيد روزه را به خاطر منافع فوق العاده اى كه در آن براى انسان دارد ، حكمى مى داند كه براى تمام ملل و امم بوده ، و آئينى از آئين انبياء الهى از اين حكم سودمند جدائى نداشته ! !

روزه درخت رحمت الهى است ، كه ريشه در اراده و خواسته حق دارد ، و شاخ

1 ـ سوره بقره (2) : 183 .

و برگ در خانه هستى ، و دوام در بهشت ابدى حضر حق .

انسان اگر چه شاخه وجودش به اين درخت پيوند بخورد ، از رحمت حق بهره مند شده ، و به اجراى حق موفق گشته ، و لايق ورود به بهشت الهى شده است .

گرچه تمام موجودات عالم مهمان حقند ، ولى ماه رمضان ماه مهمانى خصوصى است . و اين خيمه مهمانى را براى خاصان و نيكان و مؤمنان سرپا مى كنند ، بايد سعى كرد كه در اين مهمانى راه پيدا كرد ، و از منافع ابدى آن بهره مند شد .

شب قدر از هزار ماه برتر و بالاتر است ، و اين شب كه شب نزول قرآن و ظرف با عظمت وحى است در ماه رمضان قرار داده شده ، پس ماه رمضان ظرف قرآن ، ظرف هدايت ، و جاى تربيت و فصل پرورش و دروازه ورود به فضاى رحمت بى منتهاى حضرت اوست .

براى اهل دل ، و اهل نظر و اهل عشق ، به سوى دلبر و به سوى معشوق ، راهى جانانه تر و عاشقانه تر از راه رمضان نيست ، هر كس اين راه را برابر با شرايطى كه براى رونده در آن قرار داده شده سير كند به لقاى معشوق مى رسد ، و جان از تمام آلودگيها پاك مى نمايد :

ره عشاق راه بى كنار است *** از اين ره دور اگر جانت به كار است

وگر سيرى زجان در باز جان را *** يكى جان را عوض آنجا هزار است

وگر در يك قدم صد جان دهندت *** نثارش كن كه جانها بى شمار است

به هر وقتى كه جانى بر فشانى *** هزاران جان تو بر تو نثار است

چو خواهى كرد خود را نيم جانى *** چو دايم زندگى تو به يار است

كسى كز جان بود زنده در اين راه *** زجرم خود هميشه شرمسار است

درآمد دوش در دل عشق جانان *** خطابم كرد كه امشب روز بار است

كنون بى خود بيا تا بار يابى *** كه شاخ وصل بى باران به بار است

چو شد فانى دلت اندر ره عشق *** قرار عشق جانان بى قرار است

تو را اول قدم در وادى عشق *** به زارى كشتن است آنگاه دار است

وزان پس سوختن تا هم تو بينى *** كه نور عاشقان در مغز نار است

چو خاكستر شوى و ذره گردى *** برقص آئى كه خورشيد آشكار است

تو را از كشتن و از سوختن هم *** چه غم چون آفتابت غم گسار است

كسى سازد رسن از نور خورشيد *** كه اندر هستى خود راهوار است

كسى كاندر وجود خويشتن ماند *** مده پندش كه بندش استوار است

در اين مجلس كسى بايد كه چون شمع *** سر ببريده او در كنار است

شبانروزى در اين انديشه عطار *** چو گل در خون چو نرگس بس نزاراست

خردمندا مكن عطار را عيب *** اگر زين شوق جانش بى قرار است

روزه در آئينه روايات

روايات عالى شيعه مسائل مهمى را در باب روزه مطرح مى كنند ، كه دانستن آن براى پى بردن به ارزش اين عمل الهى ، براى عباد خدا لازم است .

در روايتى وارد شده كه حضرت رضا (عليه السلام) در جواب مسائل محمد بن سنان در قسمت روزه نوشتند :

علت روزه درك رنج گرسنگى و تشنگى است ، تا عبد از اين طريق در پيشگاه حضرت حق ذلت و مسكنت نشان دهد ، و از عوارض سيرى و سيرابى كه غفلت و غرق شدن در عيش و نوش است درآيد ، و از اجر و حساب حق برخوردار گشته ، به مقام صبر و استقامت برسد ، و از اين راه مزه شدائد آخرت را درك

كرده ، و قدرت خطرناك شهواتش بشكند ، روزه واعظ او در دنيا ، و دليلش به سوى رضاى حق در آخرت باشد ، و براى اينكه شدت اين مراحل را از اهل فقر و مسكنت در دنيا و آخرت دريابد(1) .

هشام بن حكم فلسفه روزه را از حضرت صادق (عليه السلام) پرسيد ، حضرت فرمود : وجوب روزه براى ايجاد مساوات بين غنى و فقير است ، به اين معنا كه غنى تا شدت نبيند ، در گذرگاه رحمت نسبت به فقير قرار نمى گيرد ، اين غنى است كه هر چه بخواهد برايش فراهم است ، بايد مزه سختى را بچشد تا به عنايت خدا بين او و فقير فاصله كم شود ، رنج گرسنگى و تشنگى را به او مى چشاند تا بر ضعيف رقت آرد ، و بر گرسنه ترحم كند(2) .

در روايات بسيار مهمى آمده كه روزه دار در ماه رمضان ، بايد تمام حيثيت و وجود و شئون و اعضاء و جوارحش روزه باشد ، به اين معنى كه شكمش از آب و غذا و تمام موجوديتش از گناه و معصيت ورنه روزه اش داراى اعتبار و ارزش نخواهد بود .

امام ششم حضرت صادق (عليه السلام) فرمود : هرگاه روزه گرفتى بايد گوش و چشم و مو و پوستت روزه باشد ، اعضاء و جوارح ديگر را نيز شمرد و فرمود روز روزه داشتنت مانند روز عادى و خوردنت نباشد .

1 ـ وسائل : 7/2 ـ 3 .

2 ـ وسائل : 7/2 ـ 3 .

3 ـ وسائل : 7/116 .

امام باقر (عليه السلام) فرمود : پيامبر به جابر بن عبدالله گفتند : اى جابر اين است ماه رمضان ، هر كس روزش را روزه بگيرد ، و شبش را به عبادت برخيزد ، و شكم و شهوتش داراى عفت باشد . و زبانش را از تمام گناهان زبان حفظ كند ، مانند بيرون آمدن از ماه از گناهانش بيرون مى رود ، جابر عرضه داشت چه حديث خوبى است ، پيامبر فرمود چه شرايط شديد و سنگينى است(1) .

امام صادق (عليه السلام) فرمود : روزه فقط خوددارى از خوردن و آشاميدن تنها نيست ، سپس فرمود ، مريم گفت :

يعنى من نذر سكوت كرده ام .

زمانى كه روزه گرفتيد زبان را حفظ كنيد و چشم از نامحرمان بپوشيد ، و از نزاع و حسد نسبت به يكديگر بپرهيزيد ، پيامبر اسلام شنيدند زن روزه دارى خدمتكار خود را ناسزا گفت ، حضرت طعام خواستند و به آن زن فرمودند بخور ، گفت من روزه ام ، فرمود چگونه روزه اى در حالى كه به خدمتكارت ناسزا گفتى ، روزه فقط خوددارى از طعام و آشاميدنى نيست ، سپس حضرت صادق (عليه السلام) فرمود : وقتى روزه گرفتى گوش و چشمت نيز از حرام روزه بگيرد ، جدال را رها كن و خادم خود را آزار مده ، وقار روزه با تو باشد و سعى كن روزه ات مانند ايام غير روزه نباشد(3) .

1 ـ وسائل : 7/116 .

2 ـ سوره مريم (19) : 26 .

3 ـ فروع كافى : 1/187 .

امام صادق (عليه السلام) فرمود :

روزه ، فقط روزه از خوردن و آشاميدن نيست ، براى روزه شرط هست كه بايد آن را حفظ كنى تا روزه ات روزه تمام و كاملى شود ، و آن شرط سكوت وجود توست ، نشنيدى مريم بنت عمران گفت نذر كردم روزه باشم و با انسانى امروز سخن نگويم ، يعنى در حال سكوتم ، پس چون روزه گرفتيد ، زبان از دروغ حفظ كنيد ، و چشم از نامحرمان ببنديد ، با هم دعوا نكنيد ، به هم حسد نبريد ، از هم غيبت نكنيد ، با يكديگر دشمنى ننمائيد ، به هم دروغ نگوئيد ، مباشرت خلاف نداشته باشيد ، با هم مخالفت نكنيد ، از غضب و ناسزا و شماتت و مسخره كردن و جدال و دشمنى و ظلم و سبك سرى و زجر دادن به يكديگر بپرهيزيد .

از ياد خداو نماز غفلت نكنيد ، صمت و سكوت از هر گناه مربوط به زبان را رعايت نمائيد ، بردبارى و استقامت و صدق را مراعات كنيد و دورى از شر و اجتناب از قول زور و كذب و افتراء و خصومت و ظن سوء و غيبت و سخن چينى را نصب العين خود قرار دهيد .

خود را مشرف به آخرت ببينيد ، و منتظر آن ايام باشيد ، چشم داشت به وعده خدا داشته و در راه ريسدن به لقاء او قرار گيريد ، آرامش و وقار و خشوع و خضوع به خرج دهيد ، و ذلت عبد خائف از مولا را در خود تحقق دهيد ، در مقام خوف و رجا و رغبت و رهبت باشيد ، به نحوى كه دلهاى خود را از عيوب پاك كرده و درون را از حقه بازى پيراسته باشيد ، و جسم را از آلودگيها شسته باشيد ، تا از ما سوى الله آزاد شده و با اين روزه كه داراى چنين سكوتى از همه گناهان است به ولايت خدا پيوسته باشيد ، گناهانى كه خداوند شما را در ظاهر و باطن از آن نهى كرده است .

حق خشيت او را در نهان و آشكار به جاى آر ، و در ايام رزه وجودت را به حق

ببخش ، به نحوى كه قلب را براى او فارغ كنى و دل را براى اجراى امر او منصوب نمائى ، چون چنين كردى به حقيقت روزه دار شدى ، و امر مولايت را اطاعت كردى ، و هر چه از اين برنامه كم بگذارى به مقدار آن از ارزش روزه ات كم مى شود ، تا اينكه حضرت صادق (عليه السلام) فرمود : روزه فقط خوددارى از خوردن و آشاميدن نيست ، خداوند روزه را حجاب بين عبد و تمام گناهان فعلى و قولى قرار داد ، آن كس كه اين شرايط را عمل كند روزه را افطار كرده ، كه روزه داران چقدر اندك اند و گرسنگان چه زيادند .

امام باقر (عليه السلام) فرمود :

خداوند تعالى را ملائكه اى است كه موكل بر روزه داران اند ، از روز اول ماه تا آخر آن براى روزه داران طلب مغفرت كنند ، و هر شب به وقت افطار فرياد مى زنند ، اى بندگان خدا شما را بشارت باد ، كه گرسنگى كمى كشيديد ، و به دنبال آن سيرى شما زياد است ، مبارك شديد و مبارك شد در شما ، چون شب آخر شود فرياد كنند ، اى عباد خدا بر شما بشارت باد كه خداوند شما را آمرزيد و توبه شما را قبول كرد ، بنگريد كه پس از ماه زندگى را چگونه از سر مى گيريد(1) .

يونس بن حمدان رازى از حضرت صادق روايت مى كند كه : هر كس يك روز ماه رمضان روزه بخورد روح ايمان از وجود او جدا مى شود .

قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله) : شَهْرُ رَمَضانِ شَهْرٌ فَرَضَ اللهُ عَلَيكُمْ صِيامَهُ فَمَنْ صامَهُ

1 ـ محاسن : 33 .

2 ـ وسائل : 7/176 ـ 177 .

پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) فرمود : اين است ماه رمضان ، ماهى كه روزه آن بر شما واجب است ، هر كس از روى ايمان و حساب روزه بگيرد ، همانند روز ولادت از مادر از گناهان خارج مى گردد .

و نيز آن حضرت فرمود : ماه رمضان آمد ، ماه مبارك ، ماهى كه روزه آن بر شما واجب است ، درهاى بهشت به روى شما باز است ، و شيطانها در اين ماه در زنجيرند ، شبى كه از هزار ماه بهتر است در اين ماه است ، هر كس به اين ماه ارج بگذارد به ارج گذاشته مى شود .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود : بر شما باد در ماه رمضان به استغفار و دعاى زياد ، اما دعاى شما دافع بلا از شماست ، اما استغفار شما از بين برنده گناهان است .

خطبه بسيار مهم پيامبر اسلام در شناساندن ماه رمضان

حضرت رضا (عليه السلام) از پدرانش از على (عليه السلام) نقل مى كند ، كه يك روز پيامبر اسلام براى ما سخنرانى كرد .

فرمود : اى مردم ماه خدا با بركت و رحمت و مغفرت فرا رسيد ، ماهى كه نزد حضرت حق بهترين ماه است ، روزهايش برترين روزها و شبهايش از بهترين شبهاست ، ساعاتش در تمام ساعات همانند ندارد ، ماهى است كه همه شما به مهمانى خدا دعوت شده ايد ، و در اين ماه به همه شما كرامت و بزرگوارى ارزانى شده .

1 ـ وسائل : 7/176 ـ 177 .

2 ـ وسائل : 7/225 .

در اين ماه نفسهايتان تسبيح ، خوابتان عبادت ، عملتان قبول ، و دعايتان مستجاب است .

خدا را با نيت صادقانه و قلب هاى پاك بخوانيد تا شما را به روزه اين ماه و تلاوت قرآنش موفق كند .

بدبخت و بيچاره آن انسانى است كه در اين ماه بزرگ از غفران حق محروم شود ، با گرسنگى و تشنگى در ماه رمضان به ياد گرسنگى و تشنگى قيامت باشيد .

به فقرا و مساكين صدقه دهيد ، و به بزرگان احترام كنيد ، و به كوچكترها ترحم آريد . صله رحم نموده ، و زبان از گناهان مربوط به آن احترام كنيد ، و چشم از حرام حق ببنديد ، و گوش از استماع حرام نگه داريد .

به يتيمان مردم رحم آريد تا به يتيمانتان رحم آرند ، از گناهان خود به درگاه حضرت او توبه كنيد ، و به وقت هر نماز دستها را به دعا در پيشگاه او برداريد ، كه بهترين ساعت ، وقت نماز است ، وقتى است كه خداوند با ديده رحمت به عبادش نظر مى كند ، و دعاى آنان را پاسخ داده و نداى ايشان را جواب مى دهد ، و عطايش را از سائل در اين وقت دريغ نمى نمايد ، و دعوت دعاكننده را اجابت مى كند .

اى مردم شما در گرو اعمال بد خود هستيد ، با توبه واقعى خود را آزاد كنيد ، با طولانى كردن سجده ، پشت سنگين خود را از بار گناه سبك نمائيد ، و بدانيد كه خداوند مهربان قسم ياد كرده مصلين و ساجدين را عذاب نكند ، و روز بيرون آمدن مردم از قبر نمازگزار و ساجد را به آتش نترساند .

اى مردم اگر يكى از شما مؤمنى را در اين ماه افطار دهد ، ثوابش مانند بنده آزاد كردن در راه خداست ، و گناهان گذشته اش به خاطر اين عمل بخشيده مى شود .

عرضه داشتند همه ما قدرت بر افطار دادن نداريم حضرت فرمود خود را از عذاب فردا برهانيد گرچه به نصف خرما يا شربتى از آب باشد .

اى مردم ، هر كس در اين ماه خود را به حسنات اخلاقى بيارايد ، روز لغزش قدمها به راحتى از صراط مى گذرد ، و هر كس كار خدمتكارش را در اين ماه سبك كند ، حسابش را در قيامت سبك كنند ، و هر كس شر خود را از مردم حفظ كند ، روز جزا از غضب حق محفوظ خواهد ماند .

هر كس در ماه رمضان يتيمى را اكرام كند ، در روز لقا از جانب حق اكرام مى شود ، و هر كس صله رحم به جاى آرد ، در قيامت به رحمت حق متصل گردد ، و هر كس قطع رحم كند ، از رحمت حق در قيامت قطع گردد .

نماز مستحب در اين ماه برائت از عذاب فرداست ، و اداى واجب ثوابش هفتاد برابر بيش از معادل آن در ماه ديگر است .

صلوات بر من در اين ماه سنگينى شماست ، روزى كه ميزانها سبك است ، و هر كس در اين ماه آيه اى از قرآن تلاوت كند ، مانند ختم يك قرآن در غير اين ماه است .

اى مردم درهاى بهشت در اين ماه باز است ، از خدا بخواهيد بر شما نبندد ، و درهاى جهنم به روى شما بسته است ، از او بخواهيد بر شما باز نكند ، شياطين در اين ماه گرفتارند ، از حق بخواهيد بر شما سلطه پيدا نكنند .

اميرالمؤمنين مى فرمايد من از جا برخاستم و عرضه داشتم يا رسول الله بهترين عمل در اين ماه چيست ؟ فرمود يا اباالحسن بهترين عمل در اين ماه اجتناب از محارم الهى است(1) .

دعاى بسيار مهم حضرت زين العابدين در هر روز ماه رمضان

1 ـ وسائل : 7/226 ـ امالى : /57 ـ 58 ـ عيون اخبار الرضا (عليه السلام) : /163 ـ 164 .

امام سجاد حضرت زين العابدين (عليه السلام) در هر روز ماه رمضان دعائى داشتند كه نشانگر عظمت ماه رمضان و موقعيت آن ماه در پيشگاه خداست ، و از طرفى داراى بهترين تعاليم و درسها براى تربيت انسان و مؤدب شدن او به آداب الهى است ، و به عبارت ديگر اين دعا مى خواهد مردم را به اين حقيقت راهنمائى كند ، كه بر شما واجب است در ماه رمضان داراى يك حركت كامل روحى و عقلى و نفسى و عملى شويد ورنه از ماه رمضان هيچ بهره اى جز گرسنگى و تشنگى نصيب شما نخواهد شد ، ترجمه دعا بدين قرار است :

بارپروردگارا اين است ماه رمضان ، ماه روزه ، ماه انابه ، ماه توبه ، ماه مغفرت و رحمت ، ماه آزادى از عذاب و رسيدن به بهشت .

خداوندا مرا براى آن سلامت بدار ، و آن را از من سالم قرار داده ، به برترين كمكت مرا در اين ماه كمك ده ، بر طاعتم موفق كن ، براى عبادت و دعا و تلاوت قرآن فراغتم بخش .

بركتم را در اين ماه عظيم قرار بده ، و عافيتم را در اين ماه نيكو فرما ، و بدنم را از هر خطرى به سلامت بدار ، روزيم را در اين ماه گشايشى ده ، و مرا در امورم كفايت فرما . دعايم را مستجاب كن ، و به آرزويم كه رسيدن به لقاء توست برسان .

پروردگارا در اين ماه چرت و كسالت و دلگيرى و دلتنگى و سستى و سخت دلى و غفلت و غرور را از من بردار ، كه تمام اين امور مانع از رشد و تكامل و سد راه بندگى و اطاعت است .

خداوندا مرا در اين ماه از رنج ها ، مرض ها ، غصه ها ، حزن ها پيش آمدها ، دردها ، خطاها ، گناهان حفظ كن ، و مرا از بدى و فحشاء و خستگى ، و بلا و تعب و عناء نگهدار كه تو شنونده دعائى .

خدايا در اين ماه مرا از شيطان رانده شده و عيب جوئى و هرزه زبانى او

و سحر و دم خطرناكش ، و وسواس و كيد و مكرش ، و حيله و آرزويش و خدعه و غرور و فتنه اش ، و گروه و قوم و دام و اعوانش و اتباع و اخوانش و احزاب و اشياعش و اعوان و يارانش و شركاء و همه كيدشان محافظت كن .

خداوندا به روزه تمام ماه رمضان مرا موفق بدار ، به آرزويم كه قيام در آن و اتمام برنامه هاى مورد رضايت تو در آن است همراه با صبر و ايمان و يقين حساب برسان .

با اجر عظيم و چند برابر شدن ثواب برنامه ها اعمالم را قبول كن ، در اين ماه جديت و كوشش و قوت و نشاط و انابه و توبه و اميد و ترس ، و جزع و رقت و راستى در زبان و ترس از خود و تكيه و اميد بر رحمتت و اطمينان به وجودت و ورع از محرماتت همراه با قول صالح ، و سعى مقبول ، و عمل مرفوع ، و دعاى مستجاب به من عطا فرما .

بين من و بين اين همه امور مثبت الهيه با حادثه و مرض و غم و غصه جدائى مينداز به رحمتت اى بهترين رحم كنندگان(1) .

دعاهائى از اين قبيل كه تمام آن تعليم و تربيت و راهنمائى به سوى سعادت و آخرت است زياد است ، كه نقل آنها كتابى مفصل و شرح و توضيح آنها مجلدات بسيار مى خواهد ، به زادالمعاد مجلسى ، بلدالامين ، دعاى بحار ، مفاتيح محدث قمى مراجعه كنيد ، بخوانيد و بفهميد و عمل كنيد ، كه خواندن تنها هيچ دردى را دوا نمى كند ، خواندن را مقدمه فهم و فهم را حقيقتاً مقدمه عمل و عمل را مقدمه رسيدن به رضايت و لقاء حق قرار دهيد ، كه اگر در ماه رمضان و بقيه ايام در برخورد به قرآن و دعاها غير از اين راهى بپمائيد و الله به جائى نمى رسيد ! و اين همه را هم از حضرت يار درخواست كنيد ، كه اگر با تمام وجود رسيدن به فيوضات الهيه را بخواهيد ، از عطاى آن نسبت به شما به هيچوچه دريغ نخواهد

1 ـ فروع كافى : 1/183 ـ من لايحضر : 1/37 ـ وسائل : 7/237 .كرد .

يارم اگر يارى كند از دام نفس دون پرم *** زين آهنين دام و قفس بى يارى او چون پرم

با آنكه پر بشكسته ام در دام تن بنشسته ام *** با يارى آن ماهرو چون ماه بر گردون پرم

حاشا كه يار دلنواز از جان من غافل شود *** داند كه نتوانم من از دام قدر بيرون پرم

من در ازل حيران او در حسن بى پايان او *** او تا ابد معشوق من بر كاخ وصلش چون پرم

بر خاك كويش نيمه جان چون مرغ بسمل خونفشان *** بر عرش قرب حضرتش چون با پر پرخون پرم

زين دامگه ياران من رفتند در باغ و چمن *** من در قفس روزان شبان با خاطر محزون پرم

چشم اميدم تا ابد بر لطف بى پايان او *** با ياد آن حسن ازل و آن شاهد بى چون پرم

شهباز عشقم اى مهان عنقاى قدسى آشيان *** حيف است الهى چون شهان در عالم مادون پرم

پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) فرمود : خداوند فرموده هر برنامه نيكى به ده برابر تا هفتصد برابر مزد دارد ، مگر روزه ماه رمضان كه براى من است ، و جزايش بر عهده من است(1) .

و نيز آن حضرت فرمود : به آن كسى كه جانم در قبضه قدرت اوست ، بوى دهان روزه دار در پيشگاه خدا پاكيزه تر از بوى مشك است ، خداوند مى فرمايد

1 ـ محجة البيضاء : 2/121 ـ 122 .

براى خاطر من از شهوت و طعام و نوشيدنى دست برداشت ، پس روزه براى من است و جزايش بر عهده من است(1) .

و نيز آن حضرت فرمود : براى بهشت درى است به نام سيرآب نهائى از آن در جز روزه داران وارد نمى شوند ، لقاء خدا در جزاى روزه به روزه دار وعده داده شده(2) .

و نيز آن حضرت فرمود : براى روزه دار دو خوشحالى هست : يكى وقت افطار و ديگر وقت لقاى با حق(3) .

و آن جناب فرمود براى هر چيزى درى است و در عبادت روزه است(4) .

امام باقر (عليه السلام) فرمود : بناى اسلام بر پنج چيز است : نماز ، زكات ، حج ، روزه ، رهبرى امام معصوم .

پيامبر اسلام فرمود : روزه دار در حال عبادت است گرچه خواب باشد تا وقتى در حال غيبت كردن مسلمان نباشد(6) .

نبى اكرم به اصحاب فرمودند : شما را به چيزى خبر دهم كه اگر عمل كرديد شيطان از شما دور شود به مانند دورى مشرق از مغرب ؟ عرضه داشتند آرى فرمودند : روزه رويش را سياه مى كند ، صدقه پشتش را مى شكند ، حب فى الله و كمك به عمل صالح او را مستأصل و بيچاره مى كند ، استغفار رگ قلبش را مى گيرد ، و براى هر چيزى زكات است زكات بدنها روزه است(1) .

1 ـ محجة البيضاء : 2/121 ـ 122 .

2 ـ محجة البيضاء : 2/121 ـ 122 .

3 ـ محجة البيضاء : 2/121 ـ 122 .

4 ـ محجة البيضاء : 2/121 ـ 122 .

5 ـ محجة البيضاء : 2/123 .

6 ـ محجة البيضاء : 2/123 .

يك بار ديگر با اين همه مقدمه به جمله اول روايت مصباح توجه كنيد تا مفهومش آنچنان كه هست براى شما روشن گردد ، امام صادق (عليه السلام) در جمله اول مى فرمايند ، رسول خدا فرمود :

روزه سپر است ، يعنى حايل بين شما و آفات دنيا و حجاب بين شما و عذاب آخرت است ، آرى روزه با شرايطى كه در روايات و دعاهاى گذشته بيان شد اگر تحقق در عبد پيدا كند ستر از آفات دنيا و حجاب از عذاب آخرت است .

امام صادق (عليه السلام) در جمله بالا مى فرمايد : چون خواستى روزه بگيرى ، نيتت در حقيقت از ورود به اين مقام با عظمت الهيه اين باشد كه نفس را از تمام شهوات « شهوت خوردن و آشاميدن خارج از حدود الهى ، شهوت جنسى شيطانى ، شهوت مقام و جاه و رياست ، شهوت مال پرستى ، شهوت غرور و كبر و ريا ، شهوت عجب و خودبينى و خودپسندى ، شهوت شهرت و سلطه طلبى » نگاه دارى و با كمال قدرت و اراده از جولان نفس در ميادين خطرناك گناه با كمك گيرى از روزه جلوگيرى كنى .

و همچنين به اين نيت وارد روزه شو ، كه همت و اراده ات را از قرار گرفتن در جاى پاى شيطان حفظ كنى .

اگر با روزه ماه رمضان عادى برخورد كنى ، و مسير اين مقام را بدينگونه كه حضرت صادق مى فرمايند نپيمائى ، و وقت سحر و افطار همانند همه اوقات از لذيذترين غذاها بهره گيرى و از زياد خوردن بر كنار نمانى ، از منافع معنوى ماه مبارك رمضان محروم خواهى شد .

1 ـ محجة البيضاء : 2/123 .

ماه رمضان ماه مبارزه با شهوات غلط و هواهاى نفس و خطوات شيطان و كشش ها و جذبه هاى غير خدائى است ، در اين كلاس رياضت و تمرين و جهد و كوشش سنگين لازم است ، تا در پايان به قله مرتفع تقوا برسى و از عنايت و لطف او كه شامل حال پرهيزكاران است بهره مند گردى .

ماه مبارك رمضان ماه تهذيب نفس و تزكيه جان و رشد عقل و ترغيب اميال و خواسته ها به سوى خواسته هاى خداست .

ماه رمضان ماه علم ، ماه تعلم ، ماه تعليم ، ماه تلاوت كتاب ، ماه فهم حقايق ، ماه آراسته شدن به حسنات و پيراسته شدن از سيئات و ماه مؤدب كردن نفس به آداب الهى است .

شما اگر ماه رمضان تجاوزات نفس و سركشيهاى غرائز و طغيان آمال و آرزوها را تعديل نكنيد و شعله هاى شيطانى هوا را خاموش ننمائيد و به آداب الهيه آراسته نشويد ، پس از ماه رمضان با آن همه عظمت و جلالش چه بهره اى برده ايد ؟

مايه سعادت و سلامت و نجات انسان به قول تمام انبياء و امامان و كتب آسمانى و عقلا و صلحا و اولياء ادب است ، ادب عبارت از مجموعه خواسته هاى حضرت حق در همه زمينه ها از انسان است ، و ماه رمضان بهترين كلاس براى آموزش آداب و بهترين زمان براى آراسته شدن به مبانى الهى است .

پيش ارباب خرد مايه ايمان ادب است *** لاجرم پيشه مردان سخندان ادب است

بى ادب را به سماوات بقا منزل نيست *** در سماوات بقا منزل مردان ادب است

دامن عقل و ادب گير كه در راه يقين *** بر سر گنج وجود تو نگهبان ادب است

آدميزاده اگر بى ادب است آدم نيست *** فرق در جنس بنى آدم و حيوان ادب است

كردم از عقل سئوالى كه بگو ايمان چيست *** عقل در گوش دلم گفت كه ايمان ادب است

عاقب هر چه كند خواجه پشيمان گردد *** آنكه از وى نشود هيچ پشيمان ادب است

چشم بگشا و ببين جمله كلام الله را *** آيه آيه همگى معنى قرآن ادب است

گر تو خواهى كه قدم بر سر ابليس نهى *** با ادب باشد ببين قاتل شيطان ادب است

چند روزى كه در اين خانه تن مهمانى *** با ادب باش كه خاصيت مهمان ادب است

اولياء الهى ، عارفان عاشق ، وارستگان با فضيلت ، از هر فرصتى براى تهذيب نفس و تزكيه دل ، و مؤدب شدن خويش به آداب الهى استفاده مى كردند .

در اين راه تلخى ها مى چشيدند ، رياضت هاى شرعيه مى كشيدند ، تمرين ها مى كردند ، و آنچه را ملاك كار و عمل قرار مى دادند فقط و فقط رضايت حضرت حق بود .

داستانى شگفت از مبارزه با نفس

سال هزار و سيصد و شصت و چهار شمسى در شهر با عظمت و شهيد پرور اصفهان براى تبليغ دعوت شده بودم .

مى دانستم اصفهان روزگارى مركز زندگى بسيارى از اولياء خدا و عالمان كامل بود .

شهر ، شهر حكيمان ، فقيهان ، فيلسوفان ، عارفان ، عاشقان ، كاملان ، و شهيدان خداست ، بر همگان واجب شرعى و اخلاقى است كه شهرى كه داراى اين حيثيات و سرمايه ها و مايه هاست ، به همين صورت آن را حفظ كنند .

در مدتى كه در آنجا بودم ، عاشقانه به دنبال زيارت چهره هاى الهى ، يا آنان كه چهرهاى الهى را زيارت كرده بودند بودم .

بيشتر گشتم ، كمتر موفق شدم ، سرمايه هاى عظيم از دنيا رفته بودند ، در گوشه و كنار شهر به ندرت كسانى پيدا مى شدند ، كه يا خود اهل حال بودند يا با اهل حال گذشته سر و سرى داشتند .

يك شب چهره اى نورانى در جلسه اى كه براى تبليغ بپا بود حضور يافت ، قيافه ملكوتى او مرا جذب كرد ، از احوالاتش پرسيدم ، گفتند عالمى بزرگوار و سيدى كريم النفس و شخصيت گمنام است ، و به مدت سى سال محضر فيلسوف بزرگ عالم ربانى ، عارف صمدانى مرحوم حاج آقا رحيم ارباب را درك كرده است . گرچه خودم دو بار آن مرد بزرگ را ديده بودم ولى از حالات و روحيات و اخلاقياتش آنچنان كه بايد آگاه نبودم .

به زيارت آن مرد شتافتم ، تا با يك تير دو نشان را زده باشم . هم از معنويت او بهره ببرم ، هم از اوصاف و كمالات استادش از او بشنوم .

مجالسى با او نشستم ، گفتگوها بين اين شرمنده و او رفت ، مى گفت : معمولاً يك هنرمند بخصوص يك عالم مخصوصاً عالمى كه شهرت فوق العاده دارد ، علاقه مند است بيش از پيش شناخته شود ، و چهره كند ، طبع علم طبع

خودنمائى ، غرور ، خودشناساندن و شهرت است ، يك عالم مى خواهد تمام مردم از علمش ، از تأليفاتش ، از حسن عملش و بخصوص از قدرت درس دادنش مطلع شوند ، تا از اين اطلاع لذت ببرد و نيز سبيلى از چربى ماديت چرب كند ، دنبال جائى مى گردد ، كه درسش و حضور شاگردانش در برابر ديدگان مردم چشمگير باشد ، تا در بين مردم مشار با لبنان گردد ، ولى استادم حضرت حاج آقا رحيم ارباب به مدت پنجاه سال در مسجدى براى بهترين فضلا و طالبان علم درس مى گفتند ، اما وقت درس اكيداً دستور مى دادند پرده كنار درب مسجد را بيفكنند ، و آن چنان با صداى آرام درس مى گفت كه فقط صدايش را طلاب بشنوند ، تا كسى نفهمد و نبيند كه چه كسى در اين مسجد درس مى دهد ، اين اخلاق مردى بود كه در زمان خودش در علوم اسلامى بخصوص فقه و تفسير و فلسفه و در عمل و اخلاص و در خدمت به جهان علم و تربيت و در مايه هاى الهى و عرفانى كم نظير يا بى نظير بود !

آرى اين است حقيقت عينى كف نفس از شهوات ، و حفظ خويش از افتادن در خطوات شيطان ، و اين از بركت ايمان ، يقين ، اخلاص ، عبادت و بخصوص روزه حقيقى در ماه مبارك رمضان است .

راستى چه لذت دارد ، كارى كه فقط و فقط براى انجام بگيرد ، چه سودمند است عملى كه محض تقرب به او از انسان سر بزند ، چه پرقيمت است نفسى كه از هوا و شهوات تزكيه شده و به مقامات معنوى آراسته گشته ، و به آداب انبياء و امامان و اوليا مؤدب به مقامات معنوى آراسته گشته ، و به آداب انبيا و امامان و اولياء مؤدب شده است ، صاحب اين نفس ، صاحب حقيقت و معنويت و فضيلت است ، و راه پيدا كردنش به مقام قرب و انس بسيار بسيار آسان است .

اين را بدانيد كه از هر عبادتى بايد در جهت آراسته شدن و پيراسته شدن استفاده كرد ، و گرنه آن عبادت ، عبادت نيست .

روزه ماه رمضان براى رسيدن به تقوا و روح پرهيزكارى و قدرت خويشتن دارى از هر گناهى است ، اگر در شب و روز ماه رمضان مانند بقيه ايام آلوده باشيد ، اگر پس از پايان ماه رمضان به اعمال و كردار و اخلاق ناپسند قبل از ماه رمضان برگرديد ، چه اتصالى به ماه رمضان پيدا كرده ايد ، و چه نفعى از ماه رمضان عايد شما شده ، و با چه بركت و رحمت و مغفرت و انابه و توبه اى برخورد داشته ايد ؟

اندكى در وضع زندگى اوليا بينديشيد ، و كمى در هدف پاك و مقدس عبادات تفكر كنيد ، تا از اين محدوديت ها و غرائز سركش ، و شهوات بنيان كن و خطوات شيطان رهيده به فضاى معنوى ملكوت برسيد ، و در آن فضاى غير قابل توصيف با دو بال ايمان و عمل و پاكى و شايستگى براى رسيدن به مقام قرب و لقاى دوست به پرواز آئيد .

آنها كه پاى در ره تقوى نهاده اند *** گام نخست بر در دنيى نهاده اند

آورده اند پشت بر اين آشيان ديو *** پس چون فرشته روى به عقبى نهاده اند

آزاد گشته اند زكو نين بندهوار *** خود را همى نه ملك و نه مأوى نهاده اند

چون كار بخت و صورت تقوى بديده اند *** حالى قدم زصورت و معنى نهاده اند

ايمان به توبه و به ندم زنده كرده اند *** وين تازه را لباس زتقوى نهاده اند

فرعون نفس را به رياضت بكشته اند *** وانگاه دل بر آتش موسى نهاده اند

از طوطيان ره چو قدم برگرفته اند *** طوبى لهم كه بر سر طوبى نهاده اند

زاد ره و ذخيره اين وادى مهيب *** در طشت سر بريده چو يحيى نهاده اند

اول به زير پاى وفا خاك گشته اند *** آخر چو باد سر سوى مولا نهاده اند

عطار را كه از سخنش ديده گشت جان *** معلوم شد كه همدم عيسى نهاده اند

به اين صورت كه حضرت صادق فرموده اند نيت روزه كن ، و وارد ميدان صوم شو ، به حقيقت وارد شود و نيت كن ، و معنويات و بركات اين ماه را به توفيق حق با اداى واجبات و ترك محرمات بخود منتقل كن ، كه اين چنين روزه شكننده قدرت دشمن خدا يعنى شيطان است ، چرا كه مهمترين وسيله شيطان براى ربودن عباد از مدار بندگى حضرت جانان شهوات است ، و شهوات در وجود انسان با خوردن و آشاميدن قدرت مى گيرند ، به همين خاطر پيامبر اسلام فرمود :

جريان حركت و سلطه شيطان نسبت به وضع انسان همانند جريان خون است ، راه حركت او را با گرسنگى ببنديد .

چون روزه واقعى ماه رمضان قلع و قمع كننده قدرت او ، و سد ورود او از طرق مختلف به حيات انسان ، و تنگ كننده مجارى آن دشمن خطرناك است به حضرت حق نسبت داده شده .

1 ـ محجة البيضاء : 2/125 .

شما روزه حقيقى بگيريد ، تا به راندن و رجم شيطان قدرت پيدا كنيد ، شما خدا را با اجراى اوامرش به نحو حقيقت يارى دهيد تا وجود مقدس او شما را يارى دهد .

شما اول كوشش واقعى در راه او را براى تهذيب و تزكيه خود شروع كن ، تا حضرت او به جزاى آن كوشش تو را به بهترين حقايق روحى و عملى هدايت كند .

شما با پيشگيرى از شهوات غلط و غريزه هاى ناباب و هواها و هوسهاى شيطانى و خيالات و اوهام باطل در خود ايجاد تغيير ده ، تا وضع حضرت دوست از نظر عنايت و لطف و محبت نسبت به تو تغيير كند كه :

و چه تغييرى بالاتر از تغيير وضع شهوات از باطل خرج شدن به راه حق و حقيقت است .

شهوات چراگاه لذيذ شياطين است ، و تا زمانى كه در اين مرتع آب و علف زياد ببينند رها كننده نيستند !

و تا اين ناكسان خطرناك در اين مرغزار در تردد و رفت و آمدند ، جلال

1 ـ سوره محمد (47) : 7 .

2 ـ سوره عنكبوت (29) : 69 .

3 ـ سوره رعد (13) : 11 .

و جمال او براى عبد كشف نمى شود ، و عبد به مقام با عظمت شهود نمى رسد ، و عبد در كمال بيچارگى و بدبختى محجوب از زيارت دوست و لقاء اوست ، بقول پيامبر اسلام :

به همين خاطر در رواياتى كه گذشت از روزه به عنوان باب عبادت و سپر از آفات دنيا و عذاب آخرت ياد شده است :